Οι περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές, όπως η προγεννητική και η επιλόχεια κατάθλιψη και το άγχος, μπορεί να πλήξουν μια γυναίκα ακόμη και ένα έτος μετά τον τοκετό. Στην Ελλάδα περίπου δυο στις δέκα γυναίκες είναι πιθανό να εμφανίσουν τέτοιες διαταραχές με συμπτώματα που μπορεί να είναι ήπια, μέτριας βαρύτητας ή και πολύ σοβαρά. 

Υπερβολική ανησυχία για το βρέφος, διαταραχές στον ύπνο, θλίψη, νεύρα, αρνητικές σκέψεις, άγχος είναι μερικά από τα συμπτώματα μιας τέτοιας διαταραχής, η οποία – αντίθετα ίσως με ότι μπορεί ευρέως να πιστεύεται – μπορεί να επηρεάσει όχι μόνο την μητέρα αλλά και τον πατέρα. 

Με δεδομένο ότι η απόκτηση ενός παιδιού είναι ένα γεγονός που αναμένεται με μεγάλη ανυπομονησία τόσο από την μητέρα, όσο και από τον πατέρα, η ενημέρωση για τις ψυχικές διαταραχές που ενδεχομένως να συνοδεύσουν μια εγκυμοσύνη είναι ιδιαίτερα σημαντική, αφού η ανάγνωση των συμπτωμάτων, η πρόληψη και η αναζήτηση και παροχή υποστήριξης είναι κάτι που μπορεί να βοηθήσει σημαντικά τον γονέα αλλά και το ζευγάρι. 

Το tvxs.gr, μίλησε με την Δέσποινα Καραγιάννη* κλινική ψυχολόγο, ψυχαναλύτρια και επιστημονική Υπεύθυνη του Κέντρου Ημέρας για τη Φροντίδα της Ψυχικής Υγείας της Γυναίκας (περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές) της Αστικής μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας «ΦΑΙΝΑΡΕΤΗ»**, θέτοντας όλες τις ερωτήσεις για αυτό το ευαίσθητο θέμα. 

• Επιλόχεια κατάθλιψη, περιγεννητική κατάθλιψη, περιγεννητική ψυχική διαταραχή. Μπορείτε να μας εξηγήσετε σε τι  αναφέρεται ο κάθε όρος και ποιες διαβαθμίσεις υπάρχουν;

Ο όρος επιλόχεια κατάθλιψη, είναι ένας όρος που έχει επικρατήσει και χρησιμοποιείται συχνότερα για να περιγράψει το καταθλιπτικό επεισόδιο που εκδηλώνεται την περίοδο της λοχείας (4 εβδομάδες μετά τον τοκετό). Ωστόσο, δεν πρόκειται για μια διαφορετική νοσολογική οντότητα, εννοώντας ότι, τα συμπτώματά της δεν διαφέρουν από αυτά της κατάθλιψης που εκδηλώνεται σε άλλες χρονικές περιόδους της ζωής. Ο όρος επιλόχεια αποτελεί έναν χρονικό προσδιοριστή που εντοπίζει χρονικά την έναρξη του καταθλιπτικού επεισοδίου. Μέχρι πριν μερικά χρόνια, ο όρος επιλόχεια κατάθλιψη χρησιμοποιούνταν σαν «ομπρέλα» για όλες τις ψυχικές διαταραχές που εμφανίζονταν μετά τον τοκετό. Η διεύρυνση της κλινικής εμπειρίας και τα πλούσια ερευνητικά δεδομένα που έχουν πλέον συγκεντρωθεί, αναδεικνύουν ότι, δεν είναι μόνο κατάθλιψη και δεν είναι μόνο επιλόχεια. Δηλαδή, η γυναίκα μπορεί να εμφανίσει συμπτώματα από όλο το φάσμα των ψυχικών διαταραχών, ήδη από την περίοδο της κύησης, μέχρι και ένα έτος μετά τον τοκετό, εύρημα που καθιστά την έγκαιρη ανίχνευση των συμπτωμάτων αναγκαία. Όταν το 2008 λειτούργησε για πρώτη φορά το Κέντρο Ημέρας για τη Φροντίδα της Ψυχικής Υγείας της Γυναίκας, ο τίτλος της δομής περιλάμβανε τον όρο «επιλόχειες ψυχικές διαταραχές». Στην πορεία ο τίτλος τροποποιήθηκε σε «περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές», αλλαγή που αντικατοπτρίζει την ευρύτερη εισαγωγή και χρήση του όρου, ως αποτέλεσμα της κλινικής εμπειρίας και της επιστημονικής έρευνας. Είναι ένα παράδειγμα που διδάσκει το πώς η γνώση εισάγεται σταδιακά στη γλώσσα και την καθημερινή χρήση της, και είμαστε περήφανοι που εισήγαμε τον όρο στην ελληνική κοινωνία.

