Μπορεί η χώρα αυτή της ερήμου και του μεγάλου ομώνυμου ποταμού να ακούγεται μακρινή κι εξωτική, ίσως και να μην ξέραμε καλά καλά για τη ύπαρξή της, αλλά αποτελεί ένα ιστορικό παράδειγμα με πολλά επίκαιρα διδάγματα για το πώς λειτουργεί ο σύγχρονος κόσμος.

Η Αφρική έχει ούτως ή άλλως υποφέρει ποικιλοτρόπως κατά τους τελευταίους αιώνες, από το δουλεμπόριο, τη συστηματική εκμετάλλευση, την αποικιοκρατία, τους πολέμους… Και πάλι ζει, σαν να επιστρέφει σε ένα σκοτεινό όνειρο από το παρελθόν, ακριβώς τις ίδιες παθογένειες, έχοντας τα ίδια προβλήματα, φωνάζοντας τα ίδια συνθήματα. Σαν να μην πέρασε ο χρόνος, σαν να μην άλλαξε ο κόσμος καθόλου, σαν να μην έφτασαν τα «νέα» εκεί για τις υγιείς δημοκρατίες που εξάγει παγκοσμίως η Ευρώπη και η Δύση.

Έγινε λοιπόν πραξικόπημα στο Νίγηρα, ένα από τα πολλά, ούτε το πρώτο και ίσως ούτε το τελευταίο. Τα προηγούμενα δεν ήταν τόσο επικοινωνιακά διαδεδομένα, ούτε καν τόσο «επικίνδυνα για τη δημοκρατία» της χώρας, μιας και δεν απειλούσαν το προαποφασισμένο «στάτους κβο» που είχε αποφασιστεί και υπογραφεί κατά την «ανεξαρτητοποίηση» της χώρας στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Τότε ο Νίγηρας υπέγραψε μνημόνια συνεργασίας με τη Γαλλία, στρατιωτικής, οικονομικής, τεχνολογικής, εκπαιδευτικής. Όπως όλες οι παλαιές αποικίες των Γάλλων.

Οι Γάλλοι δημόσιοι υπάλληλοι και στρατιωτικοί έφυγαν από την Αφρική, ο προϋπολογισμός άλλαξε, η σημαία άλλαξε, η γλώσσα δεν άλλαξε, αλλά έμειναν εκεί οι γαλλικές εταιρείες, οι σύμβουλοι, οι επενδύσεις, οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις. Και σύμφωνα με όλα αυτά, το ουράνιο του φτωχού Νίγηρα εξάγεται στην πλούσια Γαλλία και ο γαλλικός στρατός «φυλάει» την έρημο για να απωθήσει τους καλά οπλισμένους τρομοκράτες που κανείς δεν ξέρει και κανείς δεν βλέπει και δεν βρίσκει, την εποχή της υψηλής τεχνολογίας, όταν οι δορυφόροι μπορούν να δουν έναν σκορπιό να περπατά στην έρημο του Σαχέλ.

Ας πάμε όμως πίσω, σε δεκαετίες περασμένες, για να αναφέρουμε και να παρουσιάσουμε δύο από τα πιο τραγικά επεισόδια της ιστορίας αυτής της ερημώδους και περίκλειστης χώρας.

1899 : «Η ματωμένη φάλαγγα» (έχει ονομαστεί και «φάλαγγα της κολάσεως»)

Ίσως η πιο βίαιη και αιματοβαμένη προώθηση των αποικιοκρατών στην Αφρική. Μια μεγάλων διαστάσεων γενοκτονία που μέσα σε λίγες εβδομάδες κατέστρεψε εξ ολοκλήρου δεκάδες οικισμούς στην Δυτική και Κεντρική Αφρική, στις σημερινές χώρες Μπουρκίνα Φάσο και Νίγηρα.
Πρόκειται για την περίφημη «αποστολή της Κεντρικής Αφρικής» ή αλλιώς «αποστολή Βουλέ – Σανουάν» (mission Voulet – Chanoine, τα ονόματα των επικεφαλής).

