«Η δημοκρατία είναι σε κρίση». Είναι ένας ισχυρισμός που ακούμε από τη δεκαετία του 1930 και νέοι όροι συχνά αναδύονται για να περιγράψουν πώς η δημοκρατία μετασχηματίζεται μέσω της κρίσης. Από αυτούς τους όρους που έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν αυτούς τους μετασχηματισμούς, η μετα-δημοκρατία και ο αυταρχικός νεο/φιλελευθερισμός είναι οι πιο χρήσιμοι. Ενώ μπορεί να περιγράφουν είτε ένα δυνατό είτε ένα αδύναμο κράτος, και οι δύο περιγράφουν ένα κράτος το οποίο είναι αδύναμο για να προστατεύει την κοινωνία αλλά δυνατό για να προωθεί ιδιωτικά συμφέροντα.

Το 2004, ο Colin Crouch εφηύρε τον όρο μετα-δημοκρατία για να περιγράψει μια τάση στη φιλελεύθερη δημοκρατία η οποία ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970. Σύμφωνα με τον Crouch, ενώ οι φιλελεύθεροι δημοκρατικοί θεσμοί ακόμα δουλεύουν—εκλογές, κοινοβούλια, κράτος δικαίου, κ.λπ.—η εξουσία ωστόσο μετατοπίζεται από τους/τις πολίτες και τους/τις αντιπροσώπους τους σε μη εκλεγμένες εταιρείες και χρηματο-οικονομικούς θεσμούς.

Ο Crouch τονίζει την αυξανόμενη απάθεια πολλών ανθρώπων έναντι της πολιτικής. Υπογραμμίζει επίσης την αδιαφορία τους στο να εμπλακούν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, ακόμα και για εκείνες τις αποφάσεις που σχετίζονται με τις πολιτικές που καθορίζουν την ποιότητα της ζωής τους. Ενώ οι πολίτες συνεχίζουν να ψηφίζουν σε εθνικές, τοπικές και ευρωπαϊκές εκλογές, τα ποσοστά της συμμετοχής μειώνονται.

Οι αποσκευές της μετα-δημοκρατίας

Ο Crouch εντοπίζει σημαντικές μετατοπίσεις στον ρόλο των μεγάλων εταιρειών, των κοινωνικών τάξεων, των πολιτικών κομμάτων και, τέλος, στην ιδιότητα του/της πολίτη. Οι μεγάλες εταιρείες γίνονται πολιτικοί θεσμοί επειδή συσσωματώνουν τη συνεχώς αυξανόμενη τάξη των ιδιοκτητών του κεφαλαίου. Αλλά γίνονται επίσης θεσμοί επειδή κατέχουν ικανότητες τις οποίες το κράτος έχει απωλέσει μέσω των εν εξελίξει ιδιωτικοποιήσεων. Ο Crouch εστιάζει την προσοχή του ιδιαίτερα στους οργανισμούς των ΜΜΕ εξαιτίας της ικανότητάς τους να επηρεάζουν—κάποιοι θα υποστήριζαν, της ικανότητά τους να ελέγχουν—την πολιτική επικοινωνία και τον ευρέως αποδεκτό τρόπο σκέψης.
Κεντρική στην ανάλυσή του είναι η παρακμή της εργατικής τάξης των χειρωνακτικών επαγγελμάτων. Σε αντίθεση με την αναπτυσσόμενη τάξη των ιδιοκτητών κεφαλαίου, ο αριθμός των χειρωνάκτων εργατών σταθερά μειώνεται και τα συνδικάτα χάνουν τη διαπραγματευτική τους δύναμη. Εν τω μεταξύ, καμία άλλη τάξη εργαζομένων δεν έχει αναδυθεί ως αντιστάθμισμα σε αυτή την παρακμή.

Τα πολιτικά κόμματα έχουν μετασχηματιστεί από ομάδες ένταξης μελών σε οργανισμούς που ελέγχονται από χρηματο-οικονομικές ελίτ.

Ο Crouch συνδέει επίσης τη μετα-δημοκρατία με μια σημαντική αλλαγή στα πολιτικά κόμματα. Τα κόμματα έχουν, σε σημαντικό βαθμό, μετασχηματιστεί από ομάδες ένταξης μελών σε οργανισμούς που ελέγχονται από χρηματο-οικονομικές ελίτ. Τέλος, ο Crouch συσχετίζει τη μετα-δημοκρατία με μια σημαντική αλλαγή στην ιδιότητα του/της πολίτη. Υποστηρίζει ότι η ιδιότητα αυτή συνδέεται τώρα με την εμπορευματοποίηση του κράτους πρόνοιας. Οι άνθρωποι έχουν χάσει δικαιώματα που κάποτε κατείχαν αυτόματα ως πολίτες. Τώρα, μπορούν να έχουν αυτά τα δικαιώματα μόνο αν μπορούν να τα αγοράσουν. Αυτή η ιδιωτικοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών οδηγεί έτσι σε μια περισσότερο συγκεντρωτική δημοκρατία και σε ένα περισσότερο συγκεντρωτικό κράτος—και σε λιγότερη λογοδοσία.

