Η εξέγερση του Πολυτεχνείου αναγνωρίζεται από πολλούς ως ο «ελληνικός Μάης του ‘68» και αυτό γιατί πέρα από το συμβολισμό της δημιουργεί και ένα τεράστιο πολιτικό κεφάλαιο. Η σχέση των γεγονότων του Πολυτεχνείου με την Μεταπολίτευση είναι άρρηκτη και στις δεκαετίες που ακολούθησαν το εν λόγω κίνημα αλλά και μια ολόκληρη γενιά «αγιοποιήθηκε». «Το Πολυτεχνείο είναι ένα κομβικό σημείο, όμως κάθε προσπάθεια αγιοποίησης ή δαιμονοποίησης των κινημάτων είναι έξω από κάθε επιστημονική προσέγγιση. Τα κοινωνικά κινήματα ούτε άγιοι είναι ούτε δαίμονες», υπογραμμίζει ο Κάρολος Καβουλάκος, λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μιλώντας στο Tvxs.gr για τα φοιτητικά και μαθητικά κινήματα στο πλαίσιο του πολυήμερου αφιερώματος για τα 40 χρόνια Μεταπολίτευσης.

Η επιστημονική μελέτη των κινημάτων στην Ελλάδα είναι αρκετά περιορισμένη, ωστόσο αυτό που καταγράφεται από τα στοιχεία είναι πως  γενικότερα η κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα είναι ισχνή. «Αυτό σε ένα επίπεδο ισχύει, όμως υπάρχουν πολύ σημαντικά κινήματα που χωρίς αυτά είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας. Μπορεί για παράδειγμα κανείς να φανταστεί τη Μεταπολίτευση χωρίς το Πολυτεχνείο;», σημειώνει ο κ. Καβουλάκος, υπογραμμίζοντας την μεγάλη ιστορική σημασία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου καθώς μέσω αυτής «έρχεται στο προσκήνιο η νεολαία, που επιχειρεί να δώσει διαφορετικό περιεχόμενο στην πολιτική που γεννιέται κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης, επιδιώκοντας τον εκδημοκρατισμό της και την είσοδο του λαού στην κεντρική πολιτική σκηνή».

«Γενικότερα τα κινήματα έχουν πάντα και μια πολιτισμική διάσταση η οποία είναι πολλές φορές σημαντικότερη από τα ίδια τα αιτήματα, καθώς αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Χαρακτηριστικότερο είναι το παράδειγμα του Μάη του ’68 που επηρέασε τον τρόπο που σκεφτόμαστε μέχρι σήμερα». Ο κ. Καβουλάκος επισημαίνει επίσης πως ένα σημαντικό στοιχείο για τη διαμόρφωση κινημάτων είναι η εκπαίδευση. «Η μόρφωση συνολικά για το νεανικό υποκείμενο είναι πολύ σημαντική. Όποιο κίνημα και να πάρουμε θα δούμε έντονα το στοιχείο της μόρφωσης. Οι σπουδές ανοίγουν τους ορίζοντες και αυξάνουν την αυτοπεποίθηση των ανθρώπων. Πολίτες χωρίς μόρφωση είναι ευκολότερα χειραγωγήσιμοι», αναφέρει.

Η πρώτη μεγάλη νίκη των φοιτητών

Αν και η γενικότερη αντίληψη είναι πως στην πρώτη φάση της Μεταπολίτευσης, μέχρι το 1981, υπήρχε ένα δυναμικό φοιτητικό κίνημα, κάτι τέτοιο φαίνεται πως δεν ισχύει, τονίζει ο κ. Καβουλάκος. Εξαίρεση αποτελούν οι μαζικές κινητοποιήσεις του ’79  για το νόμο 815 του Ι. Βαρβιτσιώτη. Οι φοιτητές σημειώνουν μια πολύ σημαντική νίκη και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής αποσύρει τελικά το νόμο καλώντας σε «διάλογο για την Παιδεία». Τόσο εκείνος ο νόμος (815) όσο και όλα τα νομοσχέδια που ακολούθησαν για τον «εκσυγχρονισμό» της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είχαν μια κοινή βάση: την εντατικοποίηση και την αυταρχικοποίηση.

