Αναμφίβολα, το γεγονός ότι το 2023 η παλιννόστηση ξεπέρασε τη μετανάστευση αποτελεί θετική εξέλιξη. Ωστόσο, οι κυβερνητικές θριαμβολογίες περί brain regain δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.

Η επιστροφή των μεταναστών δεν οφείλεται σε επαγγελματικές ευκαιρίες που προέκυψαν από αλλαγές στο αναπτυξιακό υπόδειγμα της χώρας αλλά κυρίως σε προσωπικούς και οικογενειακούς λόγους, και ούτε οφείλεται σε κάποια ολοκληρωμένη κυβερνητική στρατηγική προσέλκυσής τους.

Ο τύπος τις προηγούμενες ημέρες κατακλύστηκε από τις θριαμβολογίες του αντιπροέδρου της κυβέρνησης, Κ. Χατζηδάκη σχετικά με το brain gain (1): «Θετικό το ισοζύγιο μετανάστευσης το 2023, για πρώτη φορά από το 2008…Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Eurostat μέχρι το τέλος του 2023, 400.000 από τους 600.000 Έλληνες της γενιάς του brain drain έχουν επιστρέψει…Η Ελλάδα δεν είναι πια μονόδρομος φυγής, αλλά επιλογή επιστροφής. Σήμερα δεν μιλάμε πλέον για μια μαζική έξοδο, όπως τη δεκαετία της κρίσης. Και αυτά τα στοιχεία δεν μπορούν να τα αμφισβητήσουν ούτε οι πιο σφοδροί επικριτές μας».

Tον Οκτώβρη, μία έρευνα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης για την παλιννόστηση (2) κατέληγε στα εξής συμπεράσματα (αν και κατά την παρουσίασή τους διαστρεβλώθηκαν): Οι 6 στους 10 παλιννοστούντες δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα ενώ 58% είχαν στο εξωτερικό μισθό άνω των 3.000 ευρώ, στην Ελλάδα οι μισοί έχουν κάτω από 1.500 ευρώ.

Οι περισσότεροι επιστρέφουν αποδεχόμενοι πως η δουλειά που θα βρουν θα είναι χειρότερη από εκείνη που είχαν στο εξωτερικό. Το 89% μετανάστευσε για οικονομικούς ή επαγγελματικούς λόγους, ενώ το 82% επέστρεψε για να βρίσκεται κοντά σε οικογένεια και φίλους, για το κλίμα και το φυσικό περιβάλλον ή για άλλους προσωπικούς λόγους. Μόνο το 23% γύρισε επειδή βρήκε δουλειά με αντίστοιχες απολαβές και προοπτικές με εκείνη του εξωτερικού. Ο μειωμένος φόρος εισοδήματος δεν έπαιξε κανέναν ρόλο για το 87% των επαναπατρισθέντων.

Οι παράγοντες που, κατά την εκτίμησή τους, θα διευκόλυναν ουσιαστικά τον επαναπατρισμό είναι: Βελτίωση της λειτουργίας των θεσμών, περισσότερη αξιοκρατία στην αγορά εργασίας, εκσυγχρονισμός του κράτους και βελτίωση των οικονομικών συνθηκών. Τέλος, οι επαναπατρισθέντες αξιολογούν θετικά μόνο την ποιότητα ζωής, ενώ υπερισχύουν οι αρνητικές γνώμες για: τις συνθήκες εργασίας, το επενδυτικό κλίμα, το οικονομικό περιβάλλον και την πολιτική σταθερότητα.

Σε αντίστοιχα συμπεράσματα κατέληξε και πρόσφατη έρευνά μας (3) όπου και εκτιμήθηκε ότι είναι 330.000 εως 390.000 οι Έλληνες πτυχιούχοι εργάζονται σήμερα στο εξωτερικό. Οι παλιννοστούντες, στην πλειονότητά τους, δεν επιστρέφουν για επαγγελματικούς λόγους, αλλά για οικογενειακούς, κοινωνικούς ή και λόγους νοσταλγίας.

Κατά την επιστροφή τους, συχνά βιώνουν: Υποβάθμιση στις αμοιβές τους: το 78% είχε εισόδημα άνω των 2.000 ευρώ/μήνα όταν ήταν μετανάστες, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό μετά την επιστροφή πέφτει στο 22%. Υποβάθμιση στο επαγγελματικό status: το ποσοστό όσων εργάζονταν ως διευθυντικά στελέχη μειώνεται από 23% στο εξωτερικό σε 16% στην Ελλάδα.

Ένα μικρό ποσοστό αυτών που επιστρέφουν έρχονται για να δουλέψουν απομακρυσμένα για κάποια επιχείρηση στο εξωτερικό, συχνά την επιχείρηση για την οποία δούλευαν όταν ζούσαν στο εξωτερικό.