Σκοπός της αποστολής που ξεκίνησε από τη Σενεγάλη προς τα ανατολικά, ήταν να ενωθεί με τις άλλες δύο αποστολές που κινούνταν παράλληλα, μία από την Αλγερία προς το Νότο (αποστολή Λαμύ) και άλλη μια από την κοιλάδα του Κονγκό προς το Βορρά (αποστολή Ζεντί). Ήταν το σωτήριο έτος 1899 και επιδίωξη της Γαλλίας ήταν να ενοποιήσει τις κτήσεις της και να φτάσει εγκαίρως (πριν τους Άγγλους) στην αχαρτογράφητη ως τότε περιοχή του Τσαντ. Υπήρχε λοιπόν πολιτική και στρατιωτική «βιασύνη» κι έπρεπε κάθε εμπόδιο να συντριβεί. Οι δύο επικεφαλής αξιωματικοί είχαν ήδη «περγαμηνές» βίας και αποτελεσματικότητας κατά την κατάκτηση της Άνω Βόλτα (Μπουρκίνα Φάσο) το 1896.

Η αποστολή είχε στις τάξεις της μόλις 8 λευκούς στρατιωτικούς και αριθμούσε περίπου 700 αφρικανούς ενόπλους, Σενεγαλέζους Τουκουλέρ και Μπαμπαρά (ονόματα φυλών), σπαχήδες, Σουδανούς οπλίτες (ονομασία που παραπέμπει στο σημερινό Μάλι) καθώς και περίπου 2000 αόπλους αχθοφόρους και γυναίκες. Για να εξασφαλίσουν την ταχύτητα της αποστολής, οι Γάλλοι αποφάσισαν να μην έχουν πολλά αποθέματα σε εφόδια κι έτσι, έπρεπε σε τακτά διαστήματα να απομυζούν στο διάβα τους τα χωριά και τους κατοίκους τους. Όποιο χωριό αντιστεκόταν και δεν προμήθευε τα απαραίτητα συναντούσε την αμείλικτη τιμωρία και δήωση.

Για παράδειγμα, τον Απρίλιο του 1899 στην τοποθεσία Λουγκού και Τογκανά οι Γάλλοι συνάντησαν αντίσταση από μια ντόπια μάγισσα- βασίλισσα ονόματι Σαρραουνία και το στράτευμα τους είχε κάποιες απώλειες.

Αμέσως μετά, το Μάιο του ίδιου έτους, η οργή τους ξέσπασε στον οικισμό Μπιρνί Ενκόνι (στα σημερινά σύνορα Νίγηρα – Νιγηρίας 400 χλμ ανατολικά του Νιαμέυ) που εξαφανίστηκε από το χάρτη. Μια πολιτεία 10 χιλιάδων ψυχών καταστράφηκε ολοσχερώς. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, μπορεί να σκοτώθηκαν από 7 έως 15 χιλιάδες άτομα μέσα σε τρεις μέρες λεηλασίας.

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η βία ήταν κάτι συνηθισμένο και εν γένει «αποδεκτό» κατά την κατάκτηση της Αφρικής, αλλά το μένος και το πάθος με το οποίο σκότωναν κι έκαιγαν τα μέλη αυτής της φάλαγγας υπήρξε άνευ προηγουμένου. Σε τέτοιο βαθμό, που τα νέα έφτασαν μέχρι και το Υπουργείο Αποικιών στο Παρίσι μέσα σε μερικές μέρες. Οι φήμες κινητοποίησαν τις αρχές οι οποίες διέταξαν τον υπεύθυνο του φυλακείου του Τομπουκτού (σημερινό βόρειο Μάλι) αντισυνταγματάρχη Κλομπ (Klobb) να ακολουθήσει τη φάλαγγα και να την επαναφέρει στην τάξη.

