Δυο μήνες μετά τις ιταλικές εκλογές η κατάσταση στη χώρα δείχνει να παίρνει μια κατεύθυνση. Μια κατεύθυνση πάντως που δεν ικανοποιεί την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα Πέντε Αστέρια του Μπέμπε Γκρίλο με αρχηγό τον Ντι Μάιο εργάζονται πυρετωδώς – αφού ζήτησαν δυο φορές παράταση από τον πρόεδρο Σέρτζιο Ματαρέλα – για τον σχηματισμό κυβέρνησης με την ακροδεξιά Λέγκα του Βορρά. 

Μια κυβέρνηση των Πέντε Αστέρων και της Λέγκας είναι άνευ προηγουμένου υπό την έννοια ότι ποτέ άλλοτε σε κάποιο από τα έξι ιδρυτικά κράτη μέλη της ΕΕ και μία από τις ηγετικές της δυνάμεις τα κόμματα που βρέθηκαν στην εξουσία δεν ήταν τόσο βαθιά σκεπτικιστικά απέναντι στην ΕΕ. Αν αυτή η κυβέρνηση τελικά σχηματιστεί οι συνέπειες για την Ιταλία και την ΕΕ θα μπορούσαν να είναι ιστορικά καθοριστικές. 

Μάλιστα σε ένα αρχικό «προσχέδιο κυβερνητικής συνεργασίας Λέγκας και Πέντε Αστέρων», που αποκάλυψε η ιταλική έκδοση της διαδικτυακής πύλης Huffington Post, γίνεται αναφορά ακόμη και σε κανόνες για ενδεχόμενη έξοδο της χώρας από το ευρώ, στην άρση των κυρώσεων σε βάρος της Ρωσίας και σε αίτημα προς την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, να «σβήσει» 250 δισεκατομμύρια ευρώ από το δημόσιο χρέος της Ιταλίας.

Λέγκα και Πέντε Αστέρια απάντησαν ότι πρόκειται για σχέδιο το οποίο πρέπει να θεωρείται, πλέον, ξεπερασμένο, διότι έχει αλλάξει με ουσιαστικό τρόπο και δεν τίθενται τέτοια ζητήματα. Όμως σε κάθε περίπτωση η έκβαση των ιταλικών εκλογών ήταν εκπληκτική. Η δύναμη των παραδοσιακών αριστερών και δεξιών κομμάτων περιορίστηκε και αναδείχτηκε αυτό το περίεργο ζευγάρι που διαταράσσει την ευρωπαϊκή πολιτική με απροσδόκητους τρόπους. Πώς όμως θα μπορούσαν οι εξελίξεις στην Ιταλία να επηρεάσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση; 

Ιταλία και οικονομία…

Οι πιο σοβαρές αμφιβολίες για την υπό σχηματισμό κυβέρνηση αφορούν τις οικονομικές προτάσεις των δυο κομμάτων. Τα Πέντε Αστέρια είχαν στο επίκεντρο του προγράμματός τους την πρόταση για ένα εγγυημένο μηνιαίο εισόδημα 780 ευρώ και η Λέγκα δραστικές περικοπές στους φόρους εισοδήματος κι ένα απλοποιημένο φορολογικό σύστημα. Η Λέγκα επιπλέον προτείνει την αναθεώρηση της μεταρρύθμισης τους συνταξιοδοτικού συστήματος που πέρασε η κυβέρνηση του Μάριο Μόντι το 2011 για να ηρεμήσει τις αγορές όταν η κρίση της ευρωζώνης χτύπησε την Ιταλία. 

Το κόστος αυτών των πρωτοβουλιών ανέρχεται σε δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ. Τα Πέντε Αστέρια και η Λέγκα προτείνουν ότι θα πληρώσουν αυτό το κόστος μειώνοντας τις δημόσιες δαπάνες, εκποιώντας κρατική ιδιοκτησία, δίνοντας αμνηστία σε φορολογικούς παραβάτες, χτυπώντας τη φοροδιαφυγή και ενισχύοντας την οικονομική ανάπτυξη. Τα παραπάνω είχαν ευαγγελιστεί κι άλλες ιταλικές κυβερνήσεις στο παρελθόν, όπως του Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Δεν έδωσαν όμως αποτελέσματα. 

