Σε αυτό το σημείωμα θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε εντελώς σχηματικά τη διαδρομή της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα μέσα από το αρχικό ιδεολογικό στίγμα της Μεταπολίτευσης, αλλά και μέσα από το ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο, που καθορίζει την μοίρα όλων των μεταρρυθμίσεων στη χώρα μας.

Κύρια Ιστορικά Σημεία Αναφοράς

Μετά την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών, το ψυχιατρικό τοπίο στην Ελλάδα παρέμενε απαρχαιωμένο και με καθυστέρηση δεκαετιών σε σχέση με τις χώρες της δυτικής Ευρώπης, τόσο στην επικρατούσα ιδεολογία και κουλτούρα της ψυχιατρικής φροντίδας, όσο και στο μετασχηματισμό της ασυλιακής πραγματικότητας που επικρατούσε.

Ενδεικτικό της περιόδου ήταν η εφαρμογή του χουντικού νόμου Ν.Δ.104/1972 για το πλαίσιο της εκούσιας και ακούσιας νοσηλείας των ψυχικά ασθενών που έδινε την έμφαση στο κριτήριο της επικινδυνότητας τους. Επρόκειτο για ένα βαθύτατα αντιδημοκρατικό νόμο που παραβίαζε στην καθημερινή ψυχιατρική πρακτική ακόμη και τα θεμελιώδη δικαιώματα των ατόμων με ψυχικές διαταραχές.

Ιστορικά, στην περίοδο που προηγήθηκε της Χούντας, διακρίνουμε ελάχιστες μεμονωμένες προσπάθειες οργάνωσης της ψυχιατρικής φροντίδας και αντιμετώπισης της ψυχοπαθολογίας έξω από ένα ασυλικό πλαίσιο και κουλτούρα: η κυριότερη από αυτές ήταν η δημιουργία του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής (1956) στην Αθήνα, με πρωτοβουλία της Άννας Ποταμιάνου, ψυχαναλύτριας, που εμπνεόμενη από τη γαλλική ψυχιατρική και ψυχανάλυση, για πρώτη φορά εισήγαγε την ψυχαναλυτική σκέψη και πρακτική στη λειτουργία μιας εξωνοσοκομειακής δομής.

Στίγμα εκείνης της περιόδου απετέλεσαν η δημιουργία τριών ασύλων που λειτουργούσαν περισσότερο σαν χώροι αποθήκευσης και φύλαξης «ανθρωπίνων ψυχών» παρά σαν τόποι θεραπείας: η Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου (1958), το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Πέτρας Ολύμπου (1969) και το Παιδοψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (Νταού Πεντέλης) (1959).

Το παράδοξο είναι ότι το Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου, έμελλε να αποτελέσει ιδεολογικά, πολιτικά και κοινωνικά τον καταλύτη της έναρξης της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας, λόγω του διεθνούς στιγματισμού της (Observer, 1988) για τις απάνθρωπες συνθήκες βίας και εγκατάλειψης των ψυχικά ασθενών.

Το Νταού Πεντέλης (στο οποίο ο γράφων υπήρξε διοικητής 2001-2004, με στόχο τον αποϊδρυματισμό του) υπήρξε μια «ιδιαιτερότητα», στο βαθμό που ήταν το μοναδικό άσυλο περίθαλψης παιδιών και εφήβων με αναμεμειγμένες όλες τις παθολογίες (ψυχικές διαταραχές, νοητική υστέρηση, νευρολογικές παθήσεις, άλλες σωματικές αναπηρίες) στον δυτικό κόσμο.

