Τέτοιες μέρες πριν 37 χρόνια ήταν σε εξέλιξη ο «Μάης του ’68». Απαγορεύεται το απαγορεύεται. Η ποίηση βρίσκεται στους δρόμους. Ήρθα, είδα, πίστεψα. Να ‘στε ρεαλιστές, ζητήστε το αδύνατο, μερικά από τα συνθήματα του γαλλικού Μάη. Και βέβαια το πιο γνωστό, η φαντασία στην εξουσία, παράφραση του οποίου είναι ο τίτλος του άρθρου.

Δεν θα αναφερθώ στο «Μάη του 68» παρά μόνο σε μία ομοιότητα με το σήμερα. Ορίζοντας την εξέγερση ως μια ρωγμή στο ιστορικό συνεχές (γι’ αυτό μιλάμε για εξέγερση του «Μάη 68», του Πολυτεχνείου κ.λπ. και όχι για επανάσταση), ζούμε μια πρωτόγνωρη εξέγερση. Άνθρωποι όλων των ηλικιών, με διαφορετικές πολιτικές, πολιτισμικές, ιδεολογικές, κοινωνικές κ.ά. καταβολές, συσπειρώθηκαν γύρω από ένα μικρό αριστερό κόμμα και κάνοντας μια τεράστια υπέρβαση, για τα μέχρι χθες δεδομένα, το έφεραν στην κυβερνητική εξουσία.

Όσον αφορά τη συμμετοχή κάτι ανάλογο είχε γίνει στο «Μάη του 68». Η εξέγερση τότε δεν έγινε από ένα μεμονωμένο πλήθος (εργαζόμενων, φοιτητών κ.λπ.), αλλά αντίθετα πήρε παλλαϊκό χαρακτήρα χωρίς φυλετικές, κοινωνικές, ηλικιακές κ.ά. διακρίσεις. Τότε η εξέγερση έληξε με την διάλυση της εθνοσυνέλευσης και την προκήρυξη εκλογών από τον Ντε Γκωλ. Αλλά και γιατί το Γαλλικό Κομουνιστικό Κόμμα την είχε από την αρχή καταδικάσει (κάτι μου θυμίζει αυτό). Τα συνδικάτα που ήλεγχε έπεισαν τους εργαζόμενους να επιστρέψουν στις δουλειές τους (στην εξέγερση συμμετείχαν τα 2/3 του εργατικού δυναμικού της Γαλλίας).

Η ελληνική εξέγερση κρατά ακόμα, κρατά γερά. Τι θα μπορέσει να κάνει η Ελλάδα, τι θα ανατρέψει, τι θα πετύχει και πότε; Η εξέγερση που ζούμε θα εξελιχθεί σε μια ειρηνική επανάσταση «των γαρυφάλλων» αλλάζοντας την Ελλάδα και γιατί όχι και την Ευρώπη; Τα ερωτήματα είναι σαν το αναπάντητο ερώτημα του Φάουστ. «Μπορείς να διαβάσεις τον μη γεννημένο, ποτέ ειπωμένο, στα ουράνια χυμένο;» Δεν μπορείς.

Ας μου επιτραπεί να αφιερώσω το άρθρο σε όσους ζήσαμε το «γεμάτο» 1968 [1], και στο οποίο άρθρο θα προσπαθήσω να προσεγγίσω λογική και διαισθητική κρίση. Θα το κάνω με μια αναφορά στους Όρνιθες του Αριστοφάνη που θεωρώ ένα από τα σπουδαιότερα πνευματικά δημιουργήματα της ανθρωπότητας. Ομολογώ πως η κρίση μου αυτή βασίζεται περισσότερο στη διαίσθηση παρά στη λογική.

Λέγοντας λογική εννοώ την τυπική λογική, δηλαδή ένα αυστηρά κλειστό και ομόφωνα καθορισμένο σύστημα κανόνων. Αναφέρομαι στη διαίσθηση με τη φιλοσοφική σημασία του όρου και όχι την τρέχουσα. Δηλαδή τη διαισθητική κρίση ως μια άμεση κατανόηση της αλήθειας όχι εξ αιτίας μιας απόδειξης, αλλά με την άμεση κατανόηση του περιεχομένου της. Μια τέτοια κρίση μπορεί, βέβαια, στη συνέχεια να υποβληθεί στη διαδικασία της τυπικής λογικής, αλλά μπορεί και να μην απαιτήσει ποτέ απόδειξη, η οποία πολλές φορές είναι αδύνατο να υπάρξει.

