Η «Σκοτεινή Τριάδα» είναι μια τριάδα που έχει άμεση σχέση με γνωστικές παρεκτροπές, αντικοινωνικές απόψεις, χρησιμοθηρικές σχέσεις, αδυναμία προοπτικής, απουσία ενσυναίσθησης και αναλγησία. Απαρτίζεται από τρία στοιχεία: τη ψυχοπάθεια, τον ναρκισσισμό και τον Μακιαβελισμό.

Η «Σκοτεινή Τριάδα» είναι ένας καλός δείκτης για να προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπλέκονται στη γενικευμένη παραβατικότητα, όπως και για την ανάρμοστη συμπεριφορά σε οικονομικά θέματα και χρηματικές δοσοληψίες. Από την άλλη πλευρά, θεωρείται ότι είναι αρκετά αποδεκτή για να την εμφανίζουν τα ανώτερα διοικητικά και οικονομικά στελέχη των οργανισμών, καθώς είναι «προσόν» ισχυρής προσωπικότητας και θέλησης για επιτυχία και εξουσία.

Κάθε ένα από τα τρία στοιχεία της, έχει τη δυνατότητα να σχετίζεται με τα κίνητρα και τα αποτελέσματα για τη διάπραξη του εγκλήματος του «λευκού κολάρου» (ΕΛΚ). Για παράδειγμα, ο ναρκισσισμός βοηθάει το άτομο να δρα ανήθικα για ίδιον όφελος, να αλλάζει την αντίληψή του ως προς τις ικανότητές του (πιστεύει ότι τα «ξέρει όλα» και μπορεί να τα «κάνει όλα»), ενώ η ψυχοπάθεια και ο Μακιαβελισμός αυξάνουν τη θέλησή του να εκλογικεύει την απάτη και τη διάπραξη του εγκλήματος.

Επιπλέον, ο Μακιαβελισμός τον κάνει να δρα ανήθικα, καθώς του αυξάνει τις αντιλαμβανόμενες ευκαιρίες που θεωρεί ότι έχει για να παραπλανήσει τους άλλους και να πετύχει τους στόχους του. Ο Μακιαβελικός άνθρωπος δεν έχει ενδοιασμούς στο να ψεύδεται συνειδητά, να κατηγορεί δημόσια τους συναδέλφους ή τους υφισταμένους του ή να οικειοποιείται τις επιτυχίες τους. Η τελευταία περίπτωση είναι χαρακτηριστική και στη ψυχοπάθεια.

Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά των τριών στοιχείων της «Σκοτεινής Τριάδας» που έχουν μεγαλύτερη συσχέτιση με το ΕΛΚ;

Κύριες πλευρές της ψυχοπάθειας είναι η αναλγησία, η απουσία ενσυναίσθησης και η παρορμητικότητα. Έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ της ψυχοπάθειας και τη στάση του ατόμου ως προς το ΕΛΚ. Συγκεκριμένα, χαρακτηριστικά της ψυχοπάθειας, όπως είναι η αποθάρρυνση και η κακία σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με το ΕΛΚ. Αυτή η σχέση έχει να κάνει με την εγωιστική, χειριστική και δίχως τύψεις στάση που εμφανίζει ο ψυχοπαθής.

Κύριες πλευρές του ναρκισσισμού είναι το ισχυρό αίσθημα ιδιοκτησίας, η υπερφίαλη ανωτερότητα, η μεγαλοπρέπεια και η κυριαρχία. Γενικά, διάφορα χαρακτηριστικά της ναρκισσιστικής συμπεριφοράς σχετίζονται με τη στάση ως προς το ΕΛΚ.

Ειδικά, η υπεροψία, η εκμετάλλευση, η αχαλίνωτη φαντασία, η απουσία ενσυναίσθησης, η τάση χειραγώγησης, η ανάγκη θαυμασμού, ο έντονος και καταστρεπτικός θυμός, η αναζήτηση ακραίων και επικίνδυνων συγκινήσεων και ο υπέρμετρος ναρκισσισμός, προσδιορίζουν σημαντικά το ΕΛΚ.

