Αν και πολύ νέα και χωρίς πολιτική εμπειρία έμεινα άφωνη (και τρελή από χαρά) στην πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου: πού βρέθηκαν όλες αυτές οι εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια πολίτες ανά τη χώρα και βγήκαν στους δρόμους να γιορτάσουν την αντίσταση ενάντια στην δικτατορία; Έκπληκτη αλλά όχι άφωνη,   υποψιασμένη πια – τα χρόνια όλο και κάτι αφήνουν πάνω μας –  όταν η Δεξιά και η Ακροδεξιά προσπάθησε να αποκαθηλώσει το ‘’Πολυτεχνείο’’ είτε με τις δηλώσεις Παπακώστα είτε με την Χρυσή Αυγή να ωρύεται: νεκροί το ’73; Που τους είδατε… Ούτε άφωνη, ούτε έκπληκτη, 2017, τα δήθεν επαναστατημένα παιδιά της ‘’αναρχίας’’ ελέγχουν την Πύλη, όλο και κάποιοι ακροδεξιοί και εντεταλμένοι να τους κάνουν παρέα κάτω από τις κουκούλες… 

Ίσως τελικά η κάθε εποχή, πιστή λιγότερο ή περισσότερο στο εκκρεμές της Ιστορίας, να αντανακλά τα δικά της αδιέξοδα και τους ευσεβείς της πόθους. Ίσως γι’ αυτό το βιβλίο ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ να θέτει επιτακτικά την ανάγκη σε μένα τουλάχιστον – που δεν είμαι ιστορικός, ούτε κριτικός βιβλίου, ούτε πρωταγωνίστρια σε τίποτα – να γράψω για την ανάγκη να διαβαστεί αυτό το βιβλίο. Που, αν θέλετε, είναι το βιβλίο εξήντα εννέα, 69, διαφορετικών φωνών, όλων των ιδεολογικών και πολιτικών αποχρώσεων, από τους πράκτορες της Αμερικάνικης Πρεσβείας και τους Πρεσβευτές έως τους ήρωες και μάρτυρες (και αυτό δεν αλλάζει με τίποτα) των αγώνων κατά της  Δικτατορίας. Και κατά τούτο ο τίτλος αδικεί το βιβλίο: έχουμε μια καταγραφή όχι απλώς ηρωικών πράξεων και αφηγήσεων αλλά και μια ανάλυση των γεγονότων που διασχίζουν όλη την μετεμφυλιακή εποχή. Διαπερνούν την δεκαετία του ’60 και φτάνουν στην 21η Απριλίου. Και δεν μπορεί να είναι αλλιώς: το πραξικόπημα είναι το εξάμβλωμα και το έγκλημα κατά της χώρας που ετοιμάστηκε για μας και εναντίον μας όχι απλώς από τους συνταγματάρχες αλλά τους μηχανισμούς εκείνους που, ερχόμενοι από μακριά,  ήθελαν να ανακόψουν την άνοιξη του ’60. Και αν η διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης είναι διαδικασία κυρίως πολιτική, η γνώση των γεγονότων της εποχής μέσα από τόσες και διαφορετικές μαρτυρίες ‘’επιβάλλουν’’ μια εξαιρετική ανάγνωση των γεγονότων. Και χρήσιμη και χρηστική για κάθε εποχή.