Μια διαισθητική κρίση, για παράδειγμα, είναι αυτή της επάρκειας ενός αναγκαστικά περιορισμένου αριθμού πειραματικών δεδομένων για την επαλήθευση (επιβεβαίωση) ενός ισχυρισμού. Τέτοιες κρίσεις διατυπώνουν οι επιστήμονες. Ο φυσικός που επαληθεύει μια υπόθεση, ο χημικός κ.τ.λ. Παρόμοια κρίση διατυπώνει ο δικαστής που θεωρεί τις «αποδείξεις», που δεν είναι πάντα σύμφωνες με την τυπική λογική, επαρκείς για την ετυμηγορία του.

Υπάρχουν δύο ακραίες περιπτώσεις λογικής και διαισθητικής κρίσης. Η μία είναι στα μαθηματικά, όπου λογική και διαίσθηση είναι διαχωρισμένες. Ένας μαθηματικός μπορεί όλη του τη ζωή να εργάζεται στα όρια της δοσμένης λογικής παραβλέποντας πως το διαισθητικό στοιχείο της γνώσης είναι αναπόφευκτο. Έτσι, άλλωστε, εμφανίσθηκε ο φετιχισμός και η ειδωλολατρία της λογικής σκέψης. Δηλαδή, η λανθασμένη πεποίθηση πως τα πάντα μπορούν να αποδειχτούν αυστηρά και πως αυτά που δεν μπορούν βρίσκονται έξω από τα όρια της επιστήμης.

Η άλλη ακραία περίπτωση είναι η κρίση για το ωραίο, την ομορφιά και γενικότερα την αισθητική. Για παράδειγμα, ο ισχυρισμός ότι αυτός ο πίνακας είναι «ωραίος», μπορεί να αιτιολογηθεί μόνο με μια άλλη διαισθητική κρίση. Είναι «ωραίος», γιατί έχει «απαλές γραμμές», «ωραία χρώματα» κ.τ.λ. Όμως δεν μπορεί ποτέ να αποδειχθεί λογικά. Παραβλέπω πως τέτοιες κρίσεις περιορίζονται τοπικά, ιστορικά, εθνικά.

Για να επιστρέψω στους Όρνιθες του Αριστοφάνη, θεωρώ πως πολλές φορές η διατύπωση ενός ερωτήματος έχει μεγαλύτερη αξία από την απάντηση (ή τις απαντήσεις) που δίνονται σε αυτό. Με τους Όρνιθες, στη σκέψη μου γεννώνται μερικά ερωτήματα. Μπορεί να υπάρξει η «ιδανική» πολιτεία της Νεφελοκοκκυγίας; Να υπάρξει εδώ, στη γη, ως έργο των ανθρώπων. Ή μήπως είναι αποκλειστικότητα της Νεφελοκοκκυγίας και των πουλιών κατοίκων της, που ούτε χρήμα έχουν (χάρτινο ή πλαστικό), ούτε κανόνες αγοράς, ούτε CDS και οίκους αξιολόγησης, ούτε και ΜΜΕ;

Αν μπορεί να υπάρξει Νεφελοκοκκυγία στη γη, πώς θα είναι αυτή, και επιπλέον θα είναι αιώνια ή θα έχει ημερομηνία λήξης; Μήπως πάντα καραδοκεί κάποιος Πεισθέταιρος, που κι αν ακόμα υπάρξει η «ιδανική» πολιτεία, θα καθορίσει θεσμούς, ελευθερίες, παραγωγικούς και άλλους μηχανισμούς; Μήπως, δηλαδή, κάθε επαναστατικό σύστημα ιδεών, μόλις καθιερωθεί, γίνεται μια καρικατούρα του αρχικού ενθουσιασμού και της ιδεολογίας και τελικά εγκλωβίζεται σε εξουσία και γραφειοκρατία;

Π.χ. Γαλλική επανάσταση, Σοβιετική επανάσταση και χιλιάδες εξεγέρσεις από τον Γαλλικό Μάη και το Πολυτεχνείο, μέχρι τις πλατείες Τιεν αν Μεν και Ταχρίρ. Από την άλλη πάλι σκέφτομαι μήπως ο Πεισθέταιρος, ίσως και ο αγαθός Ευελπίδης, είναι οραματιστές; Ανεξάρτητα αν ο Πεισθέταιρος είναι ή όχι ένας μικρός δικτατορίσκος, ίσως έχει ένα όραμα για το «έθνος των πουλιών».