Όπως επισημαίνει ο κ. Καβουλάκος «στην ουσία αυτή η εντατικοποίηση δεν είναι τίποτα άλλο από τη δημιουργία συνθηκών αντίστοιχων με αυτές της εργασίας, ενώ παράλληλα τίθεται διαχρονικά και το  ζήτημα του περιορισμού των κοινωνικών δικαιωμάτων των φοιτητών (σίτιση, στέγαση, διανομή συγγραμμάτων) αλλά  και η ιδιωτικοποίηση των πανεπιστημίων, η εισαγωγή ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων στη διαχείριση των Πανεπιστημίων κλπ. Συνολικά στόχος είναι να δημιουργηθεί το επιχειρηματικό Πανεπιστήμιο. Η υποταγή της γνώσης, της έρευνας και ης εκπαιδευτικής διαδικασίας στις ανάγκες της αγοράς. Αυτό που επιδιώκουν οι κυβερνήσεις από τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης μέχρι σήμερα είναι το Πανεπιστήμιο να υπηρετεί τις ανάγκες της αγοράς. Αυτή η επιδίωξη δημιουργεί και τις μεγάλες αντιδράσεις».

Κυρίαρχο στοιχείο στη νεολαία της πρώτης φάσης της Μεταπολίτευσης είναι η έντονη πολιτικοποίηση κυρίως προς την Αριστερά, όπου ανθούν τα πάντα. Ο κ. Καβουλάκος υπογραμμίζει πως «σε αυτήν την πρώτη φάση η νεολαία δεν στρέφεται προς το ΠΑΣΟΚ, αλλά αριστερότερα». Ενδεικτικά αναφέρει τις φοιτητικές εκλογές εκείνης της περιόδου. «Τα εκλογικά αποτελέσματα των εθνικών εκλογών αρχίζουν να αντανακλώνται στις φοιτητικές εκλογές από τα τέλη του ‘80 και μετά».

Από τη δολοφονία Καλτεζά στο νομοσχέδιο Τρίτση

Με τη νίκη του ΠΑΣΟΚ διαμορφώνεται μια νέα πραγματικότητα στην ελληνική κοινωνία. Για την εξέλιξη του φοιτητικού κινήματος σημαντικός είναι ο νόμος 1268  στα πρώτα χρόνια διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, μέσω του οποίου  προβλέπεται η συμμετοχή των φοιτητών στα όργανα διοίκησης των πανεπιστημίων. «Είναι αυτό που πολλοί το ανέφεραν ως συνδιοίκηση. Αυτό δημιουργεί ως ένα βαθμό μια κατάσταση ενσωμάτωσης. Μπορούμε να πούμε πως υπάρχει μια ‘κάμψη’ του φοιτητικού κινήματος, πως βρίσκεται σε μια ‘στάση αναμονής’», αναφέρει ο κ. Καβουλάκος και συμπληρώνει: «Πέρα από την ικανοποίηση ενός σημαντικού αιτήματος με το νόμο 1268, η ‘κάμψη’ του φοιτητικού κινήματος δεν είναι ένα πρωτοφανές φαινόμενο. Το φοιτητικό κίνημα εμφανίζεται και εξαφανίζεται χωρίς να υπολογίζει πάντα συνθήκες. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του είναι η περιοδικότητα, χωρίς να υπάρχει κάποιος κανόνας που να μπορεί να εξηγήσει πότε εμφανίζεται ένα φοιτητικό κίνημα».