Σε αυτή την ιδιότυπη «καταδίωξη», ακολουθώντας τα ίχνη της πορείας των Βουλέ και Σανουάν, αποκαλύφθηκε και το μέγεθος της καταστροφής. Παντού πτώματα πολεμιστών που κρατούσαν δόρατα και ασπίδες, καμμένα χωριά, ρημαγμένες καλλιέργειες, κρεμασμένα παιδιά, εκτελεσμένοι, λεηλασίες…

Η φάλαγγα του θανάτου ακολουθούσε γεωγραφικά αυτόν τον άξονα που σήμερα είναι ο κεντρικός δρόμος (Ν1) της χώρας του Νίγηρα, παράλληλα με τα σύνορα της Νιγηρίας η οποία έμελλε να γίνει αγγλική κτήση. Βίαιες και κάποιες φορές συγκυριακές κινήσεις και αποφάσεις των Ευρωπαίων που καθορίζουν ακόμα και σήμερα τη ζωή, τη γλώσσα και την εθνικότητα εκατομμυρίων ανθρώπων.

Στα μέσα Ιουλίου του 1899 και ύστερα από επανειλημμένα γραπτά μηνύματα και προειδοποιήσεις, ο αντισυνταγματάρχης Κλομπ κατάφερε να φτάσει τη φάλαγγα στο Ντανκορί ακόμα πιο ανατολικά, αλλά ακόμα και τότε, οι κατώτεροί του λοχαγοί Βουλέ και Σανουάν δεν δίστασαν να τον σκοτώσουν και αυτόν και να συνεχίσουν. Οι ίδιοι δήλωσαν ότι πλέον θα ιδρύσουν μια δική τους κτήση στην Αφρική αλλά τρεις μέρες αργότερα, στα πλαίσια μιας ακόμα αψιμαχίας και σε μια κρίση παροξυσμού, πυροβολήθηκαν και σκοτώθηκαν από τους ίδιους τους άνδρες τους.

Άλλαξαν οι επικεφαλής και η αποστολή συνεχίστηκε και στέφθηκε από επιτυχία. Οι τάφοι των δύο πρωταγωνιστών της βίας έμειναν στην περιοχή (αν και το 1923 βρέθηκαν άδειοι) η οποία σιγά σιγά απέκτησε και μνημεία των Γάλλων αξιωματικών κι όσων συμμετείχαν στην κατάκτηση.

Η Γαλλία έκανε ολόκληρη την περιοχή κτήση της και από τότε απέκτησε κυριαρχικά δικαιώματα και μια αυτονομιμοποιημένη «άδεια γενικής εκμετάλλευσης» η οποία διαρκεί ακόμα και μετά την ανεξαρτησία του 1960.

Παρότι πρόκειται για μία από τις πιο τραγικές ιστορίες των αποικιών, η «ματωμένη φάλαγγα» δεν έμεινε για πολύ «ψηλά» στην επικαιρότητα και μάλιστα ο γαλλικός Τύπος της εποχής επινόησε τον όρο «σουδανίτιδα» για να περιγράψει μια περίεργη νέα «ασθένεια» που προκαλούσε η ζέστη, η δίψα και η κούραση στους Γαλλους και τους οδηγούσε σε πράξεις βίας και παραληρήματα. Η ιστορία εν ολίγοις ξεχάστηκε, μέχρι που μερικοί συγγραφείς, σε πολύ μεταγενέστερο χρόνο, προσπάθησαν να αποδώσουν το μέγεθος της βίας και της καταστροφής της «ματωμένης φάλαγγας» μέσα από τα έργα τους.

Ανάμεσα σε αυτά, ξεχωρίζουμε την ταινία Sarraounia του 1986 και το ντοκιμαντέρ African Apocalypse του 2020 που βασίζονται σε λογοτεχνικές και ιστορικές πηγές σχετικές με τα γεγονότα του 1899.

Η μεγάλη πείνα του 1931

Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Νίγηρας υπέφερε από επιδημίες και λιμούς, από την εποχή που οι Γάλλοι ανέλαβαν τη διοίκηση της χώρας στις αρχές του 20ου αιώνα.

Το 1900-01, το 1913-15, ο λιμός που προκάλεσε την μετέπειτα εξέγερση των Τουαρέγκ κι έγινε γνωστός ως «κακαλάμπα» στα ανατολικά («η άδεια κοιλιά»), μια άλλη περίπτωση το 1919 και η πιο σοβαρή περιπέτεια σε διατροφικό επίπεδο η οποία κατεγράφη το 1931.

