Εκτός από κάλαντα και δώρα, το σημαντικότερο έθιμο της πρωτοχρονιάς είναι η βασιλόπιτα, οι ρίζες της οποίας, πιθανόν, βρίσκονται στην αρχαία γιορτή των «Κρονίων» η οποία μεταφέρεται μέσω των Ρωμαίων στον υπόλοιπο κόσμο, ή, κατά  άλλους, στο αρχαίο έθιμο του “εορταστικού άρτου” που προσφέρεται στους θεούς. 

Κατά την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση το έθιμο ξεκινά τον 3ο μ.Χ αιώνα, όταν ο τότε επίσκοπος Καισαρείας Βασίλειος (γνωστότερος ως Μέγας ή Άγιος) για να προστατεύσει την πόλη από τον τότε έπαρχο Καππαδοκίας που απειλεί να την καταστρέψει αν δεν εισπράξει την φορολογία, ζητά από τους κατοίκους να   παραδώσουν τα χρυσαφικά τους ως λύτρα. Τελικά όμως ο επίσκοπος Βασίλειος τον  πείθει να μην εισπράξει τη βαριά φορολογία, αλλά τότε προκύπτει ένα νέο πρόβλημα: Πως θα επιστραφούν τα λύτρα στους κατόχους τους χωρίς να υπάρξουν παρεξηγήσεις μεταξύ τους, άρα και νέο πρόβλημα στην πόλη; 

Η λύση έρχεται, πάλι, από τον Άγιο Βασίλειο που ζητά να φτιαχτούν μικρές πίτες σαν ψωμιά, και αφού τοποθετεί σε κάθε μια από αυτές ένα από τα τιμαλφή, εν συνεχεία τις μοιράζει στους κατοίκους της πόλης, αφήνοντας την τύχη να κάνει τα υπόλοιπα. Μάλιστα, η παράδοση θέλει να γίνεται θαύμα και όλοι να παίρνουν ότι είχαν προσφέρει, αλλά και έτσι να μην έγινε η ευρηματικότητα του Αγίου Βασιλείου, η έκπληξη που νοιώθουν όταν αναζητούν το δώρο τους, αλλά και η επιθυμία να τον τιμήσουν οδηγεί τους κατοίκους της Καισαρείας να συνεχίσουν και την επόμενη χρονιά, με τις πίτες να παίρνουν σταδιακά το όνομά του.

Το έθιμο εξαπλώνεται γρήγορα σε όλη Μικρά Ασία και από εκεί στους χριστιανικούς πληθυσμούς της περιοχής, με αρκετές κατά τόπους διαφοροποιήσεις στον τρόπο ψησίματος, στα υλικά (κρεατόπιτα, τυρόπιτα, ψωμί κλπ), ενώ, φυσικά, τα τιμαλφή αντικαθίστανται με νόμισματα…Σε κάθε περίπτωση όμως το τελετουργικό που συνοδεύει το κόψιμό της είναι ενιαίο. Γίνεται ανήμερα της πρωτοχρονιάς από τον οικοδεσπότη, κόβεται σε όμοια κομμάτια και όποιος βρει το φλουρί θεωρείται καλότυχος στη νέα χρονιά. 
   

Ψηφιδωτό των ρωμαϊκών χρόνων που θα μπορούσε να απεικονίζει το σερβίρισμα βασιλόπιτας…

Προπολεμικό σκίτσο που δείχνει γυναίκα στην προετοιμασία της βασιλόπιτας.

Το αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας αναδεικνύει την τελειομανία ενός εκ των κορυφαίων Ελλήνων καλλιτεχνών του προηγούμενου αιώνα Γιάννη Μώραλη, που θέλει να σχεδιάζει με κάθε λεπτομέρεια πως θα γίνει η κοπή της βασιλόπιτας, καθώς και το πιο κομμάτι θα πάρει ο καθένας…