Λίγα χρόνια αργότερα αυτή η περιοδικότητα θα επιβεβαιωθεί. Μετά από μια τετραετία αδράνειας, από το ’85 και μετά το φοιτητικό κίνημα θα κάνει την επανεμφάνιση του με κορύφωση τις μαζικές κινητοποιήσεις του 1987.  Στις 17 Νοεμβρίου του 1985 δολοφονείται από τον αστυνομικό Αθανάσιο Μελίστα, ο 15χρονος Μιχάλης Καλτεζάς. Σημειώνεται πως ο Μιχάλης Καλτεζάς ήταν το τρίτο θύμα σε εορτασμό της επετείου του Πολυτεχνείου. Πέντε χρόνια νωρίτερα, 16 Νοεμβρίου του 1980, δολοφονούνται από τις δυνάμεις των ΜΑΤ οι Ιάκωβος Κουμής και Σταματίνα Κανελλοπούλου. Μετά τη δολοφονία Καλτεζά ξεσπούν μαζικές διαδηλώσεις και καταλήψεις σχολών, ενώ η εξέγερση δεν περιορίζεται στα Πανεπιστήμια. Η αστυνομία εισβάλει στο Χημείο σπάζοντας για πρώτη φορά το άσυλο από την επίσημη θεσμοποίησή του το 1982. Νέες κινητοποιήσεις θα πραγματοποιηθούν το 1986, ενώ το 1987 το φοιτητικό κίνημα κορυφώνεται με το νομοσχέδιο του τότε υπουργού Αντώνη Τρίτση. «Το ΠΑΣΟΚ με αρχή το ’85 δείχνει για πρώτη φορά το κατασταλτικό του πρόσωπο και ουσιαστικά έχουμε την πρώτη κρίση του ΠΑΣΟΚ με την κοινωνία. Είναι η περίοδος που για πρώτη φορά καταρρίπτεται η πεποίθηση που είχε δημιουργηθεί σε μεγάλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας για το προφίλ του ΠΑΣΟΚ και πως θα μπορούσε να λύσει τα προβλήματα», αναφέρει ο κ. Καβουλάκος, ενώ παράλληλα σημειώνει πως η δεκαετία του ’80 είναι και η δεκαετία που τα Εξάρχεια αναδεικνύονται σε χώρο αμφισβήτησης με έντονα εξεγερσιακά στοιχεία.

Το «νομοσχέδιο της ποδιάς» και το κίνημα του ‘90

Το 1990 θα ξεσπάσει στην εκπαίδευση ένα από τα μεγαλύτερα κινήματα της Μεταπολίτευσης. Αφορμή το αναχρονιστικό νομοσχέδιο του Βασίλη Κοντογιαννόπουλου, υπουργού Παιδείας της κυβέρνησης Μητσοτάκη. «Το νομοσχέδιο ήταν σαρωτικό και το πιο επιθετικό σε σχέση με όλες τις προηγούμενες προσπάθειες» για την εντατικοποίηση των  σπουδών, σημειώνει ο Κάρολος Καβουλάκος. Μεταξύ άλλων το νομοσχέδιο προέβλεπε για την τριτοβάθμια την κατάργηση της παροχής δωρεάν συγγραμμάτων, περικοπές σε κοινωνικές παροχές, όπως δωρεάν σίτιση και στέγαση, και τον περιορισμό της συμμετοχής των φοιτητών στη διοίκηση των ΑΕΙ. Για τη δευτεροβάθμια προέβλεπε κατάργηση αδικαιολόγητων απουσιών, επιβολή ομοιόμορφης ενδυμασίας, πειθαρχικό έλεγχο και στην εξωσχολική ζωή των μαθητών με την επιβολή ενός συστήματος πόντων για τον έλεγχο της συμπεριφοράς, γραπτές εξετάσεις για την εισαγωγή από το γυμνάσιο στο λύκειο χωρίς το δικαίωμα επανεξέτασης, περιορισμό αργιών, υποχρεωτικό εκκλησιασμό κ.α.

