Τα χρόνια από το 1996 έως το 2000, ο Γεράσιμος Αρσένης ήταν Υπουργός Παιδείας στις πρώτες κυβερνήσεις του Κώστα Σημίτη. Επιχειρούσε να εφαρμόσει την «εκσυγχρονιστική» κυβερνητική πολιτική στο χώρο της β΄ βάθμιας κυρίως εκπαίδευσης, η οποία είχε – απ’ όσο θυμάμαι- δύο βασικές κατευθύνσεις. Κατάργηση συστήματος δεσμών για εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και αντικατάστασή του με εξετάσεις στα περισσότερα μαθήματα τόσο στην Β’, όσο και στην Γ΄ Λυκείου.  Αλλαγή του τρόπου διορισμού των εκπαιδευτικών.

Από το σύστημα της επετηρίδας στο σύστημα των εξετάσεων. Μία επιπλέον διάσταση της κυβερνητικής πολιτικής στο χώρο της εκπαίδευσης εκείνης της περιόδου, που υλοποίησε με ζήλο ο Αρσένης, ήταν η δημιουργία και διασπορά τμημάτων ΑΕΙ και ΤΕΙ σε διάφορες πόλεις της χώρας. Τα λεγόμενα τότε και πολυεδρικά πανεπιστήμια. Τα χρόνια εκείνα ήμουνα μάχιμος ΠΑΣΠίτης στη Νομική Αθηνών και από τους πολέμιους της μεταρρύθμισης Αρσένη. Συμμετείχα μάλιστα στις έντονες κινητοποιήσεις – που έλαβαν και τη μορφή  καταλήψεων – τόσο των μαθητών (ποιός δεν θυμάται τον Γαβρίλο ή το ευφυές κάτσε καλά Γεράσιμε, που νομίζω ότι υιοθέτησε και ο ίδιος ο Αρσένης σε μια προεκλογική καμπάνια και δημοσίευσε πριν ένα περίπου χρόνο ένα βιβλίο με παρεμφερή τίτλο), όσο και των εκπαιδευτικών έξω από τα εξεταστικά κέντρα τον Μάιο – Ιούνιο 1998.

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Αρσένη, ήταν ένας ακόμα λόγος διαφωνίας  (όχι ο σημαντικότερος σε ότι με αφορά, αλλά πάντως υπαρκτός) με την τότε κυβέρνηση. Μια διαφωνία που – προϊόντος του εκσυγχρονιστικού χρόνου στα τέλη της δεκαετίας του ’90 – έλαβε καθολικές διαστάσεις και με οδήγησε (μαζί με άλλους συντρόφους) στην πρώτη μου έξοδο από το ΠΑΣΟΚ τον Φεβρουάριο – Μάρτιο 1999.

Ο Κεφαλονίτης Γεράσιμος Αρσένης, αδελφός της αγωνίστριας κατά της δικτατορίας Κίττυς Αρσένη, με πολύ καλές σπουδές, ήταν ένας οικονομολόγος με θητεία και σημαντική εμπειρία σε διεθνείς οργανισμούς τις δεκαετίες ’60 και ’70. Ήταν η εποχή της κυριαρχίας της παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας στον καπιταλιστικό κόσμο (δηλαδή της μη μαρξιστικής σοσιαλδημοκρατίας, του αναπτυξιακού και κοινωνικού κράτους). Ο Αρσένης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ένας προοδευτικός τεχνοκράτης της εποχής του, ένας αριστερός κεϋνσιανός.
 
Η πρώτη επαφή του με το (οργανωμένο) ΠΑΣΟΚ

Την περίοδο 1979-1980, εν όψει της επικείμενης Αλλαγής, το ΠΑΣΟΚ έγινε πόλος έλξης μεταξύ άλλων για προοδευτικούς τεχνοκράτες διανοούμενους της εποχής. Ταυτόχρονα το ίδιο το ΠΑΣΟΚ εν όψει κυβερνητικών αναγκών, αναζητούσε προοδευτικούς τεχνοκράτες για την εκπόνηση ενός κυβερνητικού προγράμματος.