• Γιατί δημιουργείται μια περιγεννητική ψυχική διαταραχή; Είναι ζήτημα ορμονικό, πηγάζει  από την ψυχολογική πίεση ή είναι ένας συνδυασμός αυτών των δυο; 

Η αιτιογένεση των ψυχικών διαταραχών και, εν προκειμένω των περιγεννητικών, είναι πολυπαραγοντική. Ο άνθρωπος αποτελεί ένα εξαιρετικά πολυσύνθετο έμβιο, του οποίου η υγεία φαίνεται να εξαρτάται από την πολύπλοκη αλληλεπίδραση βιολογικών, περιβαλλοντικών, κοινωνικών παραγόντων και υποκειμενικών βιωμάτων. Το γεγονός και μόνο ότι μιλάμε, έχουμε τη δυνατότητα απόδοσης νοήματος στα βιώματα, μας καθιστά ευάλωτους από νωρίς στη ζωή μας, στις πράξεις και τα λόγια των άλλων ανθρώπων με τους οποίους αλληλοεπιδρούμε. Πολλές φορές τείνουμε να πιστεύουμε ότι, είναι οι αλλαγές στα επίπεδα των ορμονών το καθαυτό αίτιο της εμφάνισης των ψυχικών διαταραχών στην περιγεννητική περίοδο, αν και πλέον διατυπώνεται η υπόθεση της ευαισθησίας κάποιων μόνο γυναικών στις ορμονικές διακυμάνσεις.

Ωστόσο, μέσα από την ψυχοθεραπεία βλέπουμε να αναδεικνύονται παράγοντες που αφορούν την προσωπική ιστορία, τα παιδικά χρόνια και τη σχέση με τους γονείς, πιθανές δυσκολίες στη σχέση με τον σύζυγο, μια αίσθηση ανεπάρκειας που έτρεφε πάντα η ίδια η γυναίκα για τον εαυτό της, κλπ. Η ανακοίνωση και μόνο μιας εγκυμοσύνης, καλεί τη γυναίκα και τον σύντροφο να τοποθετηθούν κάτω από το σημαίνον «μητέρα» και «πατέρας», αντίστοιχα. Αυτό και μόνο – το να είσαι φορέας αυτής της τόσο βαρυσήμαντης λέξης – κινητοποιεί έναν στρόβιλο σκέψεων, αναμνήσεων και συνειρμών: βλέπουμε πώς τα άτομα που περιμένουν παιδί, συχνά ανακαλούν τον τρόπο που οι ίδιοι μεγάλωσαν, τις συμπεριφορές και τη στάση των γονιών τους, προσπαθώντας να απαντήσουν στο ερώτημα «τι είναι ένας καλός γονιός» ή «πώς θα γίνει να μην επαναλάβω τα ίδια λάθη» ή «πώς θα γίνει να γίνω ίδια η μητέρα μου και ο άντρας μου ίδιος ο πατέρας μου» και, τα παραπάνω σε όλους τους πιθανούς συνδυασμούς ως προς τα φύλα και τους συγγενείς. Ταυτόχρονα, φαίνεται αυτό το νέο σημαίνον «μητέρα» να έρχεται να συγκρουστεί με το σημαίνον «γυναίκα» και με ό,τι αφορά τη σχέση της γυναίκας με τη θηλυκότητα και τη σεξουαλικότητα. Για κάποιες γυναίκες αλλά και για άντρες, αυτό γίνεται ιδιαίτερα συγκρουσιακό.

Η έλευση του παιδιού και οι πιεστικές συνθήκες που προκύπτουν από τις ανάγκες του, φέρνουν συχνά στην επιφάνεια τις όποιες αδυναμίες υπάρχουν στη σχέση με τον σύντροφο, στην ανάληψη ευθυνών, στη συνεργασία, στην ύπαρξη ή όχι υποστηρικτικού δικτύου στην ευρύτερη οικογένεια. Είναι μια δοκιμασία και γερούς λύτες, ιδίως στη σύγχρονη εποχή, που έχει ελαχιστοποιηθεί η διαθεσιμότητα πρακτικής βοήθειας. Οι σύγχρονες γιαγιάδες εργάζονται ακόμα ή μένουν στην επαρχία ή προσέχουν άλλα εγγόνια και τα νέα ζευγάρια δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα οικονομικά για να ζητήσουν τη βοήθεια μιας νταντάς.

• Υπάρχουν παράγοντες που μπορούν να θεωρηθούν επιβαρυντικοί; (πρότερη ψυχική διαταραχή, άλλου τύπου σοβαρό πρόβλημα υγείας (π.χ. διαβήτης), ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, δύσκολο περιβάλλον κλπ.) 

Βεβαίως! Μάλιστα η πρόληψη συνίσταται ακριβώς σε αυτό. Στον εντοπισμό παραγόντων κινδύνου, δηλαδή παραγόντων που έχει βρεθεί να σχετίζονται με αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης ψυχικών διαταραχών κατά την περιγεννητική περίοδο. Οι πιο σημαντικοί από αυτούς είναι, η ύπαρξη συμπτωμάτων ψυχικών διαταραχών κατά την κύηση, η ύπαρξη προηγούμενου ψυχιατρικού ιστορικού και οι δυσκολίες στη σχέση με τον σύζυγο. Μάλιστα, οι δυσκολίες στη σχέση με τον σύζυγο είναι ισχυρότατος προβλεπτικός παράγοντας για την εκδήλωση συμπτωμάτων. Προσοχή! Δεν αναφέρομαι μόνο στις διαταραχές, αλλά στην εκδήλωση συμπτωμάτων. Μπορεί να μην πληρούνται τα κριτήρια για ψυχιατρική διάγνωση, αλλά μια γυναίκα που δυσκολεύεται υπερβολικά στη σχέση με τον σύζυγο, είναι λογικό να εκδηλώσει τη δυσφορία της με θλίψη, άγχος, ευερεθιστότητα, κλπ.
 
