Η Θεσσαλία ζει δραματικές στιγμές. Οι άνθρωποι παλεύουν και θα αγωνίζονται σκληρά για πολύ καιρό ακόμη. Όπως και οι άνθρωποι στον Έβρο. Δυστυχώς ξαναζούμε ένα μαύρο Σεπτέμβρη.

Συνοψίζοντας όλες τις καταστροφές Ιουνίου-Σεπτεμβρίου, οδηγούμαστε ξανά, σχεδόν μονότονα πλέον κάθε Φθινόπωρο, στις ίδιες και επαναλαμβανόμενες πολύ θλιβερές παρατηρήσεις:

• Τεράστιες οικολογικές καταστροφές από τεράστιες φωτιές (π.χ., Έβρος 2023 όπως και 2022, κάθε χρόνο φωτιές στην Αττική) με πολύ δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία όλων μας.
• Τεράστιες καταστροφές από πλημμύρες (Θεσσαλία 2023 όπως 2020).
• Αύξηση της ερημοποίησης της χώρας.
• Δεκάδες αδικοχαμένες ανθρώπινες ζωές και δεκάδες χιλιάδες οι μετανάστες που θα εγκαταλείψουν τους τόπους που καταστράφηκαν.
• Εκατοντάδες χιλιάδες νεκρά ζώα και πτηνά, κάποια μοναδικού είδους.
• Δισεκατομμύρια Ευρώ οι ζημιές και χαμένοι κόποι μιας ζωής γι’ αυτούς που καταστράφηκαν.
• Δεκάδες χιλιάδες οι αυθαιρεσίες ιδιωτών σε όλες τις παραλίες της χώρας (π.χ. κίνημα πετσέτας), οι καταπατήσεις δημοσίου πλούτου και οι περιπτώσεις καταστροφών φυσικού πλούτου και από ιδιώτες.
• Συνεχιζόμενη μόλυνση της θάλασσας και όλων των οικοσυστημάτων, κλπ.

Τα ίδια θλιβερά συμπεράσματα επίσης επαναλαμβάνονται κάθε χρόνο μονότονα για τα αίτια των καταστροφών:

• Άπειρες αυθαιρεσίες σε βάρος του περιβάλλοντος.
• Μεγάλες ολιγωρίες στην κατασκευή έργων πρόληψης καταστροφών.
• Επαναλαμβανόμενη πελατειακή πολιτική κυβερνώντων προς ιδιώτες σε βάρος του περιβάλλοντος.
• Η αλλαγή του κλίματος κάθε χρόνο γίνεται χειρότερη και δεν σταματά, κλπ.

Μονότονα επαναλαμβανόμενες είναι και οι αλληλοκατηγορίες μεταξύ κεντρικής κυβέρνησης, περιφερειαρχών και δημάρχων για το ποιος έχει την κύρια ευθύνη ως προς τις διάφορες ολιγωρίες, καθώς και οι κατηγορίες της αντιπολίτευσης κατά της κυβέρνησης ανεξαρτήτως πιο κόμμα κυβερνά. Δεν διαφωνώ μ’ αυτές, βεβαίως χρειάζονται, ειδικά στην δημοκρατία.

Το θέμα είναι να μαθαίνουμε κάτι απ’ τα λάθη μας και να κάνουμε κάποια βήματα προόδου. Όμως η αίσθηση του μέσου πολίτη είναι ότι η όποια πρόοδος ως προς την προστασία του περιβάλλοντος και την πρόληψη καταστροφών, είναι πολύ αργή. Στην πραγματικότητα, αν υπάρχει πρόοδος, αυτή είναι τραγικά αργή, λαμβάνοντας υπόψη την ταχύτητα αλλαγής του κλίματος και των ολοένα και πιο σφοδρών συνεπειών του.

Ως κοινωνία και ως κόμματα χρειάζεται να συμφωνήσουμε ΑΜΕΣΑ στην εισαγωγή ΝΕΩΝ κανόνων, θεσμών και διαδικασιών που θα συμβάλουν να τα πάμε λίγο καλύτερα. Το να επιμένουμε στους ίδιους κανόνες, θεσμούς και πρακτικές του παρελθόντος που δεν φέρνουν αποτέλεσμα και να κάνουμε κριτική με βάση τα ίδια, είναι σα να γυρνάμε γύρω από την ουρά μας. Κάπως πρέπει να ξεκολλήσουμε κι αυτό με ευχολόγια δεν γίνεται.