Φοιτητές, καθηγητές και μαθητές κατεβαίνουν στους δρόμους. Ένα κύμα καταλήψεων εξαπλώνεται σε όλη την Ελλάδα. Στις 8 Ιανουαρίου στο υπό κατάληψη Σχολικό Συγκρότημα 3ου & 7ου Γυμνασίου και Λυκείου Πάτρας, δολοφονείται ο μαθηματικός Νίκος Τεμπονέρας. Δράστης της δολοφονίας ο Ιωάννης Καλαμπόκας, δημοτικός σύμβουλος της Ν.Δ στη Πατρα και πρόεδρος της τοπικής ΟΝΝΕΔ, επικεφαλής των ομάδων κρούσης της ΟΝΝΕΔ που αποκαλούνταν «Κένταυροι» ή «Ρέιντζερ». «Η δολοφονία Τεμπονέρα ήταν ένα κομβικό γεγονός. Πρόκειται για δολοφονία από ανθρώπους που ανήκουν στο κυβερνητικό κόμμα. Δεν είχε ξαναγίνει μέλος του κυβερνώντος κόμματος να προχωρεί σε πολιτική δολοφονία.  Ήταν ένα ακραίο πολιτικό γεγονός που συγκλονίζει την ελληνική κοινωνία και αναζωπυρώνει το κίνημα. Εκεί έρχεται και η ήττα της κυβέρνησης», σχολιάζει ο κ. Καβουλάκος.

«Ένα σημαντικό στοιχείο του κινήματος του ’90 –  ’91 ήταν πως για πρώτη φορά έχουμε τόσο μαζική συμμετοχή μαθητών. Το κίνημα δυναμώνει σε ένα βαθμό εξαιτίας των μαθητών που προχωρούν σε μαζικές καταλήψεις και ογκωδέστατες διαδηλώσεις. Οι μαθητές έκτοτε κάνουν πολύ συχνά καταλήψεις. Πολλές φορές έχουν κατηγορηθεί πως είναι καταλήψεις του «χαβαλέ» και «απολίτικες». Η αλήθεια είναι πως το να ανιχνεύσει κανείς έντονα πολιτικά στοιχεία στο μαθητικό κίνημα είναι μη αναμενόμενο», λέει χαμογελώντας και συνεχίζει:

«Επίσης είναι αλήθεια πως η ζωή των μαθητών στις τελευταίες τάξεις του σχολείου είναι ανυπόφορη. Ανεξαρτήτως τους λόγους για τους οποίους γίνονται καταλήψεις πιστεύω πως είναι μια δικαιολογημένη αντίδραση. Οι άνθρωποι μεταξύ 16 και 18 ετών είναι οι πιο βαριά εργαζόμενοι σε συνθήκες απίστευτης εντατικοποίησης και καταπίεσης και τρομακτικά στείρας προσέγγισης της γνώσης. Έχουμε ένα ακραία φορμαλιστικό εκπαιδευτικό σύστημα και υπάρχει μια φοβερή πίεση, οικογενειακή και κοινωνική, για τους νέους ανθρώπους να μπουν στα πανεπιστήμια. Ακόμη και τον «χαβαλέ» υπό αυτήν την έννοια θα τον δικαιολογούσα. Είναι και μια ανθρώπινη εκτόνωση, αλλά και μια φωνή πως θέλω να ζήσω αλλιώς. Μπορεί να μην ξέρω πως αλλά αλλιώς γιατί αυτό που μου έχετε επιβάλλει είναι ανυπόφορο».

«Κάτσε καλά Γεράσιμε…» και «Μαριέττα ρώτα τον Αρσένη τι σε περιμένει»

