Το 1984, σε έναν κόσμο που έχει διαιρεθεί σε τρεις πελώριες δικτατορίες μετά από έναν πυρηνικό πόλεμο, ο Ουίνστον Σμιθ, ένας Λονδρέζος που εργάζεται στο ξαναγράψιμο της ιστορίας σύμφωνα με την εκάστοτε κομματική γραμμή, βιώνει, μόνος αυτός ανάμεσα σε όλους τους συμπατριώτες του, απαγορευμένα συναισθήματα και σκέψεις. Ο Φιλίπ Κριβάλ μιλάει στο Nouvel Observateur.

Ads

Λε Νουβέλ Ομπσερβατέρ (NO): Πριν γράψει το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, ο Τζορτζ Όργουελ (George Orwell) δεν είχε ποτέ ανακατευτεί με αυτό το -πολύ αυστηρά κωδικοποιημένο- λογοτεχνικό είδος. Κατά τη γνώμη σας, το «1984» είναι πραγματικά ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας;
 
Φιλίπ Κιρβάλ (Philippe Curval, PC): Αδιαμφισβήτητα! Οι κριτικοί της λογοτεχνίας, που ως επί το πλείστον δεν εκτιμούν και τόσο την επιστημονική φαντασία (ΕΦ), συνηθίζουν να λένε για το μυθιστόρημα αυτό πως είναι «αληθινό» μυθιστόρημα, υπονοώντας πως δεν ανήκει στην επιστημονική φαντασία. Αλλά στην πραγματικότητα το «1984» είναι ένα υποδειγματικό βιβλίο επιστημονικής φαντασίας. Περιέχει και τα τρία χαρακτηριστικά που καθορίζουν το είδος:
 
Πρώτον, ένα θέμα που είναι σαφές πως αφορά την τρέχουσα πραγματικότητα, αλλά η πλοκή του τοποθετείται στο μέλλον · στη συνέχεια μια λογική αρχιτεκτονική που αποσκοπεί στο να πειστεί ο αναγνώστης για την αληθοφάνεια αυτής της πλοκής· αυτό το στοιχείο διακρίνει την επιστημονική φαντασία από τη φανταστική λογοτεχνία.

Τέλος, η αφήγηση βρίθει τεχνικών καινοτομιών και ανήκουστων εφευρέσεων, που έχουν αλλάξει άρδην τον τρόπο που λειτουργεί η κοινωνία. Η «τηλεοθόνη» π.χ. είναι μια θεμελιώδης εφεύρεση, που κατά κάποιο τρόπο προλέγει τη διαδραστική τηλεόραση και τα κοινωνικά δίκτυα. Διακινεί διαρκώς πληροφόρηση ενώ, χάρη στη διαδραστικότητά της, ο χρήστης της βρίσκεται υπό διαρκή παρακολούθηση… Σας θυμίζω μόνο πως το «1984» γράφτηκε το 1949, όταν η τηλεόραση μόλις που έκανε τα πρώτα της βήματα!

Ο συγγραφέας
 
Τζορτζ Όργουελ (1903-1950): Λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Έρικ ‘Αρθουρ Μπλερ. Γεννήθηκε στις αποικιακές Ινδίες και σπούδασε στην Αγγλία. Μετά την παραίτησή του από την αποικιακή αστυνομία της Βιρμανίας, επέστρεψε στη Βρετανία και ασχολήθηκε με τη συγγραφή. Ως τροτσκιστής, συμμετείχε στον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας. Η «φάρμα των ζώων» (1945) και το «1984» (1949) δύο βιβλία όπου καταγγέλλει τον ολοκληρωτισμό, τον κατέστησαν διάσημο, αλλά μετά θάνατον, αφού πέθανε σε ηλικία μόλις 46 ετών από φυματίωση.

Ads

 
ΝΟ: Μπορεί να ειπωθεί πως το «1984» συνέβαλε στη δημιουργία της επιστημονικής φαντασίας;
 
PC: Όχι. Ακόμα κι ο όρος «επιστημονική φαντασία» εμφανίστηκε το 1929 στις ΗΠΑ. Αλλά το σημαντικότερο είναι πως ανέκαθεν υπήρχε ένα λογοτεχνικό είδος που αφηγούνταν το μέλλον για να μιλήσει για το παρόν και τανάπαλιν και το οποίο στα τέλη του 19ου αιώνα μορφοποιήθηκε στις δύο βασικές σχολές της ΕΦ:
 
Μια που θα μπορούσε να ονομαστεί «τεχνολογική», γύρω από τον Ιούλιο Βερν (Jules Verne) και την «κοινωνιολογική», γύρω από τον Χέρμπερτ Τζορτζ Ουελς (Herbert George Wells), τον εφευρέτη της «μηχανής του χρόνου» και πολλών ακόμα παρόμοιων επινοημάτων.
 
