Ο όρος κοινωνικός αποκλεισμός, πρωτοεμφανίστηκε στον ευρωπαϊκό δημόσιο λόγο στις αρχές της δεκαετίας του ‘70, όταν για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες, για μια σειρά από λόγους, άρχισαν να αυξάνονται οι περιπτώσεις ανθρώπων που ήταν αποκλεισμένοι από το σύστημα πρόνοιας: ψυχικά ή σωματικά ανάπηροι εγκαταλελειμμένοι από τον οικογενειακό τους περίγυρο, χρήστες ουσιών, οικονομικοί μετανάστες, παραβατικοί κλπ.

Τι όμως είναι σήμερα κοινωνικός αποκλεισμός και ποιους εν τέλει αφορά;
Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις (Αντισθένης έφα): και είναι ίσως περισσότερο από ποτέ αναγκαίο στις μέρες μας, να σκεφθούμε επί των όρων που χρησιμοποιούμε, καθώς όλο και περισσότερο κυριαρχούν στο δημόσιο λόγο ορισμοί «πολιτικώς ορθοί» (ποτέ δεν κατάλαβα τι ακριβώς σημαίνει αυτό, αλλά αυτό δεν είναι της στιγμής).

Οι κοινωνικές εντάσεις των αρχών του 19ου αιώνα που απείλησαν σοβαρά την κοινωνική συνοχή και την πολιτική τάξη στην Ευρώπη, αντιμετωπίστηκαν, με επιτυχία πρέπει να πούμε, από τη θεσμοθέτηση εργατικής νομοθεσίας, κοινωνικής ασφάλισης, την δημιουργία τελικά του κράτους πρόνοιας.

Βιώνουμε μια εντελώς αντίστροφη ιστορική περίοδο: το κράτος πρόνοιας αποδομείται σταδιακά, εν ονόματι μιας νέας κυρίαρχης τάσης που επιτάσσει μείωση της κρατικής προστασίας των πολιτών, ιδιωτικοποίηση κάθε παρεχόμενης υπηρεσίας, «ευελιξία» της εργατικής νομοθεσίας και την επιβολή της αντίληψης ότι οι ανάγκες της οικονομίας (ή μήπως των μεγάλων οικονομικών δυνάμεων;) καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις. Το αποτέλεσμα είναι να πληθαίνουν συνεχώς οι ευάλωτες ομάδες ανθρώπων, που όχι μόνο έχουν περιορισμένη ή καθόλου πρόσβαση στο όποιο προνοιακό σύστημα, αλλά, πολύ περισσότερο, που αδυνατούν να συμμετέχουν σε απλές κοινωνικές δραστηριότητες, ενώ θα το ήθελαν, είτε γιατί δεν μπορούν, είτε γιατί αισθάνονται ότι δεν είναι αποδεκτοί: μακροχρόνια άνεργοι, άστεγοι, ηλικιωμένοι, άτομα με ψυχοσωματικές αναπηρίες που έχουν αποκλειστεί από υπηρεσίες γιατί αυτές δεν παρέχονται πλέον, οικονομικοί μετανάστες και άλλοι.

Δημιουργούνται έτσι νέες κοινωνικές εντάσεις, με απρόβλεπτη ακόμα εξέλιξη. Τραγικότερη ίσως συνέπεια αυτής της νέας τάξης πραγμάτων (έχω πλήρη επίγνωση ότι ό όρος παραπέμπει σε ανατριχιαστική ιστορική μνήμη και έχω «σκεφτεί επί αυτού» πριν τον χρησιμοποιήσω), είναι η αναβίωση εκτεταμένων εθνικών συγκρούσεων, που οδήγησαν στην επανάληψη ενός φαινομένου που είχε αιώνες να συμβεί: παρακολουθούμε μια, εξελισσόμενη ακόμα, μαζική μετακίνηση πληθυσμών –αυτό που κατ’ ευφημισμόν ονομάζουμε «προσφυγικό ζήτημα»– που δημιουργεί πλήθος κοινωνικά αποκλεισμένων, που επιπλέον βρίσκονται μακριά από τις εστίες τους και τη δική τους πολιτισμική πραγματικότητα.