Το μαθητικό κίνημα του 90 δημιουργεί μια παρακαταθήκη. Το 1997 οι μαθητές ξεσηκώνονται κατά του νόμου Αρσένη, άλλη μια προσπάθεια «εκσυγχρονισμού» του εκπαιδευτικού συστήματος. «Κάτσε καλά Γεράσιμε…» ήταν το σύνθημα που αντηχούσε σε δρόμους και καταλήψεις. Η μεταρρύθμιση Αρσένη για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση σταδιακά θα καταργηθεί. Επόμενο σταθμός το 2006 και από το «Κάτσε Καλά Γεράσιμε…» στο «Μαριέττα Γιαννάκου τις καταλήψεις άκου και ρώτα τον Αρσένη τι σε περιμένει». Η τότε υπουργός Παιδείας Μαριέττα Γιαννάκου παρουσιάζει το «δικό της» νομοσχέδιο για την αλλαγή της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Και αυτό ήταν στο ίδιο πνεύμα της εντατικοποίησης των σπουδών ενώ ανοίγει και το ζήτημα της αναθεώρησης του άρθρου 16 του Συντάγματος για τη δημιουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων.

Το φοιτητικό κίνημα αντιτίθεται στις πολιτικής δυνάμεις, κυβέρνηση (ΝΔ) και αξιωματική αντιπολίτευση (ΠΑΣΟΚ), που προωθούν την αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος για τη δημόσια και δωρεάν Παιδεία. «Οι δυνάμεις που θέλουν το άνοιγμα των ιδιωτικών πανεπιστημίων είναι πολύ ισχυρές ωστόσο ηττώνται», επισημαίνει ο κ. Καβουλάκος.

Δεκέμβρης 2008: Η πρώτη αστική εξέγερση

«Το κίνημα που ξεσπά με τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου τον Δεκέμβρη του 2008 αποτελεί την πρώτη αστική εξέγερση. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί το εξής: Οι εξεγέρσεις έρχονται κυρίως από αδύναμες κοινωνικές ομάδες, που υφίστανται κοινωνική αδικία. Όμως δεν είναι αυτό που τις σπρώχνει στο να εξεγερθούν. Καταλυτικό ρόλο για την εξέγερσή αυτών των κοινωνικών ομάδων έχει η ακραία αστυνομική αυθαιρεσία. Αυτό συνέβη και στην εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 μετά τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου», αναφέρει ο Κάρολος Καβουλάκος και συνεχίζει:

«Έχουμε τη δολοφονία ενός 15χρονου μαθητή την ώρα που το μεγαλύτερο κομμάτι της νεολαίας αισθάνεται υπερβολικά περιορισμένο . Έχουμε μια γενιά με περισσότερες δεξιότητες και γνώσεις σε σχέση με την προηγούμενη  αλλά είναι η γενιά των 700 ευρώ. Είναι οι πρώτοι φορά στην ιστορία της Μεταπολίτευσης που οι νέοι συνειδητοποιούν πως δεν θα μπορέσουν να ζήσουν σε ένα επίπεδο αντίστοιχο με αυτό των γονιών τους. Πρόκειται για ένα σημαντικό στοιχείο αλλά όχι το καθοριστικό. Το καθοριστικό στοιχείο είναι η δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου. ‘Είμαστε από κάτω αλλά μας σκοτώνετε κιόλας’. Εκεί το ποτήρι ξεχειλίζει.

Επίσης σχετικά με την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 θα πρέπει να αναφερθεί και η ανταπόκριση της κοινωνίας σε ένα κίνημα νεολαίας. Το γεγονός της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου είναι τόσο συγκλονιστικό που με τους νέους συμπαρατάσσεται το σύνολο της κοινωνίας. Ένα ακόμη πρωτοφανές στοιχείο είναι η συμμετοχή των μεταναστών στο κίνημα, κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα κάνουν την εμφάνισή τους καινούργια πρωτοβάθμια σωματεία που καταγγέλλουν την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους στους χώρους εργασίας. Ο Δεκέμβρης του 2008 αποτελεί ένα προμήνυμα των όσων θα ακολουθήσουν τόσο σε επίπεδο κεντρικής πολιτικής, όπου η αυταρχικοποίηση έχει ξεπεράσει κάθε όριο, όσο και σε επίπεδο κινημάτων, καθώς ό,τι ακολούθησε ακόμη και τα κίνημα των πλατειών του 2011 είχε στοιχεί από τον Δεκέμβρη του 2008».