Στο πλαίσιο αυτό συγκροτήθηκαν δύο επιτροπές, εκτός των στενών κομματικών ορίων, υπό τον έλεγχο όμως και τη συμμετοχή μελών του Ε.Γ. Η μία ήταν η Επιτροπή Ανάλυσης και Προγραμματισμού, που συνέβαλε αρκετά στη διαμόρφωση της Διακήρυξης Κυβερνητικής Πολιτικής, γνωστότερο και ως Συμβόλαιο με το Λαό (1981) και η άλλη ήταν μια Επιτροπή για το πρόγραμμα των 100 ημερών. Στην Επιτροπή αυτή μετείχε ο Γεράσιμος Αρσένης.

Παράλληλα συμμετείχε και στο περίφημο  συνέδριο που είχε διοργανώσει το Κέντρο Μεσογειακών Μελετών (ένα κέντρο μελετών που συγκέντρωνε ριζοσπάστες διανοούμενους εντός και περί το ΠΑΣΟΚ) το καλοκαίρι του 1980 στην Πάντειο – όπου και γνωρίστηκε με την μετέπειτα σύζυγό του Λούκα Κατσέλη – με το χαρακτηριστικό τίτλο Μετάβαση στο Σοσιαλισμό (εκδ. Αλέτρι, 1981), στο οποίο συμμετείχαν μαρξιστές της θεωρίας της εξάρτησης και αριστεροί κεϋνσιανοί.  Αυτή ήταν και η πρώτη νομίζω επαφή του με το (οργανωμένο) ΠΑΣΟΚ. Δεν είχε δηλαδή προγενέστερη κομματική διαδρομή, ούτε είχε συμμετάσχει στις μεγάλες εσωκομματικές συγκρούσεις της περιόδου 1974-1981 που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ.

Λόγω αυτής της ιδιαίτερης διαδρομής ο Αρσένης, ενώ ανήκε στην αστική τάση του κόμματος, διατηρούσε μια εσωκομματική ρευστότητα και αυτονομία απέναντι στη διαρκώς ισχυροποιούμενη κεντρική κομματική γραφειοκρατία και την πανίσχυρη τότε τρόικα του Ε.Γ. Υπήρχε μια αμοιβαία έλλειψη εμπιστοσύνης, η οποία εντάθηκε καθ’ όλη τη δεκαετία του ’80, αλλά και αναπαρήχθηκε με άλλες μορφές στη δεκαετία του ’90, με πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις τις εσωκομματικές συγκρούσεις τις περιόδους ’85-’86,  ’89-’90 και στην πρωθυπουργική εκλογή από την Κ.Ο. του ΠΑΣΟΚ τον Ιανουάριο 1996. 

Ο «τσάρος»

Ο Αρσένης ως ένας από τους υπευθύνους του προγράμματος των 100 ημερών, δεν ήταν θετικός στο πρώτο κύμα αυξήσεων των μισθών που χαρακτήρισε την κυβερνητική πολιτική την περίοδο 1981-1982. Γι’ αυτό και ως Υπουργός Εθνικής Οικονομίας το 1983 προχώρησε για πρώτη φορά στον περίφημο ετεροχρονισμό της ΑΤΑ, σε μικρή διολίσθηση, αλλά και εφάπαξ υποτίμηση της δραχμής το 1983.  Μετά την αποχώρηση Δρετάκη από το Υπουργείο Οικονομικών και τον 1ο ανασχηματισμό της κυβέρνησης Α.Π. τον Ιούλιο 1982 (τότε πρωτακούστηκε και ο περίφημος όρος αναδόμηση), από Διοικητής της Τράπεζας Ελλάδας, γίνεται Υπουργός Εθνικής Οικονομίας (διατηρώντας ταυτόχρονα τη θέση του Διοικητή) και λίγο αργότερα και Υπουργός Οικονομικών (αφήνοντας τη Διοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος), οπότε και λαμβάνει το προσωνύμιο «Τσάρος της οικονομίας». Θα παραμείνει Τσάρος της οικονομίας μέχρι τον Ιούλιο 1985. Ήταν σε επίπεδο Υπουργού από τους βασικούς – αν όχι ο κυριότερος λόγω θέσης –  εκφραστές της κυβερνητικής πολιτικής της περιόδου 1981-1985. Οι άλλοι δύο κατά τη γνώμη μου ήταν ο Μένιος Κουτσόγιωργας και ο Γιώργος Γεννηματάς.