Σημαντικός παράγοντας είναι η ύπαρξη οικογενειακού ψυχιατρικού ιστορικού, όχι τόσο από πλευράς κληρονομικότητας, αλλά εξ αιτίας του ότι η γυναίκα έχει εκτεθεί ενδεχομένως σε δύσκολες καταστάσεις και συμπεριφορές, ιδίως αν η διαταραχή του γονιού της είχε παραμείνει αθεράπευτη. Φυσικά, μια κύηση υψηλού κινδύνου, προβλήματα στο έμβρυο ή το παιδί ή και στην ίδια τη γυναίκα, καθώς και άλλα γεγονότα ζωής, μπορεί να ασκήσουν πολύ μεγάλη πίεση, δοκιμάζοντας τα ψυχικά όρια. Το πώς θα ανταπεξέλθει κάθε γυναίκα στις δυσκολίες της κύησης, ενός διαβήτη κύησης, σε μια αποβολή, κλπ., έχει να κάνει επίσης με μια πληθώρα παραγόντων που την καθιστούν λιγότερο ή περισσότερο ανθεκτική στη ζωή της. Σημασία δεν έχουν τόσο οι παράγοντες, αλλά το πώς κάθε άνθρωπος τοποθετείται και αντιδρά στη συγκεκριμένη κάθε φορά δυσκολία, απώλεια – εμπόδιο, με τα οποία τον έχει φέρει αντιμέτωπο η ζωή. Με αυτά δουλεύουμε στην ψυχοθεραπεία. [Όσον αφορά την ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, είναι ένα κεφάλαιο που χρειάζεται πιο λεπτή προσέγγιση. Εφόσον είναι μια κύηση που πρώτον, «αφήνεται» να συμβεί και, δεύτερον, διατηρείται και δεν διακόπτεται, ενώ η γυναίκα έχει το δικαίωμα να το κάνει, δεν μπορούμε να μιλήσουμε απόλυτα για ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη. Υπάρχει όμως μια αμφιθυμία, που συνήθως αφορά τη σχέση με τον πατέρα του παιδιού ή τη σχέση της γυναίκας με τους γονείς της. Υπό αυτή την έννοια, συνιστώσες ασυνείδητες και λανθάνουσες που βρίσκονται πίσω από μια «ανεπιθύμητη κύηση», συνδέονται με αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης συμπτωμάτων.]

• Τα στατιστικά είναι πάντα άχαρα, ωστόσο, υπάρχουν τέτοια για τις περιγεννητικές  ψυχικές διαταραχές στην  Ελλάδα; Με άλλα λόγια πρόκειται για ένα συχνό φαινόμενο;

Συμφωνώ ότι είναι άχαρα εφόσον επισκιάζουν τη μοναδικότητα του καθενός – αυτό δηλαδή που είναι απαραίτητο να αναδειχθεί, προκειμένου να μιλήσουμε για οποιαδήποτε θεραπεία. Από την άλλη, τα στατιστικά είναι απαραίτητα για να προβάλλουν την κρισιμότητα του προβλήματος και των επιπτώσεών του στον πληθυσμό, ούτως ώστε να πιέσουν προς την εφαρμογή πολιτικών πρόληψης και θεραπείας. Στην Ελλάδα δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμα, εξ όσων γνωρίζω, μεγάλη επιδημιολογική έρευνα για τις περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές. Ωστόσο, από μικρότερες έρευνες φαίνεται ότι, τα ποσοστά δεν διαφοροποιούνται από αυτά της παγκόσμιας βιβλιογραφίας. Έχουμε δηλαδή ποσοστά που φτάνουν στο 12-15% για την κατάθλιψη. Αν συνυπολογίσουμε και τις αγχώδεις διαταραχές, με τις οποίες συχνά παρατηρείται συννοσηρότητα, το ποσοστό αγγίζει και το 24%. Από την εμπειρία της λειτουργίας του Κέντρου Ημέρας, τα ποσοστά επιβεβαιώνονται. Αν σκεφτούμε ότι, 2 στις 10 γυναίκες πρόκειται να εμφανίσουν ψυχικές διαταραχές, αριθμός που ανέρχεται στις 18.400 ετησίως, σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες γεννήσεις στην Ελλάδα, καταλαβαίνεται πως είναι ένα μείζον θέμα δημόσιας υγείας. Πρέπει όμως να προσθέσω ότι, είναι σημαντικό να γίνεται παρέμβαση, όχι μόνο σε όσες γυναίκες πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια μιας διαταραχής, αλλά και σε όσες βιώνουν έντονη δυσφορία, καθώς μπορεί να οδηγήσει στη συνέχεια σε διαταραχή ή και να μειώσει σημαντικά την ποιότητα ζωής της πάσχουσας και όλης της οικογένειας. Αν λοιπόν συμπεριλάβουμε στον κλινικό πληθυσμό και αυτόν που αντιμετωπίζει σοβαρούς παράγοντες κινδύνου, καταλαβαίνετε ότι, το ποσοστό αυτών που χρήζουν παρέμβασης, αυξάνεται σημαντικά.