Σ’ αυτό το πλαίσιο προτείνεται η ίδρυση μιας νέας ανεξάρτητης αρχής, συνηγόρου του περιβάλλοντος, που ταυτόχρονα θα επιμελείται και την διαδικασία ανεξάρτητης παρακολούθησης και αξιολόγησης έργων πρόληψης καταστροφών από ανεξάρτητους πιστοποιημένους ελεγκτές. Προτείνεται επίσης και μια νέα πολιτική που σέβεται το περιβάλλον.

Βεβαίως εντός της Ελληνικής αρχής Συνηγόρου του Πολίτη υπάρχει βοηθός συνήγορος για θέματα ποιότητας ζωής που ασχολείται με ζητήματα παραβίασης της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. Όμως αυτό το μέγεθος είναι πολύ μικρό και πολύ διαφορετικό από μια πραγματικά αυτόνομη μεγάλη ανεξάρτητη αρχή με πολύ περισσότερο προσωπικό με εξειδικεύσεις σε πολλούς τομείς, πολύ ευρύτερο πλαίσιο δράσεων που θα προάγουν μια νέα περιβαλλοντική πολιτική.

Αυτό που χρειαζόμαστε είναι έναν ισχυρό, αυτόνομο, σύγχρονο Συνήγορο Περιβάλλοντος, που θα δραστηριοποιείται ενεργά ώστε:

• να προωθεί τα νομικά δικαιώματα της φύσης στο κράτος και στην κοινωνία, συμβάλλοντας και στην ανάπτυξη σύγχρονου νομοθετικού πλαισίου για τον ορισμό και την υπεράσπιση των δικαιωμάτων της φύσης,
• να επιβλέπει την διαδικασία πρόσκλησης και επιλογής των καλύτερων μελετών για την υλοποίηση έργων πρόληψης ή μείωσης των καταστροφών της φύσης, καθώς και τη διαδικασία ελέγχου της υλοποίησης των επιλεγμένων έργων από ανεξάρτητους ελεγκτές και να πιστοποιεί τους τελευταίους,
• να έχει την δυνατότητα παρεμβάσεων και να επιβάλει ποινές όταν τα έργα δεν προχωρούν όπως θα έπρεπε,
• οι όποιες ζημιές παθαίνει η φύση να αποκαθίστανται.

Ο πρώτος σύγχρονος νομικός που έγραψε ότι το περιβάλλον πρέπει να έχει νομικά δικαιώματα ήταν ο Christopher Stone το 1972, καθηγητής νομικής στο πανεπιστήμιο Νότιας Καλιφόρνια, στο άρθρο του με τίτλο «Πρέπει τα δέντρα να έχουν υπεράσπιση;» το οποίο αναφέρεται εκτενώς στην βιβλιογραφία μέχρι και σήμερα.¹

Όπως αναφέρουν οι καθηγητές νομικής κ. Ξ. Κοντιάδης και Σ. Βλαχόπουλος², η μετάβαση από το ανθρωποκεντρικό σε οικοκεντρικό δίκαιο υιοθετήθηκε σε πολλά συντάγματα από την δεκαετία του 1970 και μετά, όπως στο Ελληνικό σύνταγμα το 1975 με το άρθρο 24, που μεταξύ άλλων ορίζει ότι :

«Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας.»

Αν και πολύ χρήσιμη, από μόνη της αυτή η διάταξη του Συντάγματος δεν αρκεί ώστε το κράτος να παίρνει τάχιστα και αποτελεσματικά προληπτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας. Κάτι επιπλέον χρειάζεται.

Ακόμη πιο κοντά στο οικοκεντρικό δίκαιο είναι το άρθρο 71 στο Σύνταγμα του Εκουαδόρ (ψηφίσθηκε επί προεδρίας Rafael Correa το 2008 και ισχύει ως σήμερα) που ορίζει:

«Άρθρο 71. Η φύση, ή Πάτσα Μάμα, όπου αναπαράγεται και εμφανίζεται ζωή, έχει το δικαίωμα σε πλήρη σεβασμό για την ύπαρξή της και για τη διατήρηση και αναγέννηση των κύκλων ζωής, της δομής, των λειτουργιών και των εξελικτικών διαδικασιών της. Όλα τα άτομα, οι κοινότητες, οι λαοί και τα έθνη μπορούν να ζητήσουν από τις δημόσιες αρχές να επιβάλουν τα δικαιώματα της φύσης. Για την επιβολή και την ερμηνεία αυτών των δικαιωμάτων, τηρούνται οι αρχές που ορίζονται στο Σύνταγμα. Το κράτος παρέχει κίνητρα σε φυσικά και νομικά πρόσωπα και σε κοινότητες για την προστασία της φύσης και την προώθηση του σεβασμού όλων των στοιχείων που αποτελούν ένα οικοσύστημα.»