Στο πεδίο της ιδεολογικής ατμόσφαιρας ΠΑΣΟΚ πάντα μιλώντας σε επίπεδο Υπουργών, νομίζω πιο αυθεντικοί εκφραστές ήταν η Μελίνα Μερκούρη και ο Αντώνης Τρίτσης. Χαρακτηριστική του κλίματος της εποχής (1983) ήταν μια από τις πρώτες τηλεοπτικές αντιπαραθέσεις στην ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης στην εκπομπή «Μ’ Ανοιχτά Χαρτιά» μεταξύ του Αρσένη και του τότε κοινοβουλευτικού εκπροσώπου της Ν.Δ. Κων/νου Μητσοτάκη. Αν δεν με απατά η μνήμη μου.

Ο Αρσένης εκφράζει την βασική αντίφαση του ΠΑΣΟΚ της περιόδου 1982-1985 που συμπυκνώνεται στη γραμμή αυτοδύναμης ανάπτυξης και μάλιστα σε σοσιαλιστική κατεύθυνση και ταυτόχρονα μη ρήξη και παραμονή στο πλαίσιο της ΕΟΚ, μια πολιτική διακριτότητας εντός των ΕΟΚικών πλαισίων, σε μια εποχή προ της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης ( Δεκέμβριος 1985) που συνιστά τη νεοφιλελεύθερη τομή στο εγχείρημα της ευρωπαϊκής περιφερειακής καπιταλιστικής ολοκλήρωσης.

Αυτό αποτυπώνεται στο 5ετές πρόγραμμα για την αυτοδύναμη ανάπτυξη (1983-1987). Μια γραμμή δηλαδή παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας του μεταπολέμου (καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής- αναπτυξιακό/κοινωνικό κράτος), χωρίς το στοιχείο της αντιιμπεριαλιστικής ρήξης, το τόσο αναγκαίο σύμφωνα με τις αναλύσεις της θεωρίας της εξάρτησης, από τις οποίες αντλούσε το ΠΑΣΟΚ της περιόδου 1974-1984.

Στο πλαίσιο αυτό και με υπεύθυνο Υπουργό τον Γεράσιμο Αρσένη, το ΠΑΣΟΚ πραγματοποιεί ορισμένες βασικές εκδοχές της κρατικοπαρεμβατικής του πολιτικής στην οικονομία. Ο ν. 1385/83 για τα εποπτικά συμβούλια (μορφή συμμετοχής ελέγχου συμβουλευτικού περισσότερο χαρακτήρα και όχι αποφασιστικής αρμοδιότητας εργαζομένων και αυτοδιοικητικών φορέων σε μεταλλευτικές επιχειρήσεις-ορυχεία), ν. 1386/83 για τον Οργανισμό Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων (οι περίφημες υπερχρεωμένες ή προβληματικές επιχειρήσεις με την ορολογία της εποχής, στο πλαίσιο διάσωσης των θέσεων εργασίας αλλά και διαμόρφωσης ενός σχεδιασμού κλαδικών πολιτικών, τελικά ίσχυσε μόνο ως προς την πρώτη διάσταση), ν. 1365/83 για τις κοινωνικοποιημένες επιχειρήσεις- ευρύτερος δημόσιος τομέας-κοινή ωφέλεια (όπου περιλαμβανόταν το περίφημο άρθρο 4, το οποίο φαλκίδευε το δικαίωμα στην απεργία και για το οποίο ο Αρσένης δύο-τρια χρόνια μετά υποστήριξε ότι το συγκεκριμένο άρθρο ήταν επιλογή κομματική- του Ε.Γ.- για να εμποδίσει τις απεργίες στο χώρο των ΔΕΚΟ απέναντι στην κυβέρνηση).

Επίσης επί υπουργίας Αρσένη έγιναν και δύο επιθετικού χαρακτήρα κρατικοποιήσεις (καθώς οι προβληματικές ήταν αμυντικού χαρακτήρα, με συναίνεση δηλαδή στη συντριπτική πλειοψηφία των πρώην ιδιοκτητών, αλλά με  αρνητική στάση της Ε.Τ.Ε.). Η ΑΓΕΤ Ηρακλής – όμιλος Τσάτσου -τσιμεντοβιομηχανία (1983) και τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά – όμιλος Νιάρχου (1985). Η κυβερνητική εμπειρία της περιόδου 1981-1985, βρίσκεται διατυπωμένη από τον ίδιο τον Αρσένη, στο ενδιαφέρον βιβλίο – συνέντευξη με τίτλο Πολιτική Κατάθεση (εκδ. Οδυσσέας, 1987), σε μια εποχή που ο Αρσένης βρίσκεται σε οξεία αντιπαράθεση με τον – και κουμπάρο του – Α.Π.