Το βιβλίο διαρθρώνεται με έξυπνο τρόπο: Η ΠΡΩΤΗ ΜΕΡΑ ως πρώτο κεφάλαιο: η δολοφονία του Ελή, οι μοναδικές πράξεις και διαδηλώσεις εκείνης της πρώτης μέρας. Το Ηράκλειο, που δεν μπορώ να το προσπεράσω μιας και σε αυτό ζω, μαζί με τα Γιάννενα είναι οι μόνες πόλεις που έχουμε μαζική αντίδραση. Στο Ηράκλειο πέφτουν σφαίρες και υπάρχει τραυματίας. Οι μαρτυρίες του Γιάγκου Σκουλά και Άγγελου Τσαγκαράκη συνομιλούν με την μαρτυρία του Φοίβου Ιωαννίδη (σε άλλο κεφάλαιο)  αλλά και συμπληρώνονται από κείμενα της Ρέας Γαλανάκη στο βιβλίο της  Από τη ζωή στην λογοτεχνία . Έρχονται στο μυαλό μου να συμπορευτούν με ιστορίες που άκουσα στο εξ αγχιστείας σπίτι μου, να θυμηθώ τον αγωνιστή Στέλιο Παπαδομιχελάκη – ο διαλλακτικός μπάρμπα Στέλιος – από τους πρώτους που καθοδήγησαν κινήσεις κατά τις Χούντας στο Ηράκλειο. (Ας μου επιτραπεί η προσωπική παρόρμηση: έμεινε από τις 22 Απρίλη και για τις μέρες των διακοπών του Πάσχα, στο πλυσταριό πάνω από το κεφάλι μου εδώ που τώρα γράφω – ήρθε όταν επέστρεψε από την Πράγα, κοίταξε τη σκάλα, ήπιε τον καφέ του μια μετά  ζήτησε να πάει και σε άλλο σπίτι, στην μοδίστρα Φουντουλάκη, εκείνη τον έκρυβε στο αποθηκάκι της μοδιστρικής της… σιδερώτρα, κουβάρες και ψαλίδια κοπής…) 

Το δεύτερο κεφάλαιο ΜΕΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ανάμεσα σε πολλά και ενδιαφέροντα περιέχει και την μαρτυρία του Ελληνοαμερικανού Τζον Φατσέα, πράκτορα της CIA. Έπεσε με αλεξίπτωτο στην Ελλάδα το 1944,  και αποχώρησε οριστικά το 1966 που πήγε εθελοντής στο Βιετνάμ… Στρατολογημένος από τον Θωμά (Τόμ) Καραμεσίνη, ισχυρό άντρα των αμερικάνικων μυστικών υπηρεσιών με ρόλο όπου μπορείτε να φανταστείτε: ιθύνων νους της Gladio, συμμετοχή στο πραξικόπημα κατά του Αλλιέντε, άνθρωπος του Κίσσιγκερ…. Σελίδα 110, Φατσέας: ‘’Στην Ελλάδα όλοι κατηγορούν την ΣΙΑ για το πραξικόπημα. Είναι φυσιολογικό γιατί τους υποστηρίζαμε, τους βοηθήσαμε {…} ήταν καλός τύπος, μου άρεσε ο Τζόρτζ ‘’, όπου Τζόρτζ είναι ο Παπαδόπουλος.

ΠΡΟΣ ΤΗΝ 21Η ΑΠΡΙΛΙΟΥ: Στέκομαι στις μαρτυρίες, α. Ρόμπερτ Κήλυ, πολιτικός σύμβουλος της Πρεσβείας,  αδελφός του φιλέλληνα και μεταφραστή και φίλου του Σεφέρη Έντμουντ Κήλυ. Η κατ΄ αρχήν διπλωματική του γλώσσα θα αφήσει στη συνέχεια ρωγμές αλλά και ανοιχτή καταγγελία, σελίδα 118: ‘’οι αναφορές τους ήθελαν αντικομουνιστές, καλά παιδιά, εκπαιδευμένοι στην αντικατασκοπία που είχαμε εμείς (οι αμερικανοί) οργανώσει κατά τον Εμφύλιο.’’ Και ο πιο άσχετος αναγνώστης πιάνει το νήμα… β. Παρά πόδα η μαρτυρία του Τζον Ντέι, διπλωμάτη των ΗΠΑ στην Αθήνα την ίδια περίοδο: η απέχθεια και ο φόβος των Αμερικανών για τον Ανδρέα Παπανδρέου, η προσπάθεια (μόνο;) χρηματοδότησης των υποψηφίων της ΕΡΕ, του ΦΙΔΗΚ, κάποιους της Ένωσης Κέντρου για τις εκλογές του Μαΐου του 1967, {…} είμαι σίγουρος πως από την εποχή μετά τον Εμφύλιο… υπήρξαν κι άλλες προσπάθειες της αμερικάνικης πρεσβείας να χρηματοδοτήσουν ορισμένα άτομα.{…}. Αλλά κι ενδιαφέρουσες πολιτικές κρίσεις :{…} η αποστασία δεν είχε λαϊκό έρεισμα…. γ. Ουίλιαμ Φίλιπς Τάλμποτ, ο Αμερικανός Πρέσβης στην Αθήνα το 1965-1969. Ιδού: {…} Ποτέ δεν κατάλαβα πως γίνεται να μην ήξερε η CIA για το πραξικόπημα{…} Όμως και η μαρτυρία του Νίκου Οικονομάκου για την κατάσταση στις φυλακές και τη γραμμή Νίκανδρου Κεπέση να λογοκρίνονται τα γράμματα των κομμουνιστών κρατουμένων ενδιαφέρει πολλούς αριστερούς της εποχής… αν ζούνε.