Συμπερασματικά λοιπόν μπορούμε να πούμε πως οι παλιννοστούντες επιστρέφουν α) με ένα penalty μισθολογικό και ένα penalty επαγγελματικού κύρους και β), από τις απαντήσεις των ίδιων των ερωτώμενων στις δύο έρευνες, προκύπτει ότι οι λόγοι επιστροφής τους δεν σχετίζονται με πολιτικά μέτρα επιστροφής, αλλά με ένα μείγμα ψυχολογικών και οικογενειακών παραμέτρων.

Αυτές δεν ακυρώνουν τις προσπάθειες που γίνονται για την προσέλκυση παλιννοστούντων, ούτε ότι αυτές ενδέχεται να αποδώσουν. Καταδεικνύουν, ωστόσο, ότι η επιστροφή δεν οφείλεται στους λόγους που επικαλείται η κυβέρνηση.

Όσον αφορά τον ισχυρισμό ότι στο τέλος του 2023, 400.000 από τους 600.000 Έλληνες της γενιάς του brain drain έχουν επιστρέψει πρέπει να σημειώσουμε ότι α) ο αριθμός  αυτός αφορά σε ροές όχι στοκ (κάποιοι μπορεί να γύρισαν να έφυγαν και να ξαναγύρισαν) από το 2010 και μετά. β) Τα 3/4 αυτών είχαν επιστρέψει την περίοδο 2010-2019.

Πράγματι, το 2023, για πρώτη φορά από το 2008, το ισοζύγιο μετανάστευσης έγινε θετικό: 47.200 Έλληνες επέστρεψαν, ενώ 32.800 έφυγαν (Πίνακας ή Διάγραμμα ). Όμως, από αυτό το σημείο έως τις θριαμβολογίες του κ. αντιπροέδρου υπάρχει μεγάλη απόσταση. Θα ήθελα λοιπόν, με αυτή την αφορμή, να κάνω κάποιες επισημάνσεις:

• Ο αριθμός των επιστροφών, ως ποσοστό του πληθυσμού όσων έχουν φύγει και διαμένουν στο εξωτερικό (αλλά και ως απόλυτος αριθμός), δεν δικαιολογεί πανηγυρισμούς.  Σε σύνολο 330.000-390.000 μεταναστών παλιννόστησαν 47.200 αλλά έφυγαν και 32.800
• Θα πρέπει να είναι κανείς κάπως επιφυλακτικός για το θετικό ισοζύγιο της μετανάστευσης δεδομένου ότι ο αριθμός των Ελλήνων μεταναστών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), για τις οποίες έχουμε επίσημα στοιχεία, αυξάνει από 297.000 το 2022, σε 314.000 το 2023 και σε 319.000 το 2024 (4). Βέβαια το θετικό ισοζύγιο (47.200—32.800) θα μπορούσε να οφείλεται στην επιστροφή από την Βρετανία που δεν συμπεριλαμβάνεται στην ΕΖΕΣ ή/ και από χώρες εκτός Ευρώπης.
• Είναι πιθανό η επιστροφή να συνδέεται με την επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης στο εξωτερικό (π.χ. άνοδος της ξενοφοβίας, αύξηση της ανεργίας). Με δεδομένο πως σε χώρες όπως η Γερμανία και η Ολλανδία, τα τελευταία χρόνια μεταναστεύουν περισσότεροι απ’ όσους επιστρέφουν, είναι πολύ πιθανό μεγάλο μέρος της επιστροφής να αφορά την επιδείνωση των συνθηκών στη Βρετανία, όπου υπήρχε σημαντικός αριθμός Ελλήνων μεταναστών – λόγω Brexit, απολύσεων ακαδημαϊκού προσωπικού και γενικότερων δυσκολιών στην αγορά εργασίας του ιδιωτικού τομέα.
• Τα στοιχεία της Eurostat είναι επισφαλή. Βασίζονται σε δεδομένα της ΕΛΣΤΑΤ, η οποία δεν καταγράφει τις εισόδους απευθείας, αλλά τις υπολογίζει με οικονομετρικές εκτιμήσεις βάσει δεδομένων από την επιστροφή Ελλήνων από τη Γερμανία με στοιχεία της Γερμανίας (5).
• Λαμβάνοντας υπόψιν την αυξανόμενη -ήδη από το 2017- παλιννόστηση, σε συνδυασμό με τους λόγους επιστροφής, καταδεικνύεται και το αβάσιμο του κυβερνητικού επιχειρήματος. Η κυβέρνηση, συγχέει τη χρονική ακολουθία δύο συμβάντων, του χρόνου διακυβέρνησής της και του χρόνου αύξησης των επιστροφών με την αιτιακή τους σύνδεση. Η χρονική ακολουθία των δύο αυτών συμβάντων δε σημαίνει ότι το πρώτο (η διακυβέρνηση) αποτελεί αιτία του δεύτερου (των επιστροφών). Με άλλα λόγια, η κυβέρνηση διαπράττει το σφάλμα που ονομάζουμε post hoc ergo propter hoc fallacy και βέβαια το συναντάμε διαχρονικά.
• Η αύξηση της παλιννόστησης  είναι αναμφίβολα θετικό γεγονός. Ωστόσο, τα οφέλη του brain regain, δεν αφορούν μόνο τον αριθμό των παλιννοστούντων, τον όγκο του ανθρωπίνου κεφαλαίου που επαναπατρίζεται και τον βαθμό αξιοποίησής τους μετά την επιστροφή που φαίνεται να είναι περιορισμένη (penalty επιστροφής).   