Ως αποτέλεσμα, μια κυβέρνηση των Πέντε Αστέρων και της Λέγκας θα μπορούσε να βρεθεί  απέναντι στις δημοσιονομικές φιλοδοξίες άλλων κυβερνήσεων της ΕΕ όπως και της Κομισιόν. Η ΕΕ θα μπορεί να δικαιολογήσει τη στάση της απέναντι στην Ιταλία, ωστόσο, θα πρέπει να αναγνωρίσει ότι το κύριο πρόβλημα της χώρας τις δυο τελευταίες δεκαετίες δεν ήταν τα δημοσιονομικά ελλείμματα αλλά η έλλειψη οικονομικής ανάπτυξης και οι ανεπαρκείς θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Αυτά είναι τα θέματα με τα οποία η ΕΕ θα πρέπει να εργαστεί εποικοδομητικά με την επόμενη κυβέρνηση της Ιταλίας ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι εμπεριέχει την ρητορική των Πέντε Αστέρων και της Λέγκας. 

Οι αυξανόμενες ενδείξεις επιβράδυνσης της ιταλικής οικονομίας θα καταστήσουν ακόμη πιο δύσκολη τη λειτουργία της νέας κυβέρνησης. Πριν τις εκλογές, τα Πέντε Αστέρια και η Λέγκα κατήγγειλαν τους δημοσιονομικούς κανόνες της ΕΕ για τη χρόνια ασθενή ανάπτυξη της Ιταλίας και την αυξανόμενη φτώχεια και υπόσχονταν να αψηφήσουν τις Βρυξέλλες αν γίνονταν κυβέρνηση. Τώρα τα δυο κόμματα χρησιμοποιούν λιγότερο έντονους τόνους κι ένας αξιωματούχος των Πέντε Αστέρων δήλωσε την Παρασκευή ότι οποιαδήποτε σχέδια αύξησης του δημοσιονομικού ελλείμματος θα συζητηθούν πρώτα με τις Βρυξέλλες με «ευγενικό τρόπο». 

Η μεταρρύθμιση είναι νεκρή 

Εάν η ελίτ της ΕΕ κατάλαβε ένα πράγμα από το Brexit, είναι ότι η ΕΕ πρέπει να αλλάξει. Δυο χρόνια αργότερα, η όποια συμφωνία τελειώνει εκεί. Η Ιταλία θα μπορούσε να είναι το καρφί στο φέρετρο ή – αν και ίσως λιγότερο πιθανό – μια ένεση αδρεναλίνης. 

Ο επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ έδωσε τη Διακήρυξη της Μπρατισλάβα και τον Οδικό Χάρτη τον Σεπτέμβρη του 2016. Ο πρόεδρος της Κομισιόν Ζαν Κλοντ Γιούνκερ κέρδισε το χειροκρότημα για τη Λευκή Βίβλο για το μέλλον της Ευρώπης το 2017 αλλά έξι μήνες αργότερα υπέβαλε ένα σχέδιο που δεν αναφερόταν στην αρχική δημοσίευση. Ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν προσπάθησε να δημιουργήσει μια γαλλο – γερμανική συμμαχία ως κινητήριο δύναμη για την μεταρρύθμιση της ΕΕ κάτι που συνεχίζει να προωθεί με τελευταίο βήμα την ομιλία του κατά την αποδοχή του Βραβείου Καρλομάγνου. Τα σχέδια του Μακρόν πάντως μπλόκαραν αρχικά το αδιέξοδο στις γερμανικές εκλογές και κατόπιν η κυβέρνηση που σχηματίστηκε στο Βερολίνο που δείχνει αλλεργική σε ιδέες, όπως ένας υπουργός Οικονομικών της Ευρωζώνης. 