Τα κεφάλαια, Η ΧΟΥΝΤΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ,   –  ΟΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ, ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, –  Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ  φέρνουν τον αναγνώστη σε μαρτυρίες γλυκόπικρες – ευτράπελα περιστατικά και  χιούμορ – αλλά και των  πρώτων και όλο και περισσότερων αντιστασιακών πράξεων. Και δω φαίνεται κάτι άλλο: Ναι, δεν αντιστάθηκαν μαζικά οι Έλληνες πολίτες στην Χούντα, η συντριπτική πλειοψηφία σιώπησε, πολλοί βολεύτηκαν και έκαναν περιουσίες, (η τουριστική βιομηχανία της Κρήτης πατάει σε δάνεια – δανεικά κι αγύριστα της Χούντας – κι ας μην κάνουμε πως δεν ξέρουμε εδώ στο Νησί) και πλάι σε αυτήν την εικόνα έχουμε από τους πρώτους μήνες εκείνους που σήκωσαν ανάστημα. Εκείνους που έφεραν στους ώμους τους το άγος της σιωπής των πολλών – έτσι  γίνεται πάντα από τον Θουκυδίδη ακόμα το ξέρουμε…

Ο Αλέκος Παναγούλης, το Φοιτητικό Κίνημα, η Νομική και το Πολυτεχνείο, έφυγα στα δικά μου… οι στρατεύσεις των συναδέλφων, τα βασανιστήρια των φίλων, οι Τοπικοί Σύλλογοι, η ΕΚΙΝ στη Γιάννη Σταθά, η πρώτη επαφή με μπάτσο του Σπουδαστικού, η αίθουσα του Πρωτοδικείου της οδού Σανταρόζα, τα σκαλάκια της Ζωοδόχου Πηγής, οι ταβέρνες, οι εκδρομές για να τραγουδήσουμε ελεύθερα, τα στέκια, τα θέατρα, τα βιβλία, γνώριμα χωράφια και πατήματα… πρόσωπα που υπάρχουν στο βιβλίο και πολλά που δεν υπάρχουν, έχουν στο μεταξύ αναχωρήσει οριστικά τόσοι πολλοί, οι μνήμες πια είναι ολωσδιόλου προσωπικές, οι αφηγήσεις διανθίζονται νοερά με άλλες και άλλες, το μυαλό έχει κρατήσει τόσες λεπτομέρειες, ίσως γι’ αυτό θέλω να σημειώσω κάτι για την επιλεγόμενη ‘’αθωότητα’’. Πολλοί δεν είμαστε τόσο αθώοι όσο εκ των υστέρων επικαλούμαστε: ήταν πολλοί οι οργανωμένοι στις δυνάμεις της εποχής ΑΝΤΙ–ΕΦΕΕ και ΚΝΕ, ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ, ομάδες της μετέπειτα εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς με πολύ σημαντικό ρόλο (ΕΚΚΕ και ΑΑΣΠΕ, ΟΜΛΕ και ΠΠΣΠ) ομάδες αριθμητικά περιορισμένες αλλά υπαρκτές με επαφές στο ΠΑΚ του Α. Παπανδρέου και εγχώριες δυνάμεις του Κέντρου. Αν τα πράγματα μας απογοήτευσαν, αν τα ‘’μοντέλα’’ που, είτε του ΚΚΕ είτε του ΚΚΕσωτ, μας είχαν εμπνεύσει μοιάζουν τώρα αυταπάτες και χίμαιρες, αν το ΠΑΚ δεν ήταν το ΠΑΣΟΚ του πρόσφατου μέλλοντός μας, το παρελθόν μας δεν αλλάζει. Ήμασταν εκεί, ήμασταν κόντρα στο ρεύμα, και δεν έχουμε τίποτα να ντραπούμε για τα ύστερα της Ιστορίας. Ναι, καριέρα έκαναν κάποιοι με διαβατήριο τις ιστορίες της Νομικής (χωρίς τις δυο διαφορετικές καταλήψεις της Νομικής δεν ξέρω αν θα είχαμε Πολυτεχνείο) και του Πολυτεχνείου. Μα οι πολλοί τράβηξαν το δρόμο τους μακριά από την δημοσιότητα, την ‘’καρέκλα’’, και τις πονηρές σειρήνες των Κομμάτων, κυρίως της Αριστεράς και του ΠαΣοΚ  που είχαν επενδύσει τα δέοντα στους νέους της εποχής. Και κατά τούτο είναι απολύτως εύστοχος ο πρόλογος και η αφιέρωση του Κούλογλου.