Πιο πρόσφατα, νομικά δικαιώματα της φύσης έχουν αναγνωρισθεί σε διάφορες χώρες όπως τα δικαιώματα συγκεκριμένων δασών και ποταμιών της Νέας Ζηλανίας. ^3,4.

Τα Ηνωμένα Έθνη πρόσφατα υιοθέτησαν την έννοια των δικαιωμάτων της φύσης (π.χ. Γενική Συνέλευση ΟΗΕ, 2022)⁵ και στην ιστοσελίδα τους παρουσιάζουν πρωτοβουλίες διαφόρων χωρών για προώθηση νομοθεσίας και πολιτικής για τα δικαιώματα της φύσης.⁶

Σήμερα στην Ελλάδα υπάρχουν δύο ανεξάρτητες αρχές με συνήγορο, για τα δικαιώματα του πολίτη και του καταναλωτή. Η φύση δεν έχει συνήγορο για τα δικαιώματά της! Καιρός ν’ αποκτήσει!

Βεβαίως το Συμβούλιο της Επικρατείας λαμβάνει συχνά αποφάσεις υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος. Όμως η προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας είναι πιο πολύπλοκη και δαπανηρή διαδικασία απ’ ότι μια απλούστερη καταγγελία στον Συνήγορο Περιβάλλοντος.

Η δημιουργία αυτόνομης ανεξάρτητης αρχής Συνηγόρου Περιβάλλοντος θα συνέβαλε σημαντικά στη μείωση των αυθαιρεσιών σε βάρος του περιβάλλοντος. Ο συνήγορος Περιβάλλοντος θα συνέβαλλε ώστε η έννομη τάξη να γίνει πιο οικοκεντρική.

Ταυτόχρονα, η νέα αυτή ανεξάρτητη αρχή θα συνέβαλε στην επίσπευση και αξιολόγηση της υλοποίησης των διαφόρων μικρών και μεγάλων έργων πρόληψης φυσικών καταστροφών. Σήμερα είναι πολύπλοκο, δαπανηρό και κυρίως αποθαρρυντικό για έναν πολίτη, να καταγγείλει μια τοπική αρχή ή και την κυβέρνηση, όταν παρατηρεί ολιγωρία στην υλοποίηση έργων προστασίας καταστροφών. Ποιός μας προστατεύει από τέτοιου είδους ολιγωρίες και ποιος αξιολογεί την ποιότητα έργων, όπως αποψίλωση δασών, κατασκευή αντιπλημμυρικών έργων, κλπ; Η ψήφος μας κάθε τέσσερα χρόνια; Μα όπως είδαμε η ψήφος μας έχει μικρή επίδραση στις σχετικές αποφάσεις των πολιτικών, αφού τα ίδια δάση καίγονται και τεράστιες πλημμύρες στις ίδιες περιοχές εμφανίζονται κατά τη θητεία της ίδιας κυβέρνησης!

Να το πούμε απλά. Με την ισχύουσα νομική κατάσταση, για να τα βάλει κανείς με το κράτος ή με μεγάλες εταιρίες, για την προστασία του περιβάλλοντος ή για την υλοποίηση έργων πρόληψης καταστροφών, συνήθως χρειάζεται συντονισμός πολλών ανθρώπων και μεγάλο κόστος, το οποίο είναι δύσκολο και σπάνιο. Η δημιουργία αυτόνομης Αρχής Συνηγόρου Περιβάλλοντος θα έκανε τα πράγματα πιο απλά, αφού μια απλή καταγγελία ακόμη κι ενός ατόμου θα μπορούσε να φέρει θετικά αποτελέσματα.

Από τις σημαντικές συνεισφορές της Αρχής Συνηγόρου Περιβάλλοντος θα ήταν η διευκόλυνση της ανάπτυξης μιας νέας πολιτικής για το περιβάλλον, με νέους εξιδεικευμένους φορείς προστασίας του περιβάλλοντος, όπως εξειδικευμένους φορείς συμβουλευτικής, παρακολούθησης και αξιολόγησης της υλοποίησης έργων αποκατάστασης και πρόληψης καταστροφών της φύσης (ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς), ασφαλιστικούς φορείς υπέρ της φύσης⁷ κλπ. Δημιουργούνται έτσι και νέες μορφές οικονομικής δραστηριότητας που είναι απαραίτητες για την προστασία του περιβάλλοντος και για την μείωση των φυσικών καταστροφών στις σύγχρονες συνθήκες κλιματικής αλλαγής.