Μπορεί αυτό να είναι και ουτοπικό, ή όπως θα έλεγαν οι εραστές του χθες «ανέφικτο». Όμως, κι αν ακόμα το όραμα είναι πράγματι ουτοπικό, είναι αυτός λόγος να παραιτηθεί κάποιος από το ταξίδι και τις διεργασίες προς την ουτοπία και τη Νεφελοκοκκυγία; Μήπως δηλαδή αν δεχτούμε πως η κοινότητα των πουλιών είναι «χαμένη από χέρι», ακυρώνουμε όλες τις επαναστάσεις, μεγάλες ή μικρές, αλλά και τους αγώνες για ένα καλύτερο αύριο;

Επιπλέον, στο ταξίδι αυτό προς το καλύτερο αύριο, ουτοπικό ή όχι, θα καθοδηγήσει τις «μάζες» των πουλιών η «συνειδητή πρωτοπορία» που εξ αποκαλύψεως γνωρίζει το δρόμο και τις παγίδες, ή και μόνο η αναφορά σε κάποια «συνειδητή πρωτοπορία» είναι ύβρις και ιδεολογικό πραξικόπημα;

Μήπως τελικά η ουτοπία και το «ανέφικτο» του σήμερα μπορεί να αποτελέσει την πραγματικότητα του αύριο; Ερώτημα που παραπέμπει στη διαλεκτική δυνατότητας και πραγματικότητας, τη διαλεκτική του δυνάμει και του ενεργεία. Μια διαλεκτική που πρώτος διατύπωσε ο Αριστοτέλης, ανέπτυξε ο Χέγκελ και εμπλουτίστηκε από το Μαρξισμό και τις σημερινές φυσικές και κοινωνικές επιστήμες.

Στην παράσταση, βέβαια, η κάθε σκηνοθετική ματιά δικαιούται να απαντά, αν το θέλει, σε ένα ή περισσότερα από τα ερωτήματα και με τον τρόπο που θέλει. Μήπως έτσι οι Όρνιθες του Αριστοφάνη χάνουν κάτι από την αξία τους; Πιστεύω πως όχι. Η αξία τους παραμένει μεγάλη και αναλλοίωτη, γιατί αρκεί και μόνο το γεγονός πως τίθενται ερωτήματα. Ερωτήματα που δεν εξαντλούνται στα παραπάνω.

Θα μπορούσε κάποιος να εντάξει όλα αυτά σε ένα. Την «τραγωδία» της ανθρωπότητας στο μοναχικό της ταξίδι στην Ιστορία. Ένα ταξίδι που ναι μεν είναι terra incognita, αλλά σ’ αυτό είμαστε εξοπλισμένοι με τα εφόδια της ιστορικής διαδρομής που έχει ήδη διανυθεί. Αναφέρομαι στην «τραγωδία» της ανθρωπότητας ως μια «μάχη» μεταξύ λογικής και διαισθητικής κρίσης, με το περιεχόμενο αυτών των εννοιών που ήδη ανέφερα.

Εννοώ μια δραματική σύγκρουση ανάμεσα σε δύο μέρη, που πιθανόν και τα δύο να έχουν δίκιο αλλά με διαφορετικό τρόπο. Το ένα με βάση τη λογική, την ορθολογικότητα και το άλλο με βάση τη διαίσθηση, το αλόγιστο, το ανθρώπινο. Στην αυθεντική τραγωδία, αυτή η σύγκρουση λύνεται με το θάνατο του ήρωα και το θρίαμβο της διαισθητικής αλήθειας πάνω στη συλλογιστική αλήθεια.

Για παράδειγμα, η σύγκρουση του Σαλιέρι με τον Μότσαρτ, που περιγράφει ο Πούσκιν, δεν είναι (ή τουλάχιστον δεν είναι μόνο) μια σύγκρουση ανάμεσα σε έναν ζηλότυπο και φθονερό και σε μια ιδιοφυία. Είναι σύγκρουση ανάμεσα στη συνεπή «επιστημονική» γραμμή που εκφράζει ο Σαλιέρι και την «έξω από τη λογική» τέχνη του Μότσαρτ που με το θάνατό του επιβεβαιώνει το άδικο του επιστήμονα και λογικού Σαλιέρι.

Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή η ηρωίδα είναι η ενσάρκωση του φυσικού δικαίου και της οικογένειας. Ο Κρέων η ενσάρκωση του δικαίου του κράτους, της δύναμης του νόμου. Η Αντιγόνη με το θάνατό της επικυρώνει την προτεραιότητα της διαίσθησης πάνω στη λογική. Ανάλογα, ο Οθέλλος δεν είναι ζηλότυπος αλλά εύπιστος. Εμπιστεύεται τις «αποδείξεις». Το μαντήλι και τη συλλογιστική του Ιάγου.

Αφού η Δεισδαιμόνα μπόρεσε να ξεγελάσει τον πατέρα της, μπορεί να απατήσει και τον σύζυγό της κ.τ.λ. Ανάμεσα στις δύο κρίσεις, την αληθινή (η Δεισδαιμόνα είναι αθώα) και τη λαθεμένη (αυτή είναι ένοχη), ο Οθέλλος επιλέγει τη δεύτερη, γιατί είναι συλλογιστικά διατυπωμένη. Αποδεδειγμένη με έναν λογικό συλλογισμό. Ο θάνατος της Δεισδαιμόνας επιβεβαιώνει το λαθεμένο των «αποδείξεων» που πίστεψε ο Οθέλλος. Το ίδιο κάνουν και τα πουλιά στους Όρνιθες. Αν και η αρχική διαισθητική τους κρίση εκφράζεται με τις άγριες διαθέσεις τους, τελικά πείθονται από τις συλλογιστικά διατυπωμένες «θέσεις» του Πεισθέταιρου να ιδρύσουν και να οικοδομήσουν τη Νεφελοκοκκυγία.

Ο Αριστοφάνης, βέβαια, γράφει κωμωδία και όχι τραγωδία. Έτσι η αρχική διαισθητική κρίση των πουλιών και η αρνητική τους θέση επαληθεύεται, όταν γρήγορα καταφθάνουν στη Νεφελοκοκκυγία οι «καλοθελητές» και τα λαμόγια. Ο οραματιστής(;) Πεισθέταιρος τους εκδιώκει. Τελικά, όμως ο δικτατορίσκος Πεισθέταιρος (που στο τέλος παντρεύεται με την όμορφη νεαρή θεά Βασίλεια) επικυρώνει την προτεραιότητα της διαίσθησης των πουλιών.

Πιθανόν τα παραπάνω παραδείγματα να μην είναι τα καλύτερα. Μπορεί η ερμηνεία τους να μην είναι η ορθότερη. Σε κάθε περίπτωση, η διαισθητική κατανόηση βρίσκεται σε άσχημη θέση, όταν πρόκειται να αντιμετωπίσει το κύρος του συλλογισμού. Αυτή ακριβώς η διαπίστωση είναι η «τραγωδία» της ανθρωπότητας στο ταξίδι της στην Ιστορία που προανέφερα. Αυτό ισχύει ανεξάρτητα από το γεγονός πως ο συλλογισμός κλεισμένος στον εαυτό του είναι ανίσχυρος και δεν μπορεί να διασφαλίσει μια επαρκή γνώση, όχι μόνο στις φυσικές επιστήμες αλλά και στην ηθική, τις κοινωνικές επιστήμες, την οικονομία, την πολιτική.

Στην εποχή μας, που επιστήμες και τεχνολογία καλπάζουν, το κύρος της συλλογιστικής γνώσης δεν διατρέχει κανέναν απολύτως κίνδυνο, γιατί η χρησιμότητά της είναι πρόδηλη. Ο κίνδυνος είναι η μεγιστοποίηση του ρόλου της και η ελαχιστοποίηση της σπουδαιότητας της διαισθητικής κρίσης. Αυτό ακριβώς συμβαίνει σήμερα στην οικονομία και την πολιτική.

Η «αλήθεια» των αριθμών έγινε φετιχισμός και ειδωλολατρία. Τα «γκρίζα κοστούμια» όχι μόνο την προβάλλουν κατά κόρον και τη μεγιστοποιούν, αλλά έχουν εξαφανίσει πλήρως τη διαισθητική κρίση. Όμως η κοινωνία δεν είναι in vitro αλλά in vivo και ο πολιτικός δεν είναι (ή τουλάχιστον δεν πρέπει να είναι) λογιστής. Δεν είναι ένας μαθηματικός όπου λογική και διαίσθηση είναι ξεχωρισμένες.

