Η Google ξέρει ότι είστε έγκυος. Το Spotify γνωρίζει τα αγαπημένα σας χιτάκια. Κι αυτός είναι ο πλούτος τους. Τα προσωπικά σας δεδομένα. Ένας μικρός αριθμός εταιρειών είναι λοιπόν πάμπλουτες επειδή κατέχουν τον «χρυσό» του σήμερα. Αυτός ο πλούτος, ωστόσο, θα έπρεπε να ανήκει στους πολλούς κι όχι στους λίγους. Θα έπρεπε να ανήκει σε όλους γιατί όλοι τον δημιουργούμε. 

Είναι βολικό ή ανατριχιαστικό το γεγονός ότι ορισμένες εφαρμογές γνωρίζουν τα πάντα για εσάς; Σύμφωνα με την ανάλυση του Μπεν Ταρνοφ στον Guardian, αυτό εξαρτάται. Μπορεί τη μια στιγμή να ευγνωμονείτε τις προσωποποιημένες συστάσεις του Netflix που σας βοηθούν να διαλέξετε ταινίες ή σειρές κοντά στα γούστα σας και την επόμενη στιγμή να ανησυχείτε από τις στοχευμένες διαφημίσεις με τις οποίες σας βομβαρδίζει το Facebook. 

Σε γενικές γραμμές πάντως πρόσφατα έχει αρχίσει να αναπτύσσεται πολύ μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και ανησυχία εκ μέρους του κοινού για τον τρόπο που μια χούφτα μεγάλες εταιρείες χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να μας παρακολουθούν και να μας χειραγωγούν. Και το πρόβλημα είναι πολύ μεγαλύτερο από όσο νομίζουμε. 

Τα λεγόμενα big data δεν περιορίζονται στις γνωστές και μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας που όλοι υποψιαζόμαστε ή ασαφώς γνωρίζουμε. Αντιθέτως ο όρος περιγράφει έναν συγκεκριμένο τρόπο απόκτησης και οργάνωσης πληροφοριών που είναι όλο και περισσότερο απαραίτητες για την οικονομία. 

Big data, ο καπιταλισμός του σήμερα 

Τα big data δεν αφορούν μόνο το Google και το Facebook αλλά τις κατασκευές, το λιανεμπόριο και την υγειονομική περίθαλψη. Με λίγα λόγο η κατανόηση των big data είναι η κατανόηση αυτού που είναι σήμερα ο καπιταλισμός, του τρόπου που δουλεύει αλλά και των τρόπων που ίσως μπορούμε να τον αλλάξουμε. 

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ κάποτε διατύπωσε την άποψη ότι ο καπιταλισμός μεγαλώνει καταναλώνοντας οτιδήποτε δεν είναι καπιταλιστικό. Επίσης ο Μαρκ Αντρέσεν επενδυτής της Silicon Valley έχει πει ότι ο καπιταλισμός «τρώει τον κόσμο». Ιστορικά αυτό σήμαινε ένα κυριολεκτικό ιμπεριαλισμό: μια ανεπτυγμένη χώρα χρησιμοποιούσε τη δύναμή της ενάντια σε μια αναπτυσσόμενη για να εξαγάγει πρώτες ύλες, να εκμεταλλευτεί τα φθηνά εργατικά χέρια και να δημιουργήσει νέες αγορές. 

Με την ψηφιοποίηση του κόσμου ο καπιταλισμός καταναλώνει την ίδια την πραγματικότητα. Γίνεται ένας ιμπεριαλισμός στην καθημερινή ζωή, αρχίζει δηλαδή να καταναλώνει στιγμές. Τα big data τελικά θα γίνουν τόσο μεγάλα που θα καταβροχθίσουν τα πάντα. 

Έχει μάλιστα δημιουργηθεί μια συγκεκριμένη σχολή επικριτών της τεχνολογίας που θέλουν να βάλουν έναν φρένο σε όλα αυτά. Συγγραφείς όπως ο Φράνκλιν Φόερ καταγγέλλουν την ψηφιοποίηση ως απειλή για τον ανθρωπισμό μας ενώ μια ομάδα αρνητών που προέρχεται από το εσωτερικό της τεχνολογικής βιομηχανίας προειδοποιεί για καταστροφικές επιπτώσεις των τεχνολογιών, στη δημιουργία των οποίων και οι ίδιοι συνέβαλαν. 

Το σύγχρονο πετρέλαιο 

Τα δεδομένα θεωρούνται το νέο πετρέλαιο. Η φράση αυτή που έχει γίνει κλισέ στα μίντια για τα θέματα ψηφιακής οικονομίας, όπως και κάθε κλισέ περιλαμβάνει μια μερική αλήθεια πολύ χρήσιμη στην κατανόηση του όρου. Η θεώρηση των δεδομένων ως πόρου, όπως το πετρέλαιο, βοηθά στην κατανόηση του πως αυτά λειτουργούν. 