Το ζήτημα της επιστροφής των επιστημόνων που μετανάστευσαν αποτελεί ένα από τα αγαπημένα αφηγήματα της κυβέρνησης για την κατασκευή του μύθου της επιτυχημένης διακυβέρνησης και αναπαράγεται με ποικίλες μορφές.

Έτσι, τον Οκτώβρη, η έρευνα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης για την παλιννόστηση αναγορεύτηκε σε «σημαία» της κυβέρνησης ως παράδειγμα success story διαστρεβλώνοντας τα ευρήματα της έρευνας: «Ένα από τα πιο μεγάλα στοιχήματα της κυβέρνησης Μητσοτάκη δείχνει να κερδίζεται», δήλωνε θριαμβευτικά ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Π. Μαρινάκης, επικαλούμενος την έρευνα του ΕΚΤ – ενώ ανάλογα πομπώδεις εκφράσεις χρησιμοποίησε και ο υφυπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης, πολιτικός προϊστάμενος του ΕΚΤ.

H γεωγραφική κινητικότητα του επιστημονικού προσωπικού έχει ιδιαίτερη σημασία για τις προοπτικές ανάπτυξης της χώρας και συνιστά μια σύνθετη διαδικασία για την οποία δεν έχουμε ακριβή επίσημα και λεπτομερή δεδομένα. Το brain drain, όπως επανειλημμένα έχουμε δείξει, οφείλεται στο αναπτυξιακό υπόδειγμα της χώρας, που βασίζεται στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών χαμηλής ή μέσης προστιθέμενης αξίας και, κατά συνέπεια, δεν δημιουργεί επαρκείς θέσεις εργασίας για εξειδικευμένο προσωπικό.

Για να επιστρέψουν μαζικά οι νέοι και οι επιστήμονες, πρέπει να αλλάξει αυτό – κάτι που προφανώς δεν έχει ακόμη συμβεί. Όπως δείχνουν τα στοιχεία, οι επαναπατρισμένοι αξιολογούν αρνητικά βασικούς τομείς της οικονομίας και της εφαρμοσμένης πολιτικής, οι οποίοι, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, είναι καθοριστικοί για την προσέλκυση μεταναστών πίσω στην πατρίδα. Σε αυτά ακριβώς τα θέματα πρέπει να επικεντρωθούμε και όχι να επιχειρούμε να κατασκευάσουμε μια εικονική πραγματικότητα.

 (1) Π.χ. https://www.naftemporiki.gr/finance/economy/1953029/k-chatzidakis-gia-brain-drain-thetiko-to-isozygio-metanasteysis-to-2023-gia-proti-fora-apo-to-2008/

(2) ΕΚΤ (2024) Το φαινόμενο του brain gain https://www.ekt.gr/el/news/30483

(3) Πρατσινάκης Μ., Λαμπριανίδης Λ., Συκάς Θ. (2024). «Το φαινόμενο Brain Drain και οι νέες μορφές κινητικότητας του εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού στην Ελλάδα», Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο 

(4) https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/lfst_lmbpcoba/default/table?lang=en

(5) Μεθοδολογικό Σημείωμα Υπολογισμού Εκτιμώμενων Μεταναστευτικών Ροών 2023 https://www.statistics.gr/el/statistics?p_p_id=documents_WAR_publicationsportlet_INSTANCE_0qObWqzRnXSG&p_p_lifecycle=2&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_cacheability=cacheLevelPage&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=4&p_p_col_pos=1&_documents_WAR_publicationsportlet_INSTANCE_0qObWqzRnXSG_javax.faces.resource=document&_documents_WAR_publicationsportlet_INSTANCE_0qObWqzRnXSG_ln=downloadResources&_documents_WAR_publicationsportlet_INSTANCE_0qObWqzRnXSG_documentID=548602&_documents_WAR_publicationsportlet_INSTANCE_0qObWqzRnXSG_locale=el

Λόης Λαμπριανίδης

Οικονομικός γεωγράφος, αφ. καθηγητής ΠΑΜΑΚ, 

π. Γενικός Γραμματέας Ιδιωτικών Επενδύσεων Υπουργείο Οικονομίας & Ανάπτυξης