Η λειτουργία αυτής της νέας ανεξάρτητης αρχής έχει δημοσιονομικό όφελος λαμβάνοντας υπόψη το κόστος που θα γλυτώναμε, λόγω αποτελεσματικής πρόληψης φυσικών καταστροφών. Είναι «έξυπνη» λύση.

Βεβαίως οι άλλοι φορείς της αγοράς (πιστοποιημένοι σύμβουλοι και ελεγκτές, ασφαλιστικοί φορείς, φορείς αποκατάστασης κλπ.) θα επιβαρύνουν τα δημοσιονομικά, όμως η ποιότητα και το κόστος υπηρεσιών που θα προσφέρουν θα υπερέχουν σε σχέση με αντίστοιχων γραφειοκρατικών δημόσιων υπηρεσιών που έτσι κι αλλιώς θα χρειαζόταν για την προστασία των δικαιωμάτων του περιβάλλοντος. Ακόμη κι αυτό το κόστος ίσως είναι χαμηλότερο από τα δισεκατομμύρια που πληρώνουμε κάθε χρόνο για αποκατάσταση από μεγάλες καταστροφές. Μια αποκατάσταση που στην υπάρχουσα κατάσταση συνήθως αφορά μόνο στους ανθρώπους και όχι και στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο μεσο-μακροπρόθεσμα έχει δραματικές επιπτώσεις στην υγεία, ποιότητα ζωής και τελικά και στην οικονομική ανάπτυξη του τόπου.

Ευχής έργο θα ήταν η συγκεκριμένη αρχή να είναι συνταγματικώς κατοχυρωμένη ώστε να είναι πραγματικά ανεξάρτητη και ανθεκτική στον χρόνο. Είναι απολύτως ανθρωποκεντρική-εγωιστική προσέγγιση όλες οι Ελληνικές ανεξάρτητες αρχές να είναι ανθρωποκεντρικές και να μην υπάρχει ούτε μία οικοκεντρική αρχή. Αυτό είναι τεράστια ανισορροπία, της οποίας τα επαναλαμβανόμενα αρνητικά αποτελέσματα τα βλέπουμε κάθε χρόνο τέτοια εποχή. Δείχνει έλλειψη σοφίας του πολιτικού συστήματος.

Από την άλλη, πολλοί άνθρωποι που επλήγησαν εκπέμπουν σοφία. Είναι πολύ παρήγορο ν’ ακούς ανθρώπους που καταστράφηκαν ολοσχερώς να λένε «Δόξα το Θεό είμαστε καλά, αυτό είναι το πιο σημαντικό, όλα τα άλλα γίνονται». Εύχομαι όλοι οι άνθρωποι στην Θεσσαλία, στον Έβρο, στη Ρόδο και όπου αλλού υποφέρουν αυτόν τον καιρό ν’ αντέξουν, να μην έχουμε ασθένειες και να είναι υγιείς και δυνατοί να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα στη ζωή.

Αναφορές

1. Stone, C. D. (1972, 2017). Should trees have standing?—Toward legal rights for natural objects. In Environmental rights (pp. 283-334). Routledge.

2. Βλαχόπουλος Σπύρος (2023). Το «εγωιστικό γονίδιο» του δικαίου και το δίκαιο της τεχνητής νοημοσύνης. https://www.politeianet.gr/books/9786185798000-blachopoulos-spuros-eurasia-to-egoistiko-gonidio-tou-dikaiou-kai-to-dikaio-tis-technitis-noimosunis-

3. Te Urewera Act 2014. New Zealand Parliamentary Office. https://www.legislation.govt.nz/act/public/2014/0051/latest/whole.html#DLM6183705

4. Te Awa Tupua (Whanganui River Claims Settlement) Act 2017. New Zealand Parliamentary Office. https://www.legislation.govt.nz/act/public/2017/0007/latest/whole.html#DLM6831461

5. United Nations General Assembly (2022). Rights of Nature Report of the General Secretary https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N22/444/24/PDF/N2244424.pdf?OpenElement

6. United Nations (2023) Rights of Nature Law and Policy http://www.harmonywithnatureun.org/rightsOfNaturePolicies/

7. Maryam Golnaraghi & Adrien Mellot (2022) Nature and the Insurance Industry: Taking action towards a nature-positive economy https://www.genevaassociation.org/publication/climate-change-and-environment/nature-and-insurance-industry-report