• Τι νιώθει μια μητέρα που αντιμετωπίζει κάποια περιγεννητική διαταραχή. Τι πρέπει να τη θορυβήσει ώστε να ζητήσει βοήθεια; 

Μιλώντας για την περιγεννητική κατάθλιψη ή τις αγχώδεις διαταραχές, τα κύρια συμπτώματα είναι θλίψη, απογοήτευση από τη ζωή και τον εαυτό της, ανηδονία, δηλαδή αδυναμία να αντλήσει ικανοποίηση και χαρά από όσα παλιά την ευχαριστούσαν ή και από όσα προσδοκούσε (όπως το παιδί), κόπωση, απώλεια ενέργειας, ευερεθιστότητα, αρνητικές σκέψεις για την ίδια ή και για τους άλλους, αυτομομφή και ενοχή, απελπισία, σκέψεις θανάτου, διαταραχές στον ύπνο και τη σίτιση και έντονο άγχος.

Οι γυναίκες που μας μιλούν στις συνεδρίες, μεταφέρουν μια αίσθηση ανυπόφορης μοναξιάς, σκέψεις ότι είναι κακές μητέρες, αίσθηση κενότητας και απώλεια του νοήματος της ζωής από την καθημερινή ρουτίνα (ιδίως τους πρώτους μήνες που το παιδί δεν δίνει ιδιαίτερη ανατροφοδότηση επικοινωνιακά), φόβος και ενοχές ότι, θα προκαλέσουν βλάβη στο βρέφος ως αποτέλεσμα των σκέψεων και της κακής τους διάθεσης, σύγχυση, αδυναμία συγκέντρωσης, αίσθηση μηχανικής διεκπεραίωσης της φροντίδας του βρέφους, συναισθηματική αποστράγγιση, φόβος απώλειας ελέγχου, ανασφάλεια και ανάγκη να φροντισθούν οι ίδιες από κάποιον.

Πρέπει να σημειωθεί ότι, τα συμπτώματα αυτά είναι έντονα, δεν υποχωρούν και κάνουν την καθημερινότητα ανυπόφορη. Το μέγεθος της δυσφορίας είναι αυτό που πρέπει να θορυβήσει τη γυναίκα, είτε είναι έγκυος είτε μητέρα. Δεν είναι ανάγκη να προσπαθεί να αξιολογήσει αν έχει όλα τα συμπτώματα. Αν υποφέρει από κάτι, δεν πρέπει να υποτιμά τη σημασία του και οφείλει στον εαυτό της, πρώτα από όλα, να ζητήσει βοήθεια.

• Μπορεί και ο πατέρας να βρεθεί αντιμέτωπος με επιλόχεια κατάθλιψη ή κάποια περιγενητική ψυχική διαταραχή; Για ποιους λόγους συμβαίνει αυτό; 

Βεβαίως! Μάλιστα, η σύγχρονη έρευνα προσανατολίζεται εξίσου στις περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές του πατέρα. Και ο άντρας έρχεται αντιμέτωπος με μεγάλες αλλαγές στην καθημερινότητα, τις ευθύνες, την ταυτότητα, τη σχέση του με τη σύντροφο και τις οικογένειες καταγωγής, τον εαυτό του. Η γονεϊκότητα δεν αφορά μόνο τις γυναίκες. Επομένως, και ο άντρας καλείται να προσαρμοστεί σε νέα δεδομένα και απαιτήσεις. Δεν είναι καθόλου απλό, γιατί έχει επιπλέον να αναμετρηθεί και με τα στερεότυπα που τείνουν να αλλάζουν, που τον καλούν να εγκαταλείψει τη θέση του απόντα διαρκώς, εργαζόμενου πατέρα – κουβαλητή που διατηρούσε για χρόνια και να εμπλακεί σε μια καθημερινότητα μεγαλύτερης αλληλεπίδρασης και ενασχόλησης με το παιδί και το σπίτι, εφόσον οι γυναίκες πλέον εργάζονται ή επιθυμούν να παίρνουν ανάσες από την αποκλειστική ενασχόληση με τα παιδιά. Ταυτόχρονα, ο σύγχρονος πατέρας, δεν έχει ακόμα παραιτηθεί από την ευθύνη να καλύπτει εκείνος οικονομικά την οικογένεια, κάτι που ταυτίζεται με το στερεότυπο του άντρα. Είναι μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή εν εξελίξει, τις οποίας τις συνέπειες παρατηρούμε και μελετούμε. 