Δεν μπορεί να εργάζεται στα όρια της δοσμένης λογικής παραβλέποντας το διαισθητικό στοιχείο της γνώσης που είναι αναπόφευκτο. Για παράδειγμα η ελπίδα, που θρέφει οράματα, γεννά προσδοκίες, κινητοποιεί, υπάρχει μόνο στη διαισθητική ατζέντα της πολιτικής, ενώ είναι εκτός όλων των οικονομικών λογιστικών που επιπλέον πολλές φορές στερούνται και ηθικής. Δεν έχουν αυτό που η φιλόσοφος Susan Neiman έχει ονομάσει «Ηθική Διαύγεια» (Moral Clarity). Δηλαδή έναν συνδυασμό ηθικών αρχών που πρέπει να είναι ο οδηγός στη λήψη αποφάσεων για πραγματικά ζητήματα.

Από το 2010 παρακολουθούμε την αρχαιοελληνική τραγωδία «Αντιγόνη της Τρόικας». Το λαό, ως Αντιγόνη, να ενσαρκώνει την οικογένεια, το δίκαιο της επιβίωσης, το φυσικό δίκαιο. Το ευρωιερατείο (συνεπικουρούμενο από Σαμαρά, Βενιζέλο), ως Κρέων, να ενσαρκώνει και να εφαρμόζει το «δίκαιο» και τη δύναμη του «νόμου» των αγορών. Να κατηγορούν τους «αντιφρονούντες». Όπως κι ο Κρέων που κατηγορεί την Ισμήνη, τον Αίμονα, τον Τειρεσία, πως είναι ασεβείς, απειθείς κ.λπ.

Ταυτόχρονα παρακολουθούμε μια «διασκευή» του Οθέλλου. Ευρωιερατείο, Σαμαράς, Βενιζέλος (τελευταία και ο Σταύρος), σε ρόλο Ιάγου, με «μαντήλια» και συλλογιστικά διατυπωμένες «αλήθειες», προσπαθούν να πείσουν τον Οθέλλο, λαό, για την ενοχή της Δεισδαιμόνας που, σε διπλό ρόλο, επίσης υποδύεται ο λαός. Πρέπει να επέλθει ο «θάνατος» του ελληνικού λαού, για να επαληθεύσει το θρίαμβο της διαισθητικής αλήθειας πάνω στη λογιστική τους «αλήθεια» και στους «νόμους» των αγορών τους;

Αν αναρωτιέστε γιατί σε ένα άρθρο αφιέρωμα «ενέπλεξα» την τέχνη στην πολιτική, είναι γιατί η τέχνη «εγείρεται στο σημείον όπου ο ορθολογισμός καταθέτει τα όπλα του για να τ’ αναλάβει εκείνη και να προχωρήσει μέσα στην απαγορευμένη ζώνη». Γιατί «η τέχνη είναι η μόνη εναπομένουσα πολέμιος της ισχύος που κατήντησε να έχει στους καιρούς μας η ποσοτική αποτίμηση των αξιών».

Γιατί, τέλος, «Δεν αρκεί να ονειροπολούμε με τους στίχους. Είναι λίγο. Δεν αρκεί να πολιτικολογούμε. Είναι πολύ. Κατά βάθος ο υλικός κόσμος είναι απλώς ένας σωρός από υλικά. Θα εξαρτηθεί από το αν είμαστε καλοί ή κακοί αρχιτέκτονες το τελικό αποτέλεσμα» (Από το λόγο του Οδ. Ελύτη στην απονομή του Νόμπελ).

* Ο Χρήστος Γιαννίμπας είναι αρθρογράφος και συγγραφέας

[1] 1968, Θεέ μου τι χρονιά! Στις ΗΠΑ ο Πρόεδρος Λ. Τζόνσον αποσύρεται από την προεδρική εκστρατεία. Δολοφονείται ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Πεθαίνει μετά από φρικτά βασανιστήρια ο βουλευτής της ΕΔΑ Γιώργος Τσαρούχας. Ο Αλέκος Παναγούλης κάνει την απόπειρα δολοφονίας του δικτάτορα Παπαδόπουλου, καταδικάζεται δις εις θάνατον αλλά η διεθνής κατακραυγή αναγκάζει τη Χούντα να μετατρέψει την ποινή σε ισόβια. Πεθαίνει ο Γ. Παπανδρέου και η κηδεία του μετατρέπεται σε μια τεράστια διαδήλωση κατά της χούντας. «Άνοιξη της Πράγας», «Μάης του 68», εξεγέρσεις στο Βέλγιο, στην Πολωνία, στο Μεξικό (όπου έγιναν οι Ολυμπιακοί αγώνες του 68) με πολλούς νεκρούς και πόσα ακόμα που δεν θυμάμαι την ώρα που γράφω αυτό το άρθρο.