Τώρα στην Ιταλία τα πράγματα, εκτός απροόπτου, δείχνουν πως θα αλλάξουν. Τα Πέντε Αστέρια αυτοπροσδιορίζονται ως μεταρρυθμιστές της ΕΕ. Αν παραμείνουν σε αυτό τον δρόμο θα αποτελέσουν μια ευχάριστη έκπληξη για τους Τουσκ, Γιούνκερ και την παρέα τους. Ωστόσο, οι πιθανότητες η Ιταλία να δυσκολευτεί να οικοδομήσει μια συναίνεση, πόσο μάλλον ευρωπαϊκή, είναι υψηλότερες κι αυτό κλείνει την πόρτα για μεταρρυθμίσεις στην ΕΕ πριν από το 2020. 

Αντίο, ευρώ;

Οι πιθανότητες εξόδου της Ιταλίας από το ευρώ είναι περιορισμένες. Ο Ιταλός πρόεδρος δήλωσε ότι θα διαλύσει κάθε κυβέρνηση που θα θέσει υπό αμφισβήτηση την θέση της χώρας στην ευρωζώνη. Παράλληλα τόσο τα Πέντε Αστέρια όσο και η Λέγκα έχουν κάνει πίσω από την ευρωσκεπτικιστική τους ρητορική σε διαφορετικό βαθμό. 

Παρόλα αυτά, μια ιταλική έξοδος από το ευρώ δεν έχει φύγει τελείως από το τραπέζι. Ο Μπέμπε Γκρίλο, ιδρυτής των Πέντε Αστέρων, επανέφερε την περασμένη εβδομάδα την ιδέα του δημοψηφίσματος για την παραμονή της Ιταλίας στο ενιαίο νόμισμα. Είναι τελικά στο DNA του κόμματος – και όλοι γνωρίζουμε τι συμβαίνει συνήθως όταν η ΕΕ πηγαίνει στις κάλπες. Αρκεί να θυμηθεί κανείς τη Γαλλία και την Ολλανδία το 2005, την Ιρλανδία το 2008, την Βρετανία το 2016 και την Δανία, σχεδόν σε κάθε περίπτωση. 

Το υψηλό χρέος της Ιταλίας, η χαμηλή ανάπτυξη και τα άσχημα δημογραφικά στοιχεία καθιστούν την Ιταλία μια μάλλον μίζερη συμμετοχή σε μια ευρωζώνη που κυριαρχείται από τις βόρειες δυνατές οικονομίες. Στο πλαίσιο αυτό κάθε σκέψη σχετικά με τις προθέσεις οποιασδήποτε κυβέρνησης που θα περιλαμβάνει τα Πέντε Αστέρια δεν βοηθά στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης των επενδυτών στην Ιταλία. 

Η Ευρώπη δεν αρέσει στους Ιταλούς…

Η εκλογική επιτυχία των Πέντε Αστέρων και της Λέγκας στις εκλογές αποκαλύπτει την αλλαγή διάθεσης που υπάρχει στους Ιταλούς. Και ειδικά στους νέους. Σε μια δημοσκόπηση του 2017, λίγο πάνω από τους μισούς πολίτες των 45 ετών δήλωσαν ότι θα ψήφιζαν υπέρ της εξόδου από την ΕΕ σε ενδεχόμενο δημοψήφισμα ενώ το 68% των ερωτηθέντων άνω των 45 ετών δήλωναν υπέρ της παραμονής τους στην ΕΕ. Οι νέοι στην Ιταλία έχουν μνήμες μόνο από την οικονομική στασιμότητα και την οικονομική κρίση. Ενώ η εσωτερική και οικονομική πολιτική μπορούν να κατηγορηθούν γι’ αυτό, η επιρροή της ΕΕ έχει παίξει επίσης σημαντικό ρόλο. 

«Το ευρωπαϊκό σχέδιο έχει χάσει την ικανότητά του να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μεγάλου μέρους του πληθυσμού», δήλωσε ο Ιταλός πρόεδρος Σέρτζιο Ματαρέλα σε συνέδριο του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου αυτή την εβδομάδα. Αν και επέκρινε τους Ιταλούς πολίτες ότι αναζητούν «καταφύγιο με καθαρά εσωτερική διάσταση, καλλιεργώντας μια ψευδαίσθηση ότι τα προβλήματά τους μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο σε εθνικό επίπεδο», παραδέχτηκε ότι τα μηνύματα της ΕΕ απλά δεν λειτουργούν.