Στο τόσο εύθραυστο και άνυδρο αυτό μέρος, όπου κάθε λεπτομέρεια στην καλλιέργεια του κεχριού, στη σοδειά, στην παραδοσιακή συμμετοχή των κοινωνιών στη σπορά και στη συγκομιδή μετρά, η καταστροφή ήταν μάλλον προδιαγεγραμμένη :

– Η αποικιακή διοίκηση ήταν έτσι κι αλλιώς αδιάφορη καθώς ο Νίγηρας αποτελούσε απομονωμένη κτήση και ήταν μάλλον «δυσμενής μετάθεση» για τους αξιωματούχους και υπαλλήλους.
– Το κύριο μέλημα των Γάλλων ήταν η είσπραξη των φόρων σε χρήμα και σε είδος, άσχετα με το πώς θα γινόταν αυτό.
– Το εργατικό δυναμικό απασχολείτο μαζικά σε έργα της αποικιακής διοίκησης, στα νέα κτίρια, στο σιδηρόδρομο. Επρόκειτο για καταναγκαστική εργασία. Δεν είχαν την επιλογή να μείνουν στα χωριά και στα χωράφια τους.
– Η γαλλική διοίκηση επίσης ζητούσε συνεχώς νέους για το στράτευμα. Μια πιο σίγουρη προοπτική εισοδήματος που προσέλκυε συνεχώς αρκετούς.
-Πολλοί φτωχοί κάτοικοι της ενδοχώρας έφευγαν για να δουλέψουν στις πολύ πιο πλούσιες αποικίες της «χρυσής ακτής» του Ατλαντικού και αυτή η συνεχής και μαζική μετανάστευση αποτελούσε έναν ακόμα παράγοντα δημογραφικής κατάρρευσης που είχε άμεσο αντίκτυπο στις αγροτικές εργασίες.

Τα προμηνύματα του λιμού ήρθαν μαζί με σμήνη από ακρίδες, επαρκείς αποθήκες δεν υπήρχαν ή δεν είχαν προβλεφθεί, η σπορά και η καλλιέργεια του κεχριού ήταν ήδη ελλιπής, το εργατικό δυναμικό για τη σοδειά επίσης λίγο και τα σημάδια της πείνας φάνηκαν από τις αρχές του 1931.

Υπήρξαν περιοχές που έχασαν μεγάλο μέρος του πληθυσμού τους και μια γενιά μικρών παιδιών και νεογνών ουσιαστικά εξαλείφθηκε. Δεν υπάρχουν σαφή πληθυσμιακά στοιχεία καθώς δεν υπήρχαν οι αντίστοιχες απογραφές με λεπτομερή νούμερα, αλλά η πιο ευάλωτη δυτική περιοχή της χώρας επλήγη με το χειρότερο τρόπο και χρειάστηκε να περάσουν 2 έως 3 χρόνια για να επανέλθουν οι σοδειές σε επίπεδα βιώσιμα.

Και φυσικά, αφού χάθηκαν πολλές χιλιάδες κόσμου, τότε μόνο πάρθηκαν μέτρα για τις ακρίδες, για την άρδευση, για την αποθήκευση και για την λίγο καλύτερη επισιτιστική διαχείριση.

Οι δύο αυτές διδακτικές και δυσάρεστες ιστορίες μας οδηγούν με ασφάλεια στο ήδη διατυπωμένο συμπέρασμα ότι το παρελθόν μας κάνει σοφότερους και μας οδηγεί στην κατανόηση του παρόντος. Δυστυχώς δεν είναι οι μόνες. Αξίζει όμως να ειπωθούν ξανά και από περισσότερους.

Από την άλλη, μένει να δούμε μέσα από την τρέχουσα επικαιρότητα, αν η Γαλλία νομιμοποιείται απο επίσημες συμφωνίες και συμβατικές προβλέψεις να επέμβει στρατιωτικά στο Νίγηρα όταν θίγονται τα κρίσιμα συμφέροντά της, όπως έκανε η Ρωσία στην Ουκρανία, μιας κι εκεί υπήρχαν δικαιώματα, προβλέψεις και συμφωνίες. Θα δούμε κατά πόσο το δίκαιο ισχύει κατά περίπτωση και αν τελικά η «δημοκρατία» ανά τον κόσμο σερβίρεται, γαλλιστί, à la carte.