Τα big data είναι τα αποτελέσματα μιας εξόρυξης. Πρόκειται για την εξαγωγή δεδομένων από διάφορα «ορυχεία» – όπως το Facebook, για παράδειγμα. Αυτή η πρώτη ύλη πρέπει στη συνέχεια να μετατραπεί σε δυνητικά πολύτιμη γνώση μέσω της ανάλυσης και του συνδυασμού της με άλλα δεδομένα. 

Φυσικά μια εξορυκτική βιομηχανία πρέπει να υπόκειται σε έλεγχο καθώς υπάρχουν συνέπειες της δραστηριότητάς της που αφορούν την κοινωνία. Υπάρχουν ορισμένα ήδη πόρων που δεν θα έπρεπε να τα εξάγουμε καθόλου καθώς η διαδικασία είναι πολύ κοστοβόρα ή άλλα που θα έπρεπε να τα εξάγουμε υπο συγκεκριμένες συνθήκες, με επαρκή προστασία των εργαζομένων, του περιβάλλοντος και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Η δημοκρατική συμμετοχή είναι κρίσιμη εδώ. Δεν μπορείς να δημιουργήσεις ένα ορυχείο σε μια κοινότητα που δεν το θέλει. 

Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τη διαχείριση των big data. Υπάρχουν κάποια ήδη δεδομένων που δεν πρέπει να εξορύσσουμε. Υπάρχουν ορισμένα σημεία όπου δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε ορυχεία δεδομένων. Και η απίστευτα περίπλοκη και αδιαφανής διαδικασία με την οποία τα ακατέργαστα δεδομένα μετατρέπονται σε εμπεριστατωμένη γνώση πρέπει να αρχίσει να υπόκειται σε κανόνες. 

Κι αυτό γιατί όπως σε κάθε προσπάθεια εξόρυξης έτσι και στα big data οι συνέπειες δεν αφορούν το ορυχείο. Οι επιχειρηματίες αποκομίζουν κέρδη, ενώ οι υπόλοιποι δέχονται τις συνέπειες, προσωπικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές. Αυτές μπορεί να αφορούν τον περιορισμό της ιδιωτικής ζωής, τον ρατσισμό που δημιουργούν οι αλγόριθμοι και την κλιματική αλλαγή. Τα κέντρα δεδομένων ανά τον κόσμο απελευθερώνουν περίπου την ίδια ποσότητα άνθρακα στην ατμόσφαιρα όπως και οι αεροπορικές πτήσεις. 

Τα big data ανήκουν στον κόσμο

Η κοινωνία κι όχι η βιομηχανία θα πρέπει να αποφασίζει πως και από που θα εξάγονται οι πόροι. Το ίδιο θα πρέπει να ισχύει και για τα big data. Γιατί τα big data ανήκουν στον κόσμο. Η εισαγωγή κανόνων στον τομέα των δεδομένων είναι μια καλή αρχή αλλά απέχει πολύ από μια επανάσταση. Για να εκδημοκρατιστεί ο τομέας των big data, πρέπει να αλλάξει το ποιος επωφελείται από την χρήση τους. Σήμερα τα δεδομένα ανήκουν σε έναν μεγάλο βαθμό στις εταιρείες και χρησιμοποιούνται για το κέρδος. Πως θα ήταν τα πράγματα σε ένα πιο δημοκρατικό μοντέλο; 

Και πάλι η μεταφορά με το πετρέλαιο είναι χρήσιμη. Οι αναπτυσσόμενες χώρες έχουν συχνά προσχωρήσει στο μοντέλο κρατικοποίησης των πόρων υπό την ιδέα ότι ένα κράτος πρέπει να ελέγχει το ίδιο τους πόρους του κι όχι να παραχωρεί την εκμετάλλευσή τους σε ξένες ιδιωτικές εταιρείες. Ένα παράδειγμα είναι του Μεξικό. Το 1938 ο πρόεδρος της χώρας εθνικοποίησε το πετρέλαιο και απαλλοτρίωσε τον εξοπλισμό των ξένων εταιρειών πετρελαίου. 

Κρατικοποίηση των big data

Τα δεδομένα είναι επίσης μια μορφή κοινής ιδιοκτησίας όπως είναι το πετρέλαιο, η γη ή ο ορυκτός πλούτος. Αυτή τη στιγμή την υπεραξία των δεδομένων εκμεταλλεύονται οι εταιρείες που τα κατέχουν. Αυτό θυμίζει μια αποικιοκρατούμενη χώρα, όπου οι πόροι χρησιμοποιούνται για να γεμίζουν τσέπες ανθρώπων που ζουν στο εξωτερικό. Ο πλούτος που ανήκει στους πολλούς, που θα μπορούσε να τρέφει, να εκπαιδεύει, να στεγάζει και να φροντίζει την υγεία των πολλών, χρησιμοποιείται για να πλουτίζουν οι λίγοι. 