Η διαγραφή και η δημιουργία κόμματος

Όταν ο Α.Π. αλλάζει την κυβερνητική πολιτική τον Οκτώβριο 1985 υιοθετώντας πρόγραμμα οικονομικής σταθεροποίησης – διετούς οικονομικής λιτότητας, έχοντας ήδη αντικαταστήσει τον Γεράσιμο Αρσένη με τον Κώστα Σημίτη από τον Ιούλιο 1985, ο Αρσένης περνά στην εσωκομματική αντιπολίτευση. Την περίοδο 1985-1986 περιοδεύει στις οργανώσεις του ΠΑΣΟΚ ανά την επικράτεια διατυπώνοντας τη διαφωνία του με τη νέα μονεταριστικού τύπου οικονομική πολιτική.

Η κομματική γραφειοκρατία  που τον αντιμετώπιζε πάντα με επιφύλαξη, με την απόλυτη συναίνεση αν όχι εντολή του Α.Π., τον διαγράφει τον Μάρτιο 1986, λίγες μόλις ημέρες πριν την αρκετά σημαντική για το ΠΑΣΟΚ, 2η Ειδική Σύνοδο της Κ.Ε. (γνωστή και ως Σύνοδος της Χαλκίδας). Έχουν προηγηθεί μαζικές διαγραφές και αποχωρήσεις μαχητικών συνδικαλιστών του ΠΑΣΟΚ (χώρος ΠΑΣΚΕ) και μια μείζονα κρίση στην ΓΣΕΕ (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1985), ενώ έχει μεσολαβήσει η ίδρυση της Σοσιαλιστικής Συνδικαλιστικής Εργατοϋπαλληλικής Κίνησης , Σ.Σ.Ε.Κ. (Φεβρουάριος 1986), μιας μαζικής πολιτικοσυνδικαλιστικής κίνησης των διαγραμμένων ΠΑΣΚιτών.

Ο Αρσένης την περίοδο 1986-1987 συγκροτεί τον κομματικό σχηματισμό Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΕΣΚ) και τον ακολουθεί μια μικρή μειοψηφία – κεντρικών όμως – στελεχών της Σ.Σ.Ε.Κ. (διαγραμμένοι ΠΑΣΚίτες).

Το ΕΣΚ κινείται σε μια γραμμή παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας με έμφαση στην ανάγκη ενός ισχυρού προγράμματος δημοσίων επενδύσεων για την υπέρβαση της οικονομικής κρίσης. Στις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου 1989 το ΕΣΚ κατέρχεται αυτόνομα στις εκλογές και λαμβάνει 0,21%. Στη συγκυρία που ακολουθεί με τη συγκυβέρνηση Τζαννετάκη και τις παραπομπές στο Ειδικό Δικαστήριο, ο Αρσένης και το ΕΣΚ επιστρέφουν στο ΠΑΣΟΚ.

Είναι μια περίοδος που ο Α.Π. επιχειρεί να επανεντάξει και μάλιστα σε ισότιμη βάση στο ΠΑΣΟΚ στελέχη και μέλη που για διάφορους λόγους αποχώρησαν ή διαγράφηκαν. Στην 29η Σύνοδο της ΚΕ (8ος/1989, γνωστή και ως ΚΕ της Αναβύσσου) λόγω αντίδρασης της συνασπισμένης κομματικής γραφειοκρατίας η εισήγηση Α.Π. δεν περνά και αποσύρεται. Τελικά η επανένταξη θα γίνει υπό τον έλεγχο της κομματικής γραφειοκρατίας μέσα από το μετωπικό σχήμα ΠΑΣΟΚ-Δημοκρατική Συμπαράταξη, το οποίο και θα κατέλθει στις εκλογές του Νοεμβρίου 1989. Ο Αρσένης επιστρέφει στο ΠΑΣΟΚ.