Η μετα-δημοκρατία, εν ολίγοις, έχει αλλάξει ριζικά ό,τι γνωρίζαμε ως δημοκρατικό κράτος. Αναλόγως της πολιτικής κουλτούρας που εξετάζουμε (αν εξετάζουμε, για παράδειγμα, τις Ηνωμένες Πολιτείες), η επίδραση μπορεί να είναι λιγότερο ή περισσότερο έντονη.

Πριν από τη μετα-δημοκρατία, υπήρχε ο αυταρχικός φιλελευθερισμός

Στις αρχές του 1933, την περίοδο που ο Paul von Hindenburg διόριζε τον Αδόλφο Χίτλερ καγκελάριο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ο Hermann Heller έδωσε έμφαση στο γεγονός ότι κάθε κράτος είναι αυταρχικό και αγωνίζεται εναντίον των δημοκρατικών πολιτικών και της δημοκρατικής πολιτικής.

Ο Heller περιέγραψε την ουσία του αυταρχικού κράτους ως ενός κράτους που χαρακτηρίζεται από το ότι αποσύρεται από την οικονομική παραγωγή και αναδιανομή. Τόνισε, ωστόσο, ότι το αυταρχικό κράτος συνεχίζει να επιδοτεί τις μεγάλες τράπεζες, τις μεγάλες εξορυκτικές βιομηχανίες και τις μεγάλες αγροτικές επιχειρήσεις. Ο Heller παρατήρησε επίσης πώς το αυτοκρατορικό κράτος διαλύει τις κοινωνικές πολιτικές, για παράδειγμα, παρέχοντας την εκπαίδευση με ιδιωτικό κόστος. Το συνόψισε όλο αυτό ως την απόσυρση του «αυταρχικού» κράτους από την παροχή δημόσιων αγαθών (όπως η εκπαίδευση), τη φιλελευθεροποίηση της οικονομία και τον δικτατορικό έλεγχο των πολιτικό-διανοητικών λειτουργιών.

Ή, όπως ο ίδιος ο Heller το έθεσε, το αυταρχικό κράτος έγινε το νεοφιλελεύθερο κράτος.

Η αναβίωση του νεο/φιλελεύθερου

Η Hermann Heller μπορεί να ξεχάστηκε αλλά ο αυταρχικός νεο/φιλελευθερισμός γνωρίζει μια αναγέννηση. Έπειτα από το τέλος του δεύτερου ευρωκεντρικού πολέμου (Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος) ο αυταρχικός φιλελευθερισμός ξεχάστηκε. Οι κυβερνήσεις της Margaret Thatcher τη δεκαετία του 1980 και η περίοδος της λιτότητας που ακολούθησε την οικονομική κρίση του 2008 έδωσαν ώθηση στην αναγέννησή του. Τώρα, ο όρος ξαναγεννιέται ως αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός.

Μετά από τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο αυταρχικός φιλελευθερισμός ξεχάστηκε. Τώρα, ο όρος ξαναγεννιέται ως αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός.

Η αναβίωση είναι μια απάντηση στα γεγονότα, τις αλλαγές και τις κρίσεις των δεκαετιών του 1970 και του 1980 που ενσαρκώθηκαν στις ριζοσπαστικές δεξιές κυβερνήσεις της Margaret Thatcher και του Ronald Reagan. Ο Ian Bruff παρατηρεί πώς η σοσιαλδημοκρατία απέτυχε να εκμεταλλευθεί την κρίση από το 2007 και μετά. Αυτό, υποστηρίζει, οδήγησε σε μια νέα συνθήκη αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού στην οποία «οι κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες ενδιαφέρονται λιγότερο στο να εξουδετερώσουν την αντίσταση και την αμφισβήτηση μέσω της επίτευξης συναινέσεων και μορφών συμβιβασμού που συντηρούν την ηγεμονία τους». Αυτό, αντίθετα, ευνόησε «τον σαφή αποκλεισμό και περιθωριοποίηση των υποτελών κοινωνικών ομάδων μέσω της αποδυνάμωσης των μόνο κατ’ όνομα δημοκρατικών θεσμών, κυβερνήσεων και κοινοβουλίων η οποία σχεδιάζεται συνταγματικά και νόμιμα».