Η λύση θα ήταν η υιοθέτηση του μοντέλου κρατικοποίησης των πόρων. Αυτό δεν είναι τόσο αφηρημένο όσο ακούγεται. Η βάση θα μπορούσε να είναι η αναγνώριση ότι όλα τα δεδομένα που προέρχονται από μια χώρα είναι κοινή ιδιοκτησία των όσων ζουν σε αυτή τη χώρα. Μια τέτοια κίνηση δεν θα απαιτούσε απαραιτήτως την κατάσχεση των εξορυκτικών μηχανημάτων. Δεν χρειάζεται να εθνικοποιηθούν τα κέντρα δεδομένων για να εθνικοποιηθούν τα δεδομένα. Οι εταιρείες θα μπορούσαν να συνεχίσουν να εξορύσσουν και να επεξεργάζονται τα δεδομένα αλλά προς όφελος των κατοίκων της χώρας. 

Για παράδειγμα στη βιομηχανία πετρελαίου, οι εταιρείες συχνά υπογράφουν συμφωνίες κοινής παραγωγής με τις κυβερνήσεις. Η κυβέρνηση προσλαμβάνει την εταιρεία ως εργολάβο για να διερευνήσει, εντοπίσει και εξορύξει το πετρέλαιο αλλά διατηρεί την ιδιοκτησία του ίδιου του πετρελαίου. Η εταιρεία έχει το κόστος και το ρίσκο της επιχείρησης και σε αντάλλαγμα παίρνει ένα μέρος των εσόδων. Τα υπόλοιπα πηγαίνουν στην κυβέρνηση. 

Το να πηγαίνουν τα έσοδα από τα big data στα δημόσια ταμεία είναι μόνο το πρώτο βήμα. Το δεύτερο είναι ότι αυτά πρέπει να κατανέμονται όσο το δυνατόν ευρύτερα.

Ένα καλό παράδειγμα εδώ είναι το κρατικό επενδυτικό ταμείο που δημιούργησε η Αλάσκα το 1976. Στο ταμείο αυτό συγκεντρώνονταν τα έσοδα από τα ενοίκια και τα δικαιώματα που εισέπραττε η χώρα από τις πετρελαϊκές εταιρείες που εκμεταλλεύονταν κρατικές εκτάσεις. Από το 1982, το ταμείο καταβάλει ετήσιο μέρισμα σε κάθε πολίτη της Αλάσκας. Το ακριβές ποσό εξαρτάται από τις κάθε φορά αποδόσεις. Τα τελευταία χρόνια κυμαίνεται από 1.000 έως 2.000 δολάρια. 

Ένα ζήτημα καθαρά πολιτικό 

Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει και με τα δεδομένα. Σε αντάλλαγμα για την «εξόρυξή» τους και την ανάλυσή τους, οι εταιρείες θα πρέπει να πληρώνουν ένα ορισμένο ποσοστό από τα κέρδη τους σε ένα κρατικό επενδυτικό ταμείο. Το ταμείο θα μπορούσε να χρησιμοποιεί το κεφάλαιο για την απόκτηση άλλων περιουσιακών στοιχείων και στη συνέχεια να καταβάλει ετήσιο μέρισμα σε όλους τους πολίτες. Αν ήταν αρκετά γενναιόδωρο αυτό το μέρισμα θα μπορούσε να λειτουργήσει ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο, ως ένα παγκόσμιο βασικό εισόδημα δηλαδή, όπως έχει προτείνει ένας σχολιαστής στα social media, ο Ματ Μπρούνιγκ. 

Ένα ταμείο δεδομένων που θα διανέμει μέρισμα στους πολίτες θα βοηθούσε στον εκδημοκρατισμό των big data και θα επέτρεπε στο σύνολο να επωφεληθεί συλλογικά από έναν πόρο που δημιουργείται συλλογικά. Θα μπορούσαν λοιπόν τα big data να μετατραπούν από ένα περιουσιακό στοιχείο που βρίσκεται στα χέρια ενός μικρού αριθμού ανθρώπων σε ένα είδος κοινωνικής ιδιοκτησίας που ανήκει σε όλους όσους βοηθούν στη δημιουργία του.  

Η τεχνολογία δημιουργεί το πλαίσιο των μελλοντικών προοπτικών αλλά δεν το επιλέγει για εμάς. Το μέλλον όσο αφορά τα big data μπορεί να είναι από ενοχλητικό έως άθλιο, από ανθρώπινα λογικό έως απολαυστικά ουτοπικό. Τελικά όμως τα πάντα θα καταλήξουν στο ποιος είναι ο ιδιοκτήτης των μηχανών και πως αυτές χρησιμοποιούνται. Είναι ένα ζήτημα καθαρά πολιτικό.