Μετά την πτώση της Χούντας, το γενικότερο ιδεολογικό και πολιτικό κλίμα εκδημοκρατισμού και η επιρροή από τις μέχρι τότε άγνωστες σε μαζικό επίπεδο ιδέες και θεωρητικά ρεύματα του Μάη το ’68 της Γαλλίας, δεν άφησε ανεπηρέαστο και τον χώρο της ψυχιατρικής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εκδόσεις των έργων των Αντιθεωρητικών της Ψυχιατρικής (David Cooper, Ronald Laing, Thomas Szasz, Φουκώ, Sartre και άλλων), την προσπάθεια συγκρότησης και αυτοοργάνωσης ενός κινήματος ψυχικά ασθενών με κεντρικό σύνθημα το «Η Ελευθερία είναι θεραπευτική» του Franco Basaglia, όπως και η δημιουργία του πρώτου κέντρου Κοινοτικής Ψυχικής Υγιεινής στη χώρα μας, του Βύρωνα-Καισαριανής, με πρωτοβουλία του Μιχάλη Μαδιανού στο πλαίσιο της Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής του Αιγινήτιου Νοσοκομείου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1981 με πρωτοβουλία του καθηγητή Π. Σακελλαρόπουλου δημιουργείται η πρώτη κινητή μονάδα ψυχιατρικής περίθαλψης υπαίθρου στο νομό Φωκίδας. Ο Π. Σακελλαρόπουλος εμπνεόμενος, και αυτός, τόσο από το Σύστημα της Γαλλικής τομεοποίησης των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, όσο και από την Γαλλική ψυχανάλυση, προσπάθησε να εφαρμόσει αυτό το μοντέλο σε μια απομονωμένη αγροτική περιοχή της χώρας, με ιδιαίτερη επιτυχία.

Στο τέλος της ίδιας χρονιάς (1981) οργανώνεται από τον Π. Σακελλαρόπουλο και τον καθηγητή S. Lebovici το πρώτο Ελληνογαλλικό συμπόσιο κοινωνικής ψυχιατρικής, με μαζική συμμετοχή, που απετέλεσε έναν ιστορικό σταθμό ιδεολογικής και πολιτικής ζύμωσης των νέων ρευμάτων της ψυχιατρικής στην Ευρώπη σε σχέση με τη χώρα μας, καθώς και την πρώτη οργανωμένη καταγγελία από εργαζόμενους ψυχιάτρους και ψυχολόγους στο Κ.Θ. Λέρου της επικρατούσας εκεί ασυλικής αθλιότητας. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το σύνολο των πολιτικών κομμάτων εκείνης της περιόδου, «προοδευτικών και μη» αδυνατούσαν και αδυνατούν μέχρι και σήμερα να κατανοήσουν την ουσία και τους στόχους της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, να την εντάξουν στην πολιτική τους ατζέντα και να έχουν την πολιτική βούληση να στηρίξουν ουσιαστικά και όχι κατ’ επίφαση, ένα εθνικό στρατηγικό σχέδιο για την υλοποίηση της.

Την ίδια περίοδο ενεργοποιείται ο Καθ. Γιάννης Τσιάντης με όραμα τη δημιουργία ενός σύγχρονου συστήματος παιδοψυχιατρικής φροντίδας ξεκινώντας από το Παιδιατρικό Νοσοκομείο «Αγία Σοφία».

Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις πολιτικών, η μέχρι τώρα πραγμάτωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης της χώρας μας, ήταν αποτέλεσμα αλλαγών που επιβλήθηκαν «από έξω» (Ε.Ο.Κ., διεθνής κατακραυγή του σκανδάλου της Λέρου, διεθνή ΜΜΕ) με τη συνδρομή ενός μικρού αριθμού επαγγελματιών ψυχικής υγείας, που χρησιμοποίησαν το «έξω» για να ασκήσουν πίεση στο εσωτερικό. Οι σημαντικές αλλαγές που έγιναν δεν ήταν το αποτέλεσμα ενός αυθεντικού, μαζικού κοινωνικού κινήματος, που θα έθετε σαν στόχο την αλλαγή του ασυλικού και βιο-ιατρικού παραδείγματος, όπως και της ριζικής αλλαγής του κοινωνικού αποκλεισμού και στιγματισμού των ψυχικά ασθενών.

Στο επόμενο: Ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα του Κάιν και του Τιτανικού

*Στέλιος Στυλιανίδης, Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής Παντείου Πανεπιστημίου, Ψυχίατρος – Ψυχαναλυτής, Επιστημονικός Διευθυντής της Μ.Κ.Ο. Ε.Π.Α.Ψ.Υ.