Πώς θα μπορούσε κανείς να περιγράψει τη σημερινή Ελλάδα; Ως μια χώρα που βρίσκεται σε μια δύσκολη γειτονιά, με μάλλον αρνητική παράδοση στη διαχείριση κρίσεων, αντιμέτωπη με δημογραφική κρίση, οικονομικές δουλείες, αδυναμίες του κρατικού μηχανισμού, προβληματικό εκπαιδευτικό σύστημα, καθώς και με μια σειρά από στρεβλές νοοτροπίες τόσο του πολιτικού προσωπικού όσο και της κοινωνίας. Στερείται επίσης ενός συστήματος στρατηγικού σχεδιασμού και ετοιμασίας ενός οδικού χάρτη για την επίτευξη των στόχων που θα έχουν τεθεί.

Απέναντι σε όλα τα σημερινά ή μελλοντικά προβλήματα και προκλήσεις η Ελλάδα έχει όμως να αντιπαρατάξει δύο ισχυρά χαρτιά: το ανθρώπινο δυναμικό (αν και με συρρικνούμενο μέσο επίπεδο και κρίσιμη μάζα στελεχών λόγω των αδυναμιών του εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο φαίνεται να «επιστρέφει» στην -προβληματική- δεκαετία του 1980 λόγω της ακύρωσης των προωθούμενων μεταρρυθμίσεων) και τη γεωγραφική θέση της, που θα συνεχίσει να αποτελεί ποικιλόμορφη πύλη προς την Ευρώπη (υπό την προϋπόθεση, φυσικά, ότι θα συνεχίσει να υφίσταται η ΕΕ ως πόλος ισχύος).

Το ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί σημαντικό εργαλείο για τη διαχείριση των πάσης φύσεως προβλημάτων, καθώς και σημαντικό πολλαπλασιαστή ισχύος. Εχει δε δύο κομβικής σημασίας διαστάσεις: την ποσοτική και την ποιοτική. Η πρώτη απειλείται από την υπογεννητικότητα και τη διαρροή εγκεφάλων (brain drain) και η δεύτερη από τη βαθύτατη κρίση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ιδιαίτερα όμως στη δευτεροβάθμια και την τριτοβάθμια. Αν δεν αντιμετωπιστούν σύντομα οι δύο αυτές υπαρξιακής φύσεως απειλές, η χώρα μας δεν θα έχει καθόλου καλές μεσο- και μακροπρόθεσμες προοπτικές ευημερίας.

Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε, βεβαίως, ότι ιστορικά η Ελλάδα ευημερούσε και προόδευε όταν η στρατηγική κουλτούρα και η κυρίαρχη νοοτροπία στην κοινωνία της ήταν «κοσμοπολίτικες». Με αυτή την έννοια, είναι θεμιτό και απαραίτητο η νέα γενιά να βγαίνει από τα σύνορα της χώρας για να αποκτά γνώσεις, δεξιότητες και εμπειρίες. Και, βεβαίως, ακόμη και σε πολύ καλύτερες εποχές δεν επέστρεφαν όλοι. Είναι όμως εξαιρετικά ανησυχητικό όταν, πρώτον, οι αριθμοί όσων φεύγουν αυξάνονται σημαντικά και σε αυτούς περιλαμβάνονται τα καλύτερα και πιο «ανήσυχα» μυαλά της χώρας. Και, δεύτερον, όταν η πλειονότητά τους δεν επιστρέφει ύστερα από μερικά χρόνια, όχι επειδή δεν αγαπά ή δεν νοσταλγεί την πατρίδα του, αλλά επειδή οι συνθήκες είναι αποτρεπτικές για παλιννόστηση. Και τα προβλήματα ή εμπόδια δεν είναι πάντοτε -ή αποκλειστικά- οικονομικής φύσης. Συχνά έχουν να κάνουν με την εσωστρέφεια, την έλλειψη αξιοκρατίας («μετριοκρατία», νεποτισμός, κομματικό κράτος και φατριασμός) και την αδυναμία προσαρμογής στις διεθνείς τάσεις και εξελίξεις (επαρχιωτισμός και ομφαλοσκόπηση).

Σε συνδυασμό με τη δημογραφική παρακμή, η διαρροή εγκεφάλων αποτελεί μια υπαρξιακής φύσεως απειλή για το μέλλον της χώρας όσον αφορά τόσο στην οριστική έξοδο από τη σημερινή κρίση όσο και στο μέλλον της αγοράς εργασίας και της ελληνικής οικονομίας γενικότερα στο πλαίσιο της Δ΄ Βιομηχανικής Επανάστασης, ενώ θα συμβάλει αρνητικά και στην ταχεία και ανεξέλεγκτη ποιοτική αλλαγή της ελληνικής κοινωνίας. Το κρίσιμο, λοιπόν, ερώτημα είναι πώς αντιστρέφονται οι τάσεις φυγής. Σε οποιοδήποτε στοιχειωδώς σοβαρό κράτος θα είχαν δημιουργηθεί δύο υψηλού επιπέδου ομάδες εργασίας (task forces) από ειδικούς για να επεξεργαστούν, συνδυαστικά και με τη διαδικασία του κατεπείγοντος, προτάσεις για την αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος και της αναστροφής της διαρροής εγκεφάλων. Καμία αντίδραση όμως στο καφενείο «Η Ωραία Ελλάς».

Στο έντονα ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον του 21ου αιώνα απαιτούνται, κατ’ ελάχιστον, μια γενικότερη αλλαγή νοοτροπίας με προώθηση του μη συμβατικού τρόπου σκέψης, η καθολική επικράτηση της αξιοκρατίας, μια εκπαιδευτική επανάσταση με την επίτευξη ισορροπίας μεταξύ γνώσεων και δεξιοτήτων και έμφαση στην ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, η ενθάρρυνση (ή, τουλάχιστον, η μη αποθάρρυνση) της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, όπως και η παροχή σοβαρών κινήτρων για την προσέλκυση κορυφαίων ξένων εταιρειών, καθώς και ενός τουλάχιστον υψηλού κύρους πανεπιστημίου (π.χ., Singularity University), με στόχο τη δημιουργία νησίδων αριστείας που σταδιακά θα συνδέονται και θα επεκτείνονται, με πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα για την ελληνική οικονομία και κοινωνία. Αντί για όλα αυτά, το ελληνικό κράτος συνεχίζει, ως άλλος Κρόνος, να τρώει τα παιδιά του. Και ο διαθέσιμος χρόνος συνεχώς μειώνεται.

* Γενικός Διευθυντής στο Ελληνικό Ιδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ)

Πηγή: Νέα Σελίδα