Οι ναρκισσιστές θεωρούν ότι τους οφείλονται περισσότερα δικαιώματα, ελευθερίες κινήσεων και εξουσία στη λήψη αποφάσεων, όπως και ότι πρέπει να τους δίνονται ό,τι εκείνοι ζητούν, για να τα διαχειρίζονται «εν λευκώ». Αυτή η εδραιωμένη πεποίθηση που έχουν, ενισχύεται με την εμφανιζόμενη συμπεριφορά τους, η οποία, με την πρώτη ευκαιρία, «περνάει» στην περιοχή της ανηθικότητας και του εκφοβισμού.

Κύριες πλευρές του Μακιαβελισμού είναι η χειραγώγηση των άλλων για να επιτευχθούν οι προσωπικοί στόχοι και επιδιώξεις, η απουσία ηθικών φραγμών και ενσυναίσθησης και ο κυνισμός. Η σχέση του με τη στάση ως προς το ΕΛΚ είναι διφορούμενη. Κάποια χαρακτηριστικά της Μακιαβελικής συμπεριφοράς, όπως η ιδιοτέλεια, η χειραγώγηση, η αμετροέπεια και η αναλγησία σχετίζονται με το ΕΛΚ.

Αυτό όμως δεν συμβαίνει με εκείνα τα χαρακτηριστικά της Μακιαβελικής συμπεριφοράς που δεν έχουν εμφανώς αρνητική σήμανση, όπως είναι, η επιδεξιότητα, η καλοσχεδιασμένη δραστηριότητα, η περίσκεψη, η ευταξία, η μη τρωτότητα και η αυτοπεποίθηση.

Παρόλο που υπάρχει διάκριση μεταξύ των τριών στοιχείων που διαμορφώνουν την «Σκοτεινή Τριάδα» – ψυχοπάθεια, ναρκισσισμός και Μακιαβελισμός – τα δύο εξ αυτών, η ψυχοπάθεια και ο Μακιαβελισμός εμφανίζουν σε μεγάλο βαθμό επικάλυψη. Για παράδειγμα, ο Μακιαβελισμός εκτιμάται από ερευνητές ότι είναι η έκφανση της ψυχοπάθειας, οπότε δε νοείται ως κάτι διαφορετικό από αυτήν.

Συγκεκριμένα, αναφορικά με το ΕΛΚ, τα άτομα που έχουν ροπή προς την απάτη, εκμεταλλεύονται την ικανότητά τους να εξαπατούν, να χειραγωγούν τα υποκείμενά τους και να αξιοποιούν τη γοητεία και την πειθώ τους για ίδιον όφελος. Αυτές οι συμπεριφορές είναι χαρακτηριστικές των Μακιαβελικών ανθρώπων και ορίζουν την αντίστοιχη έννοια. Εκείνο ενδεχόμενα που συμβαίνει, είναι ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των ψυχοπαθών και των Μακιαβελικών εμφανίζουν σημαντική επικάλυψη, ενώ οι εμφανιζόμενες συμπεριφορές τους είναι διαφορετικές.

Συμπερασματικά, το ΕΛΚ που συναντάται στον εργασιακό χώρο, είτε είναι ο ιδιωτικός, είτε ο δημόσιος τομέας, έχοντας ως κύριες εκφάνσεις την απάτη, την υπεξαίρεση, την πλαστογραφία και την κατάχρηση, είναι οικονομικό έγκλημα που δεν αφήνει εμφανή «αποτυπώματα» για τους δράστες του. Ό,τι μπορούμε να δούμε έχουν να κάνουν με πλευρές της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς τους. Η γνώση και η ανάλυση των στοιχείων της «Σκοτεινής Τριάδας» είναι σημαντική για την αντιμετώπισή τους και όσο αυτό είναι δυνατό, την προστασία των οργανισμών από την πρόσληψη ή ανέλιξη στη διοικητική ιεραρχία ατόμων με τέτοιο προφίλ.

*Ο Γιάννης Μάρκοβιτς κατέχει διδακτορικό δίπλωμα στο μάνατζμεντ (Aston Business School, Βρετανία) και ως οικονομικός επιθεωρητής Υπουργείου Οικονομικών έχει εμπλακεί σε έρευνες για υποθέσεις οικονομικών εγκλημάτων και διαφθοράς, ενώ χει διατελέσει ειδικός εμπειρογνώμονας σε θέματα δίωξης και καταπολέμησης οικονομικού εγκλήματος.