Ο Alexander Somek χρησιμοποιεί τον αυταρχικό φιλελευθερισμό του Heller για να περιγράψει την κατάσταση κατά τη διάρκεια της κρίσης της ευρωζώνης. Ο Somek βλέπει πώς οι κυβερνήσεις πρέπει να συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις της Κομισιόν και την «ενισχυμένη εποπτεία» των κρατών μελών από τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ευθέως επηρεάζουν τις δημόσιες πολιτικές τους. Περιγράφει αυτή τη συνθήκη ως «τη μεταφορά της εξουσίας για τη διαμόρφωση της πολιτικής από το εσωτερικό σε υπερεθνικό επίπεδο».

Αυτή η δυναμική απηχεί αρκετά τη θέση του Crouch περί μετα-δημοκρατίας.

Μπορούμε να έχουμε και τους δύο όρους;

Υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα στη μετα-δημοκρατία και τον αυταρχικό νεο/φιλελευθερισμό; Μπορούν και τα δύο να υπάρχουν ταυτόχρονα; Πρώτον, και οι δύο έννοιες εστιάζουν την προσοχή τους στο κράτος και τους μετασχηματισμούς του. Ωστόσο, η μετα-δημοκρατία φαίνεται να υποβαθμίζει τον ρόλο του κράτους στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική σφαίρα. Ο αυταρχικός νέο/φιλελευθερισμός, από την άλλη πλευρά, αναγνωρίζει το κράτος ως έναν σημαντικό—αν όχι τον κεντρικό—παράγοντα πίσω από αυτές τις εξελίξεις.

Η μετα-δημοκρατία υποβαθμίζει τον πολιτικό και οικονομικό ρόλο του κράτους. Ο αυταρχικός νέο/φιλελευθερισμός, αντίθετα, αναγνωρίζει το κράτος ως τον πιο σημαντικό παράγοντα.

Η πρώτη βλέπει το κράτος σαν να είναι σχεδόν στο έλεος των οικονομικών ελίτ· ο δεύτερος ως την εξουσία που αποχαλινώνει/απορυθμίζει την οικονομία και λειτουργεί εντός ενός συμπλέγματος ελίτ και προνομιούχων παραγόντων, εξουσιών και συμφερόντων. Τέλος, η μετα-δημοκρατία φαίνεται να λαμβάνει υπ’ όψιν της τις αλλαγές που συμβαίνουν στην κοινωνία αλλά ο αυταρχικός νεο/φιλελευθερισμός παραμένει ένα δυνατό εργαλείο για να προσεγγίζουμε και να αναλύουμε τον παράγοντα που παράγει αυτές τις αλλαγές, δηλαδή το κράτος.

Οι δύο έννοιες μάς προσφέρουν μια διαφορετική οπτική για να προσεγγίζουμε τις αλλαγές που αντιμετωπίζουμε σήμερα, ειδικά καθώς και οι δύο εξετάζουν πώς αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν τις πιο σημαντικές πλευρές της ζωής των πολιτών στις σύγχρονες δημοκρατίες. Και χρειαζόμαστε και τις δύο έννοιες επειδή μας καλούν να εστιάσουμε εκ νέου την προσοχή μας κριτικά στο κράτος και να αναβιώσουμε ή να αναθεωρήσουμε τον ρόλο του στο να μας προστατεύει όλους,-ες από τη λεηλασία του εκμεταλλευτικού καπιταλισμού και της ακόρεστης απληστίας των επιχειρήσεων.

Αυτή η σειρά της Επιστήμης της Δημοκρατίας πρέπει να θέτει τέτοια ζητήματα, εφ’ όσον μας προσκαλεί να στοχαζόμαστε όχι μόνο τους ορισμούς της δημοκρατίας αλλά επίσης το τι κάνει ένα κράτος για να κερδίζει τον προσδιορισμό «δημοκρατικό».

*Δήμητρα Μαρέτα, διδάκτωρ Πολιτικής Θεωρίας

Το κείμενο αυτό είναι μια μετάφραση του κειμένου που αρχικά δημοσιεύθηκε στο blog The Loop του ECPR (European Consortium for Political Research) και συγκεκριμένα στη σειρά The Science of Democracy (Η Επιστήμη της Δημοκρατίας) υπό τον τίτλο ‘Is it post-democracy; or maybe authoritarian neo/liberalism?’. Μπορείτε να βρείτε το αρχικό κείμενο εδώ (είναι στα αγγλικά και με ανοικτή πρόσβαση). Η μετάφραση στα ελληνικά είναι της συγγραφέως.