• Τι νιώθει ένας άντρας που βρίσκεται σε μια τέτοια κατάσταση; Είναι διαφορετική από αυτή της μητέρας και τι πρέπει να κάνει;  

Στο Κέντρο Ημέρας οι πατέρες των παιδιών έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν το πλήρες πρόγραμμα που ξεκινά στην κύηση και ολοκληρώνεται ένα έτος περίπου μετά τον τοκετό. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος, πραγματοποιούνται συστηματικές και επαναληπτικές εκτιμήσεις της ψυχικής υγείας του πατέρα. Στην περίπτωση που ανιχνευθούν παράγοντες κινδύνου ή στην περίπτωση που κάποιος άντρας θέλει να κάνει συνεδρίες με ειδικό ψυχικής υγείας, του παρέχεται η δυνατότητα. Τα συμπτώματα των ψυχικών διαταραχών δεν διαφοροποιούνται ανάμεσα στα φύλα. Όμως υπάρχουν άλλες παράμετροι που μπορεί να αλλάζουν κάποιες αποχρώσεις, αν θέλετε, στον τρόπο έκφρασής τους. Για παράδειγμα, ο άντρας συνήθως απουσιάζει στην εργασία του, εφόσον οι γυναίκες είναι που παίρνουν συχνότερα την άδεια ανατροφής. Αν νιώθει ότι πνίγεται από την αλλαγή που έχει επέλθει, προσπαθεί να παρατείνει την παραμονή του εκτός σπιτιού, στη δουλειά ή σε άλλες ενασχολήσεις. Στο σπίτι, μπορεί να είναι περισσότερο ευέξαπτος και να απομονώνεται στον υπολογιστή ή το κινητό, ενώ είναι απρόθυμος να βοηθήσει με το παιδί, παρά μόνο αν του ζητηθεί επανειλημμένα. Γενικότερα, δεν έχει επιθυμία να περάσει χρόνο με το παιδί και τη σύζυγο και μοιάζει αποστασιοποιημένος. Πολύ συχνά αναφέρει ότι μετανιώνει για την τροπή που πήρε η ζωή του, νιώθοντας να καταβάλλεται και να μην μπορεί να ανταποκριθεί σε όσα του ζητούνται.

Αϋπνία, κόπωση, σωματικά συμπτώματα, διαταραχές στην πρόσληψη τροφής, μπορεί επίσης να εκδηλωθούν. Έχουν, επιπλέον παρατηρηθεί αύξηση στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών και στο αλκοόλ. Οι εκδηλώσεις βίας είναι πιο συχνές από μέρους των αντρών, χωρίς να αποκλείονται και οι γυναίκες από τέτοιου είδους συμπεριφορές. Παρατεταμένη στέρηση ύπνου, απουσία ανοχής στο κλάμα και την ένταση του παιδιού, συχνά μπορεί να οδηγήσουν σε τέτοιες συμπεριφορές.

• Υπάρχει πιθανότητα αλληλοεπηρεασμού σε ένα ζευγάρι; Αν δηλαδή ο ένας από τους δυο βρεθεί αντιμέτωπος με κάποια περιγεννητική ψυχική διαταραχή να επηρεάσει τον άλλο; 

Οπωσδήποτε. Μάλιστα έχει βρεθεί ότι, αν κάποιος από τους δύο συντρόφους πάσχει από κάποια ψυχική διαταραχή κατά την περιγεννητική περίοδο, υπάρχουν πολύ αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσει και ο άλλος συμπτώματα. Όπως είναι δύσκολο να ζει κανείς και να μοιράζεται την καθημερινότητα με έναν χρόνιο σωματικά πάσχοντα, ανάλογα δύσκολη είναι και η ζωή με έναν ψυχικά πάσχοντα, όταν δεν ακολουθείται κάποια θεραπεία – και το τελευταίο πρέπει να τονιστεί! Τα ψυχικά συμπτώματα είναι μια απάντηση του ανθρώπου σε κάτι που τον ενοχλεί, που του είναι δυσβάσταχτο, αταίριαστο με το είναι του, αν θέλετε. Μπορεί να ακούγεται λίγο περίεργο, αλλά ο στόχος μας δεν είναι μόνο να τα θεραπεύσουμε, αλλά πρωτίστως να τα ακούσουμε, ακούγοντας τον ασθενή να μιλάει και, προσπαθώντας να εντοπίσουμε τι είναι αυτό που ο ίδιος δεν αντέχει στη ζωή του και να τον υποστηρίξουμε να το αλλάξει.

[Συχνά λοιπόν, τα ζευγάρια έρχονται αντιμέτωπα με κάτι ανυπόφορο στη σχέση τους, με κάτι που το βιώνουν ή που είναι αδιέξοδο μεταξύ τους. Με την έλευση του παιδιού και την αύξηση της πίεσης και των απαιτήσεων τα καθημερινότητας, τα ζευγάρια καλούνται να συνεργαστούν σε ανάγκες του παιδιού που δεν μπορούν να περιμένουν ή να αναβληθούν για αργότερα, που επιβάλλονται ως προτεραιότητες, ως κάτι επείγον. Και ο τρόπος διαχείρισης αυτού του επείγοντος δεν γίνεται με τον ίδιο τρόπο αντιληπτός ή και δεν βρίσκει πάντα σύμφωνους τους δύο γονείς. Επιπλέον, για πολλά ζευγάρια η έλευση του παιδιού είναι η πρώτη απαιτητική συνθήκη στην οποία καλούνται να συνεργαστούν, με αποτέλεσμα να βλέπουν ο ένας στον άλλον αντιδράσεις και συμπεριφορές, που δεν είχαν εκδηλωθεί σε τέτοιο βαθμό στο παρελθόν, δεν τους είχε δοθεί η πρέπουσα σημασία. Ακόμα και αν έχει διαπιστωθεί κάτι δυσάρεστο, διατηρείται μια ελπίδα. Είναι πολύ συχνό οι άνθρωποι να προσδοκούν και να ελπίζουν ότι η έλευση ενός παιδιού θα θεραπεύσει τα προβλήματα του ζευγαριού ή θα μεταμορφώσει τους ανθρώπους. Η σύλληψη, η κύηση, ο ερχομός ενός παιδιού, περιβάλλονται από πληθώρα φαντασιακών κατασκευών – είναι ανθρώπινο! Αλλά η ζωή συχνά ματαιώνει. Εξ ου και με τη γέννηση ενός παιδιού, είναι σαν να τραβάμε το πέπλο της φαντασίωσης και να αναμετριόμαστε με κάτι πραγματικό πλέον, που δεν αφορά πάντα το παιδί.]