Στο 2ο συνέδριο (9ος/1990) κινείται απέναντι στα κεντρικά στελέχη του ΕΓ (Τρόικα+Σημίτης) που έχουν συνασπιστεί και στην 1η Σύνοδο της Κ.Ε. μετά το Συνέδριο (11ος/1990, γνωστή ως σύνοδος του Πεντελικού) στηρίζει τις προτάσεις Α.Π. για Γραμματέα Κ.Ε. και νέο Ε.Γ. Από τότε συντάσσεται σταθερά με Α.Π., σε όλες τις επιλογές του (αντιπολιτευτική γραμμή στην κυβέρνηση Μητσοτάκη, επαναληπτικές εκλογές Β΄ Αθήνας 4ος/1992, κλπ) απέναντι στην ανερχόμενη τάση των εκσυγχρονιστών.

Την περίοδο 1993-1996 είναι Υπουργός Εθνικής Άμυνας, υλοποιώντας μεταξύ άλλων την κυβερνητική πολιτική του Δόγματος Ενιαίου Αμυντικού Χώρου Ελλάδας-Κύπρου, ενώ κινείται σε μια κατεύθυνση απεμπλοκής του χώρου του ελληνισμού από τη μονομερή εξάρτηση από τις ΗΠΑ στο επίπεδο των οπλικών συστημάτων (περίπτωση ρωσικών πυραύλων S-300).  Στην πρωθυπουργική εκλογή στην Κ.Ο. (1ος/1996) δεν κατορθώνει να εκλεγεί Πρωθυπουργός, καθώς δεν καθίσταται δυνατή η κοινή κάθοδος του αντιεκσυγχρονιστικού χώρου σε μία υποψηφιότητα (αντίθετα διαμορφώνονται τρεις υποψηφιότητες Τσοχατζόπουλος, Αρσένης, Χαραλαμπόπουλος, λαμβάνοντας τελικά 53, 50 και 11 ψήφους αντιστοίχως) ή έστω εκλογή σε τρεις αντί για δύο γύρους.

Αποτέλεσμα και αυτό κατά τη γνώμη μου μεταξύ άλλων του ελλείμματος εμπιστοσύνης μεταξύ Αρσένη και τμημάτων της κεντρικής κομματικής γραφειοκρατίας. Όταν θα συνασπιστεί (σχεδόν όλος) ο αντιεκσυγχρονιστικός χώρος στο 4ο Συνέδριο (6ος/1996), οι εκσυγχρονιστές κατέχουν ήδη το κράτος ένα εξάμηνο, στοιχείο εξαιρετικά σημαντικό για ένα κόμμα που αναπαράγεται μέσω του κράτους και οι ιδεολογικές μορφές πάλης βρίσκονται σε δεύτερη μοίρα. Άλλωστε δεν είναι και ιδιαιτέρως εμφανείς στα κεντρικά ζητήματα. Η σημαία της παράδοσης του κόμματος από μόνη της δεν συνιστά διακριτό ανταγωνιστικό πολιτικό σχέδιο απέναντι στο εκσυγχρονιστικό αφήγημα. Σε κάθε περίπτωση επικρατεί και το κοινό αίσθημα ότι με Σημίτη κερδίζονται οι εκλογές, δεδομένο επίσης εξαιρετικά σημαντικό για κόμμα κρατικοποιημένων τόσο στο επίπεδο στελεχών (συντριπτικά ποσοστά), όσο και σε σημαντικό βαθμό στο επίπεδο των μελών.

Κλείνοντας,  ο Γεράσιμος Αρσένης υπήρξε ένας σημαντικός πολιτικός, ευπατρίδης, ευγενής άνθρωπος, με αίσθηση του χιούμορ όπως λένε όσοι τον γνώριζαν από κοντά (θα μείνει το ανέκδοτο Γιώργο χάσαμε κατά τη δήλωση-ομιλία στην αίθουσα της Γερουσίας της Βουλής και ενώ μόλις είχε ηττηθεί στη διαδικασία για την πρωθυπουργία), με σημαντικό βαθμό αυτονομίας, με αγάπη για την πατρίδα και τον ελληνισμό (λ.χ. ενάντια στο σχέδιο Ανάν), με διάθεση να κάνει στρατηγικού τύπου παρεμβάσεις στους τομείς της κυβερνητικής πολιτικής που του ανατίθεντο. Υλοποιούσε τις κυβερνητικές πολιτικές προτάσσοντας το συλλογικό αποτέλεσμα έναντι του προσωπικού οφέλους, υποτιμώντας κατά τη γνώμη μου το κοινωνικό ζήτημα στα χρόνια μετά το 1990.

Θα τον θυμόμαστε. Καλό ταξίδι Γεράσιμε