Μια αποτίμηση…

Καταλήγοντας ο κ. Κάρολος Καβουλάκος επισημαίνει: «Είναι γεγονός πως το φοιτητικό κίνημα ουδέποτε διατύπωσε μια πλήρη καθαρή αντιπρόταση. Αυτό όμως είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα των κινημάτων. Συνήθως τα κινήματα ξέρουν περισσότερο τι δεν θέλουν, παρά τι θέλουν. Τα ‘θέλω’ τους εκφράζονται με έναν γενικό τρόπο, καθώς δεν στοχεύουν στην εξουσία και επιπλέον έχουν έντονο το στοιχείο της πολυσυλλεκτικότητας.

Σχεδόν όλα τα νομοσχέδια που έχουν παρουσιαστεί από τις κυβερνήσεις της Μεταπολίτευσης, ίσως λιγότερο αυτό του Τρίτση, έχουν κοινά στοιχεία, κοινή βάση, που δεν είναι άλλη, όπως αναφέραμε και νωρίτερα, από την εντατικοποίηση των σπουδών με κεντρικό στόχο τη δημιουργία του επιχειρηματικού Πανεπιστημίου για την υποταγή της εκπαίδευσης στις ανάγκες της αγοράς.

Επιχειρείται, ακόμη και μέσω της πειθάρχησης στο χρόνο σπουδών, να δημιουργηθούν για τους φοιτητές παρόμοιες συνθήκες με τις συνθήκες εργασίας. Όμως οι φοιτητές αποτελούν ένα από τα δυναμικότερα κομμάτια της κοινωνίας ακριβώς επειδή πέρα από τη νεανικότητά και τη διάθεση αμφισβήτησης, έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Έτσι μαθαίνουν από την αρχή τον κόσμο με τυπικό και άτυπο τρόπο (κοινωνικές επαφές, συμμετοχή σε δράσεις, ψυχαγωγία) και έχουν περισσότερο αυξημένο το αίσθημα του δικαίου. Ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία των φοιτητών καθώς τους δίνεται η δυνατότητα αναζήτησης, αμφισβήτησης και ανάπτυξης της προσωπικότητάς τους. Εδώ και δεκαετίες υπάρχει μια συστηματική προσπάθεια αυτά τα ιδιαίτερα στοιχεία των φοιτητών να περιοριστούν.

Παρά τις προσπάθειες των κυβερνώντων για τη δημιουργία του «Πανεπιστημίου της Αγοράς» αυτό δεν έχει υλοποιηθεί ακόμη στο βαθμό που επιθυμούν. Η αποτυχία τους οφείλεται στο φοιτητικό κίνημα, ενώ θα πρέπει να σημειωθεί και η συμβολή της εξέγερση του Πολυτεχνείου στη διαμόρφωση πολιτικής σκέψης. Το γεγονός πως ακόμη και σήμερα διαδηλώνουμε την 17η Νοέμβρη είναι μια απόδειξη της σημασίας του Πολυτεχνείου.  Ανεξάρτητα με το αν κάποιες χρονιές αυτές οι διαδηλώσεις είναι μεγαλύτερες ή όχι συνολικά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου έχουν πολύ σημαντικό ρόλο. Καθοριστική σημασία στην πολιτική σκέψη ενδέχεται να έχουν και τα σύγχρονα κινήματα, όπως αυτό των «πλατειών» ή της εξέγερσης του Δεκέμβρη του 2008. Ίσως μέσω αυτών να υπάρξει μια μεγάλη διαφοροποίηση αλλά η επίδρασή τους μένει να φανεί. Είναι πολύ νωρίς να μιλήσουμε για κάτι τέτοιο. Προφανώς το κάθε κίνημα διαμορφώνει μια πραγματικότητα, αλλά αυτό δεν είναι εύκολο να καταγραφεί.