Εντυπωσιάζουν, τέλος, δύο πράγματα. Η δυναμική παρουσία των Ελληνοαμερικανών πρακτόρων της CIA. Πρώτη και δεύτερη γενιά μετανάστες στην Αμερική έπαιξαν αισχρό ρόλο στα παρασκήνια της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.  Η εκδίκηση στην μητριά πατρίδα; Η φαντασίωσή τους  ότι την σώζουν; Ή απλή στατιστική; Διάσπαρτες οι αφηγήσεις με το ρόλο τους. Στον αντίποδα η καταιγιστική  μαρτυρία του δημοκράτη, στις ΗΠΑ,  δημοσιογράφου Ηλία Δημητρακόπουλου και οι εκλεκτικοί δεσμοί του Watergate, του Τομ Πάπας, και της χρηματοδότησης του Νίξον από την ΕΥΠ των Συνταγματαρχών. Και παντού, κρυφά και φανερά, εκείνο το Νόμπελ Ειρήνης, ο κ. Κίσινγκερ. Η δε επιμέλεια και το επίμετρο του Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλου βοηθούν το βιβλίο αποφασιστικά, όσο για τις επιμελημένες και διασταυρωμένες  σημειώσεις,  ‘’σώζουν’’ τον αναγνώστη.

Και δύο υστερόγραφα:

1. Εκατό χρόνια Οκτωβριανής Επανάστασης το 2017 και πληθώρα στα όρια του κορεσμού οι εκδηλώσεις, ημερίδες, εκδόσεις, αρθρογραφίες κ,α. τινά. Και πενήντα χρόνια από την Δικτατορία του’67 – λοιπόν; Τόση η ένδεια του ενδιαφέροντος; Αν δεν κάνω λάθος μόνο τα ΑΣΚΙ έκαναν φέτος ημερίδα με θέμα σχετικό, οι άλλοι; Πνευματικά Ιδρύματα, τμήματα ιστορικών, κοινωνικών, πολιτικών – και άλλα συναφή- σπουδών, Τοπική Αυτοδιοίκηση; Σιωπή. Πού; Στην χώρα που η Χρυσή Αυγή έχει 6,97 % του εκλογικού σώματος, τα δε βιογραφικά των ηγετών της δείχνουν κατευθείαν προς τα Τάγματα Ασφαλείας του παρελθόντος και άλλες σκοτεινές ιστορίες . Μάθαμε κάτι άραγε;  

2. Οι απόντες είναι πολλοί – όχι … εκ γήρατος. Έφυγαν νωρίς παίρνοντας μαζί τους και την ‘’ανωνυμία’’ τους. Ας μου επιτραπεί να μνημονεύσω: Στέλιος Αλεξανδρόπουλος, Χαρά Μαμαλάκη, Άννα Παλιεράκη, Αρτέμης Ροζάκης, Νίκος Μεγγρέλης, Νίκος Φιωτάκης… 

* Φωτογραφία: Εκδρομή της Φοιτητικής Ένωσης Κρητών, Πάσχα 1973, στον Ομαλό των Λευκών Ορέων, στα Χανιά. Η ιδέα ήταν να πάμε στη στράτα των Μουσούρων να τραγουδάμε ελεύθερα την Ξαστεριά. Νίκη Τρουλλινού πεζογράφος, Ηράκλειο Κρήτης