• Υπάρχει πιθανότητα κάποιος που εμφανίζει μια περιγεννητική ψυχική διαταραχή να μην καταλαβαίνει ότι χρειάζεται βοήθεια; Και ποιος είναι ο ρόλος του περιβάλλοντος (σύντροφος – ευρύτερη οικογένεια – φίλοι) σε μια τέτοια περίπτωση; 

Συνήθως, όταν αναφερόμαστε στις συχνότερες ψυχικές διαταραχές (καταθλιπτικές και αγχώδεις) περιγεννητικά, τα συμπτώματα γίνονται αντιληπτά, εφόσον κάνουν τον πάσχοντα να υποφέρει και μειώνουν σημαντικά την ικανοποίηση από τη ζωή του ή τη λειτουργικότητά του. Βεβαίως, είναι πιθανό να υπάρχουν άλλοι παράγοντες που αναστέλλουν την αναζήτηση βοήθειας. Συχνά η γυναίκα είναι αρκετά μπερδεμένη, σε σύγχυση, το πρώτο διάστημα μετά τον τοκετό, αγωνίζεται να τα βγάλει πέρα, και οι δικές της ανάγκες μπορεί να περνούν σε δεύτερη μοίρα. Μπορεί να χρειαστεί καιρό για να αποφασίσει να δώσει προτεραιότητα σε αυτό που την πιέζει. Επίσης, μπορεί να ντρέπεται να ζητήσει βοήθεια, θεωρώντας ότι ξεσκεπάζεται, ότι δείχνει ότι δεν είναι καλή μητέρα. Η κατάθλιψη αυτή την περίοδο, εξαιτίας αφενός των αισθημάτων ενοχής και αυτομομφής, αφετέρου της υψηλής αίσθησης ευθύνης για την ψυχική και σωματική ακεραιότητα ενός νέου πλάσματος, πλήττει την αξία της γυναίκας ως μητέρα. Η γυναίκα νιώθει να ηττάται συγκρινόμενη με γυναίκες που αποτελούν για αυτήν εξιδανικευμένα μητρικά πρότυπα ή νιώθει να εξομοιώνεται με μητέρες – πρότυπα προς αποφυγήν, που έχει γνωρίσει στην ιστορία της, συχνά μάλιστα αυτό αφορά την ίδια της τη μητέρα.

Φυσικά, οι άνθρωποι που συναναστρέφεται η γυναίκα μπορεί να παίξουν πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτήν την περίπτωση. Αν είναι ευαισθητοποιημένοι, θα αντιληφθούν και θα ακούσουν σύντομα το άγχος ή τη θλίψη της. Φυσικά, είναι σημαντικό να την ενθαρρύνουν να δει έναν ειδικό. Να την απενοχοποιήσουν. Στην εποχή μας δεν είναι πλέον ντροπή – πολύ μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων αναπαραγωγικής ηλικίας έχουν πραγματοποιήσει συνεδρίες ή θεραπεία με ειδικούς ψυχικής υγείας.

Στη συνέχεια, χρειάζεται να την υποστηρίξουν πρακτικά με το παιδί (να το κρατήσουν λίγο για να ξεκουραστεί ή να κάνει κάτι για τον εαυτό της χωρίς να έχει διαρκώς πάνω της την έγνοια του παιδιού, να τη βοηθήσουν με τις δουλειές του σπιτιού, κλπ.), με άλλα λόγια να συμβάλλουν στη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών, έτσι ώστε η γυναίκα να βρει λίγο χρόνο και χώρο για τον εαυτό της και να μπορέσει να πραγματοποιήσει τις συνεδρίες που χρειάζονται με κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.

• Πόσο σοβαρές μπορούν να είναι οι επιπτώσεις μιας περιγεννητικής ψυχικής διαταραχής αν αυτή δεν αντιμετωπιστεί; Θα μπορούσε κάποιος που την εμφανίζει να βλάψει τον εαυτό του ή το μωρό; 