Όλα αυτά είναι, θα πει κανείς, απλώς διαπιστώσεις –σωστές ή λάθος, αυτό είναι στην κρίση του καθενός. Το ζήτημα είναι τι κάνουμε απέναντι σ’ αυτή την πραγματικότητα (αν υποθέσουμε ότι οι διαπιστώσεις είναι σωστές). Δεν μπορούμε βέβαια, μεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες, να αλλάξουμε την ιστορική πραγματικότητα όπως διαμορφώνεται. Αλλά μπορούμε ίσως να σταθούμε απέναντι στον κοινωνικό αποκλεισμό. Ίσως ακούγεται σαν κάτι που δεν μπορεί να φέρει αποτέλεσμα: αλλά είναι κάποιες φορές που μπορεί –και αξίζει να προσπαθήσεις γι’ αυτό.

Αυτό μας οδήγησε, κάποιους από μας, στην απόφαση να συστήσουμε το Κοινωνικό Ελληνικό Κλιμάκιο Άμεσης Βοήθειας – «το Κοινωνικό ΕΚΑΒ». Είναι μια οργάνωση, που δημιουργήθηκε αξιοποιώντας την εμπειρία της αντίστοιχης γαλλικής οργάνωσης, του SAMU Social de Paris και στόχο έχει την παροχή υποστήριξης σε κοινωνικά αποκλεισμένους, ανεξάρτητα από τις αιτίες αποκλεισμού τους, την προέλευση, το φύλο, τη φυλή, τις θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες πεποιθήσεις τους.

Υλοποιεί σήμερα ένα πρόγραμμα σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNCHR), και με την Οργάνωση «Άρσις»: Το πρόγραμμα «Θέτις», που αποσκοπεί στην παροχή ιατρικής υποστήριξης και φροντίδας σε πρόσφυγες με αναπηρία, σωματική ή ψυχική,  οι οποίοι βρίσκονται στη χώρα μας είτε σε Ανοιχτές Δομές Φιλοξενίας, είτε σε διαμερίσματα, ελπίζοντας όχι μόνο στην έστω προσωρινή ανακούφιση όσων ωφελούνται, αλλά και στην ενίσχυση της αμοιβαίας κατανόησης και εμπιστοσύνης, καθώς και στην ενίσχυση των δεσμών αλληλεγγύης που ήδη έχουν αναπτυχθεί.

Λόγω και της ιδιαίτερης πραγματικότητας που βιώνουν, καθώς αποτελούν μια ευάλωτη ομάδα μέσα σε μια ήδη ευάλωτη κοινότητα, η υλοποίηση του προγράμματος είναι  αυτή τη στιγμή ο κύριος τομέας της παρουσίας μας, αλλά δεν αποτελεί τη μοναδική μας φιλοδοξία.
Γιατί, όσο κι αν υπάρχουν κάποιοι, όχι λίγοι, που πιστεύουν ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι φυσιολογικό κοινωνικό φαινόμενο (κάτι σαν «παράπλευρη απώλεια» της κοινωνίας), εμείς δεν το πιστεύουμε.

Βεβαίως, δεν θεωρούμε ότι έχουμε τη δύναμη να τον εξαλείψουμε. Έχουμε όμως την ελπίδα ότι μπορούμε να κάνουμε μικρές πράξεις εναντίον του. Και την πεποίθηση ότι πολλές μικρές πράξεις από πολλούς, μπορούν να οδηγήσουν σ’ ένα μεγάλο αποτέλεσμα. 

Κώστας Αποστόλου, Συντονιστής της Κινητής Μονάδας Β. Ελλάδας του «Κοινωνικού ΕΚΑΒ»