Παρατηρώντας κανείς τα κινήματα στα χρόνια είναι δύσκολο να δει κανείς την ιστορική συνέχεια σε επίπεδο γενιάς. Μπορούμε όμως εύκολα να δούμε πως η συμμετοχή σε κινηματικές διαδικασίες σε μικρότερες ηλικίες είναι καθοριστική για τους περισσότερους ανθρώπους, είτε ως αρχή για τη συμμετοχή τους σε κινήματα και στην κοινωνία των πολιτών, είτε για τη διαμόρφωση των πολιτικών τους απόψεων. Πρόκειται για γεγονότα που εγγράφονται με τρόπο ανεξίτηλο για το μεγαλύτερο μέρος των συμμετεχόντων σε κινηματικές διαδικασίες. Δημιουργούν μια πολιτική κοινωνικοποίηση που εμπεριέχει σε μεγάλο βαθμό το στοιχείο της αμφισβήτησης, της αλληλεγγύης και της συλλογικής δράσης, μέσω της οποίας ανοίγουν οι ορίζοντες των ανθρώπων και διαμορφώνεται μια συγκριτικά ελεύθερη ταυτότητα.

Αυτό που μας απασχολεί σήμερα είναι που είναι το φοιτητικό κίνημα την ώρα μάλιστα που οι συνθήκες είναι τρομακτικές για τους ίδιους τους φοιτητές. Το μεγαλύτερο μέρος των φοιτητών, και ιδιαίτερα αυτοί που βρίσκονται στο τέλος της φοίτησής τους, βρίσκεται σε τραγική κατάσταση. Έχουν συγκεντρώσει πολλά προσόντα αλλά οι πιθανότητες τους να εισέλθουν στην αγορά εργασίας βάσει αυτών των προσόντων είναι σχεδόν μηδενικές. Ακόμη και όσοι τα καταφέρουν η είσοδός τους θα γίνει με πολύ κακούς όρους. Είναι σαν όλα να γίνονται ενάντια στη νεολαία. Οι μισθοί είναι αστείοι να σχολιαστούν και οι εργασιακές σχέσεις φρικτές και όλα αυτά για μια μικρή μειονότητα του συνόλου των νέων.

Γιατί λοιπόν δεν αντιδρούν οι φοιτητές, γιατί δεν αναπτύσσεται ένα φοιτητικό κίνημα; Σε αυτήν την ερώτηση θα μπορούσαν να γίνουν πολλές γενικεύσεις. Όταν τα πράγματα είναι τόσο άσχημα κυριαρχεί η κατάθλιψη, η κατήφεια και η αίσθηση αδυναμίας. Νιώθεις δηλαδή πως είναι τόσο άσχημα τα πράγματα που δεν μπορείς να τα αλλάξεις. Επίσης η καταστολή είναι πολύ έντονη και αυτό αποθαρρύνει πολύ κόσμο από τα κινήματα. Σε μια έρευνα που έχουμε κάνει με φοιτητές στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο διαπιστώσαμε πως συντριπτικά οι φοιτητές είναι υπέρ της συλλογικής δράσης, αλλά επίσης συντριπτικά θεωρούν πως οι παρατάξεις αποτελούν εμπόδιο για αυτήν. Δεν είμαι σε θέση να αξιολογήσω τις παρατάξεις και δεν θα το έκανα, όμως αυτό καταγράφεται στην έρευνα. Οι φοιτητές είναι πλέον αποστασιοποιημένοι παρά το γεγονός πως αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα (οικονομικά κλπ). Ίσως και αυτό να κόβει ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των νέων που σχετίζονται με αυτό που ανέφερα ως «ελεύθερο χρόνο». Συνολικά όμως νιώθω πως ποτέ δεν μπορείς να ξέρεις πότε το φοιτητικό κίνημα θα ξεσπάσει. Ότι κάποια στιγμή θα ξανακάνει την εμφάνισή του, αυτό θα συμβεί. Αυτό αποτελεί και μια συνολικότερη προσέγγιση για τα κινήματα. Αλίμονο αν δεν ξανάρθουν. Αλίμονο μας!».