Οι επιπτώσεις των ψυχικών διαταραχών αυτή την περίοδο, αν δεν αντιμετωπισθούν, μπορεί να είναι πολύ σοβαρές, μακροπρόθεσμες και να επηρεάσουν αρχικά τον ίδιο ασθενή, αλλά και όλη την οικογένεια, συμπεριλαμβανόμενων και των παιδιών. Όσον αφορά την κύηση, έχει καταγραφεί αυξημένος κίνδυνος γέννησης λιποβαρών βρεφών, πρόωρου τοκετού, καθώς επίσης και λιγότερη συμμετοχή της πάσχουσας εγκύου σε μαιευτικά προγράμματα περιγεννητικής προετοιμασίας, με παράλληλη υιοθέτηση συμπεριφορών που βλάπτουν την υγεία του εμβρύου, όπως κάπνισμα ή/και μη συμμόρφωση στις διατροφικές και άλλες οδηγίες. Μετά τον τοκετό, φαίνεται ότι μειώνεται η ποιότητα της σχέσης γονέα – παιδιού, ο βαθμός ανάμειξης και ενασχόλησης, η άντληση ικανοποίησης από τη σχέση αυτή. Φανταστείτε το παιδί που μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που δεν υπάρχει χαρά, αλλά ένταση, μειωμένη ανοχή, ευερεθιστότητα, θλίψη, απουσία ενεργητικότητας, ικανοποίησης από τη ζωή. Η αλληλεπίδραση με έναν δυστυχισμένο γονέα θα αποτελέσει μέρος της ιστορίας του παιδιού που μεγαλώνει, αφήνοντας κάποια ίχνη στον ψυχισμό του – δεν μπορούμε να ξέρουμε εκ των προτέρων το είδος αυτών των ιχνών. Γνωρίζουμε όμως ότι, τα παιδιά που εκτίθενται παρατεταμένα, επαναλαμβανόμενα και χρόνια σε τέτοιες δυσκολίες, έχουν περισσότερα προβλήματα υγείας, αλλά και μια σειρά δυσκολιών μαθησιακού, συναισθηματικού, κοινωνικού τύπου, καθώς και αυξημένη πιθανότητα να εμφανίσουν και τα ίδια ψυχικές διαταραχές στο μέλλον.

Η αυτοκτονία διατηρεί τα πρωτεία στα αίτια θανάτου στις γυναίκες κατά την περιγεννητική περίοδο, στον δυτικό κόσμο. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι, το ποσοστό των αυτοκτονιών είναι χαμηλότερο αυτή την περίοδο σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι, το παιδί αποτελεί ταυτόχρονα έναν προστατευτικό παράγοντα. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η γυναίκα αναζητά βοήθεια για πρώτη φορά στη ζωή της όταν συναντιέται με τη μητρότητα, παρόλο που υπέφερε από παλιά, ορμώμενη από την ανάγκη της να προασπίσει την ψυχική υγεία του παιδιού της και όχι τη δική της. Οι αυτοκτονίες συμβαίνουν σε πολύ μικρό ποσοστό των πασχουσών, αλλά θα πρέπει να είμαστε σε επαγρύπνηση, αν εντοπίζουμε συμπτώματα.

Επιπλέον, οι ακραίες μορφές βίας απέναντι στο παιδί (παιδοκτονία) είναι εξαιρετικά σπάνιες – αν και παίρνουν μεγάλες διαστάσεις όταν δημοσιοποιούνται – και απαντώνται κυρίως σε ψυχωτικού τύπου διαταραχές. Οι ψυχωτικές διαταραχές συνοδεύονται από παραληρηματικές ιδέες ή/ και ψευδαισθήσεις, και εμφανίζονται σε 2 περίπου στις 1.000 γυναίκες. Προσοχή! Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι τα άτομα που πάσχουν από κάποια ψυχωτική διαταραχή είναι απαραιτήτως βίαια. Στη συντριπτική πλειονότητά τους, με την κατάλληλη θεραπεία, μεγαλώνουν το παιδάκι τους με αγάπη, φροντίδα και τρυφερότητα, όπως οι περισσότεροι γονείς. Ωστόσο, η παρέμβαση είναι επιτακτική, ακριβώς λόγω της έντασης των συμπτωμάτων, της διαταραχή της αντίληψης της πραγματικότητας, της απορρέουσας δυσλειτουργικότητας και της αυξημένης πιθανότητας για εκδήλωση παρορμητικών συμπεριφορών.

Σε κάθε περίπτωση, μόνο ο ειδικός ψυχικής υγείας είναι αρμόδιος να εκτιμήσει τη βαρύτητα και την ένταση των συμπτωμάτων, ώστε να προτείνει την κατάλληλη θεραπεία και προληφθούν οι επιπτώσεις. Δεν μπορούμε να ρισκάρουμε αφήνοντας έναν άνθρωπο που υποφέρει χωρίς εκτίμηση και παρέμβαση.

• Ποια είναι η σωστή αντιμετώπιση; Μπορεί να υπάρξει κάποιου είδους πρόληψη; 

Ανάλογα με το είδος, τη βαρύτητα, την ένταση, την ανθεκτικότητα των συμπτωμάτων, μπορεί να προταθεί ψυχοθεραπεία ή/και φαρμακευτική αγωγή. Σε πιο ήπια συμπτώματα και, λαμβάνοντας υπόψη την ιδιαιτερότητα της περιγεννητικής περιόδου αναφορικά με τη λήψη φαρμακευτικών σκευασμάτων, λόγω της κύησης και του θηλασμού, συχνά δουλεύουμε ψυχοθεραπευτικά. Ούτως ή άλλως είναι σημαντικό να κατανοήσει το άτομο τι του συμβαίνει και να προσπαθήσει να δώσει μια ερμηνεία των συμπτωμάτων του, μέσα από την ψυχοθεραπεία. Αυτό θα βοηθήσει στο να κάνει τις κατάλληλες επιλογές και κινήσεις, ώστε να φέρει τη ζωή περισσότερο στα μέτρα του, πιο κοντά στην επιθυμία του και να μην υποφέρει. Αν όμως, τα συμπτώματα είναι τέτοιας έντασης, που κάνουν τη ζωή του ανυπόφορη και δυσβάσταχτη και δυσχεραίνουν τη σχέση με το παιδί, η φαρμακευτική αγωγή βοηθά πολύ και δημιουργεί πιο πρόσφορο έδαφος για ψυχοθεραπευτική εργασία.