Ο Μπράντο Μπένιφει, ένας κεντροαριστερός Ιταλός ευρωβουλευτής, δήλωσε ότι μέρος του προγράμματος των Πέντε Αστέρων είναι η πρότασή τους για ριζική μεταρρύθμιση της ΕΕ: «Έχουν θέσει την ιταλική εκδοχή του Εμμανουέλ Μακρόν. Το μήνυμα για την Ευρώπη είναι ότι η ΕΕ πρέπει να αλλάξει τον ρυθμό της μεταρρύθμισής της αν δεν θέλουν η Ιταλία να γίνει η κυρίαρχη τάση». 

Τι θα μπορούσε να συμβεί στην ΕΕ; 

Οι εξελίξεις στην Ιταλία θα μπορούσαν να επηρεάσουν και με άλλους τρόπους την Ευρώπη. Ο Μακρόν και οι σύμμαχοί του στην ΕΕ είναι πρόθυμοι να εκμεταλλευτούν αυτές τις διαιρέσεις που έχουν προκύψει εντός του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος για να το αποδυναμώσουν και ενδεχομένως να το διασπάσουν πριν από τις εκλογές του 2019. Η πολιτική της Ιταλίας θα μπορούσε να συμβάλει σε αυτό. 

Ήδη ο Μπερλουσκόνι που στο παρελθόν γινόταν ανεκτός από το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα για την ικανότητά του να κερδίζει τις εκλογές τώρα μετατρέπεται σε πονοκέφαλο αφού αυτή την εβδομάδα έδωσε το πράσινο φως για μια κυβέρνηση συνασπισμού της Λέγκας με τα Πέντε Αστέρια. Επίσης ο Μπερλουσκόνι θα μπορούσε να επηρεάσει τα όσα συμβαίνουν στις Βρυξέλλες στην περίπτωση που καταφέρει να παρασύρει τον σύμμαχό του Αντόνιο Ταγιάνι, πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, πίσω στην Ιταλία για να αναλάβει την πρωθυπουργία και να βγάλει τη Forza Italia από τη σκιά του Σαλβίνι. 

Επιπλέον η επιτυχία ή η αποτυχία μιας ιταλικής εθνικιστικής – λαϊκιστικής κυβέρνησης αναμένεται να έχει σημαντικό αντίκτυπο στα αποτελέσματα των ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων στις ευρωεκλογές του 2019. Με το Κόμμα Ανεξαρτησίας της Βρετανίας εκτός εξίσωσης, οι ευρωσκεπτικιστές όπως η Μαρίν Λεπέν προσπαθούν – μέχρι τώρα χωρίς επιτυχία – να ενώσουν τους ιδεολογικά συγγενείς κάτω από μια σημαία. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι μια ιταλική ευρωσκεπτικιστική κυβέρνηση θα μπορούσε να δημιουργήσει την κεντρική δύναμη των ευρωσκεπτικιστών στις ευρωεκλογές. Αν μια τέτοια κυβέρνηση πετύχαινε θα ωφελούνταν και τα άλλα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα κάτι που θα έθετε σε κίνδυνο την πλειοψηφία των πολιτών υπέρ της Ευρώπης. Από την άλλη πλευρά, αν μια τέτοια κυβέρνηση αποτύχαινε στην Ευρώπη θα κινητοποιούνταν μόνο οι υποστηρικτές των ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων ενώ οι κεντρώοι θα παρέμεναν ανεπηρέαστοι. 

Αν και οι Ιταλοί παραπονούνται για μεγάλο χρονικό διάστημα, η υπόλοιπη Ευρώπη δεν φαίνεται να παίρνει την Ιταλία σοβαρά. Οι αγορές εξαφάνισαν την απειλή του Γκρίλο για δημοψήφισμα και τις προοπτικές για μια ιστορική συμφωνία ενός συνασπισμού σε αυτή τη βάση. Τα Πέντε Αστέρια και η Λέγκα του Βορρά ως ντουέτο έχει διαταράξει την πολιτική, όπως την γνωρίζει η Ιταλία από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Μένει να φανεί με ποιον τρόπο θα κυβερνήσουν την Ιταλία κι αν αυτό θα αλλάξει την Ευρώπη. 

Πηγές: Politico, Reuters, Financial Times