Ως προς την πρόληψη εν γένει των ψυχικών διαταραχών, δεν μπορούμε να ξέρουμε εκ των προτέρων ποιος άνθρωπος και έπειτα από τι είδους συνάντηση στη ζωή του, θα εμφανίσει ψυχική διαταραχή. Μόνο εκ των υστέρων αποφαινόμαστε για τα αίτια που οδήγησαν στο σύμπτωμα – δεν υπάρχει πρόβλεψη στις επιστήμες του ανθρώπου. Όμως, γνωρίζουμε τους παράγοντες κινδύνου, όπως επίσης γνωρίζουμε και τα συμπτώματα όταν αυτά εκδηλωθούν. Με αυτούς τους δύο άξονες μπορούμε να εργαστούμε προληπτικά και, αυτό κάνουμε στη Φαιναρέτη. Κατά την πρώτη επαφή μας με άντρες και γυναίκες στην περιγεννητική περίοδο πραγματοποιούμε εκτίμηση για την ύπαρξη συμπτωμάτων και παραγόντων κινδύνου. Αν υπάρχουν συμπτώματα, προτείνουμε την έναρξη της θεραπείας άμεσα. Αν υπάρχουν παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση διαταραχών στο μέλλον,  αυξάνουμε τη συχνότητα της παρακολούθησης, δηλαδή επικοινωνούμε συχνά με το άτομο, αξιολογώντας την πορεία της ψυχικής του υγείας, ώστε να μπορέσουμε να παρέμβουμε άμεσα, αν χρειαστεί. Σε συγκεκριμένα χρονικά ορόσημα της περιγεννητικής περιόδου επικοινωνούμε με όλους τους εξυπηρετούμενους, ακόμα και με όσους δεν έχουν συμπτώματα ή παράγοντες κινδύνου, για λόγους πρόληψης. Τα παραπάνω τα επιτυγχάνουμε με επικοινωνία δια ζώσης, που πραγματοποιείται από μαίες και ειδικούς ψυχικής υγείας στο Κέντρο Ημέρας, και με τη βοήθεια της Τηλεφωνικής Γραμμής για την Υποστήριξη της Εγκύου και της νέας Μητέρας, πανελλήνιας εμβέλειας (210-9319054). Όλα τα παραπάνω παρέχονται δωρεάν.

Τέλος, μιλώντας για πρόληψη θα ήθελα να προσθέσω, πως μια από τις σημαντικότερες δράσεις που έχει πραγματοποιήσει Φαιναρέτη, είναι η δημιουργία και έκδοση του πρώτου βιβλίου που στοχεύει στο να ευαισθητοποιήσει τους επαγγελματίες υγείας (μαίες, μαιευτήρες – γυναικολόγους, ενδοκρινολόγους, παιδιάτρους, κλπ.), που έρχονται σε επαφή με τις γυναίκες και τους άντρες στην περιγεννητική περίοδο,  στην αναγνώριση των συμπτωμάτων των ψυχικών διαταραχών, ώστε να παραπέμπουν εγκαίρως τα άτομα που χρήζουν παρέμβασης στους κατάλληλους ειδικούς.
 
* Η Δέσποινα Καραγιάννη είναι κλινική ψυχολόγος, PhD, ψυχαναλύτρια, Επιστημονική Υπεύθυνη του Κέντρου Ημέρας για τη Φροντίδα της Ψυχικής Υγείας της Γυναίκας (περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές). Είναι επίσης μέλος της Ελληνικής Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής (NLS), της NLS – New Lacanian School of Psychoanalysis και της WAP – World Association of Psychoanalysis. Η διπλωματική της εργασία και η διδακτορική της διατριβή αφορούν τις ψυχικές διαταραχές στην περιγεννητική περίοδο. Από τον Ιούνιο του 2013 είναι Επιστημονική Υπεύθυνη του Κέντρου Ημέρας, όπου συντονίζει και εποπτεύει τις εργασίες της Διεπιστημονικής Ομάδας.

** Η Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία ΦΑΙΝΑΡΕΤΗ ιδρύθηκε το 2006 με σκοπό να συμβάλλει ενεργά στην αναβάθμιση του επιπέδου των υπηρεσιών περιγεννητικής υγείας στην χώρα μας. Μέσω καινοτόμων και εξειδικευμένων παρεμβάσεων στο πεδίο της μαιευτικής φροντίδας και της ψυχολογικής υποστήριξης, η ΦΑΙΝΑΡΕΤΗ στοχεύει στην προαγωγή της υγείας της εγκύου, λεχωίδας και νέας μητέρας, του νεογνού/βρέφους, του πατέρα, και της ευρύτερης οικογένειας.