Αυτό που είναι αλήθεια, είναι πως στη χώρα μας τη Γαλλία η ΕΦ αναπτύσσεται πράγματι κατά τη δεκαετία του 1950, όταν ευρισκόμενοι αντιμέτωποι με την παρακμή της αστυνομικής λογοτεχνίας, οι Γάλλοι εκδότες ανακαλύπτουν έναν όγκο αγγλόφωνων κειμένων, που έχουν κάθε συμφέρον να εκδώσουν υπό τον γενικό τίτλο της «επιστημονικής φαντασίας». Αλλά η ΕΦ προϋπάρχει σαφώς τουΌργουελ. Όσο σπουδαία κι αν είναι τα μυθιστορήματά του, δεν μπορούμε να πούμε πως την εφήυρε ο Όργουελ.
 
ΝΟ: Το μεγάλο προσόν του «1984» είναι ακριβώς η βαθιά πολιτική του προσέγγιση, που είναι εμφατικά αντι-ολοκληρωτική. Από πού εμπνεύστηκε ο Όργουελ την τρομακτική δικτατορία που με τόση ενάργεια περιγράφει στο βιβλίο;
 
PC: Το «1984» είναι ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας που βασίζεται στα βιώματα του συγγραφέα. Ο Όργουελ συμπεριλαμβάνει στην αφήγησή του όλα τα συστήματα καταπίεσης που έχει γνωρίσει προσωπικά και ξέρει από πρώτο χέρι τη νοσηρότητά τους. Ως λοχίας της αστυνομίας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στη Βιρμανία έχει διαπιστώσει ιδίοις όμμασι τις καταστροφικές επιπτώσεις της αποικιοκρατίας. Χάρη στη συμμετοχή του στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο συνειδητοποιεί, πέραν των δεινών του ολοκληρωτισμού και τις εκτροπές του κομμουνισμού, παρατηρώντας εκ του σύνεγγυς της ενδοπαραταξιακές συγκρούσεις μεταξύ του ισπανικού ΚΚ και των αναρχικών. Οπότε το «1984» είναι κάτι πολύ ευρύτερο από μια γελοιογραφία του σταλινισμού.
 
Για τον Όργουελ, το κεντρικό – και τραγικότερο – πρόσωπο της ιστορίας είναι ο προλετάριος.Ο άνθρωπος που δεν μπορεί να ξεφύγει από το περιβάλλον του και άγεται και φέρεται από την πολιτική τάξη. Ας μην ξεχνάμε πως ο Όργουελ ἐχει βιώσει προσωπικά τη μιζέρια, που την αφηγείται θαυμάσια στο έξοχο βιβλίο του «οι αλήτες του Παρισιού και του Λονδίνου».Όταν περιγράφει την απόλυτη συντριβή του ατόμου, ξέρει καλά για τι πράγμα μιλάει. Ο παραλογισμός του «1984» εκφράζει άρα τη βαθιά του αγανάκτηση. Ο Όργουελ θέλει να ξαναβρούν οι προλετάριοι την αλήθεια, την ελευθερία · να αποκτήσουν ξανά την ακεραιότητα της προσωπικότητάς τους.
 
ΝΟ: Είναι αλήθεια πως η δικτατορία που περιγράφεται στο «1984» δεν είναι απλά ένα μείγμα κομμουνισμού και φασισμού. Φτάνει την καταπίεση του ατόμου σε νέα, ανεξερεύνητα επίπεδα…
 
PC: Πράγματι, κι αυτή είναι η μεγάλη ιδέα του μυθιστορήματος. Ξαναγράφοντας το παρελθόν, το κόμμα φτάνει στο σημείο να ανασκευάζει ακατάπαυστα την πραγματικότητα, που παύει να υπάρχει αφ’ εαυτή. Αυτή εξάλλου είναι η δουλειά του βασικού χαρακτήρα, του Ουίνστον, που ως υπάλληλος του «υπουργείου αλήθειας» εκκαθαρίζει την ιστορία από όποια στοιχεία δεν ταιριάζουν με την επίσημη, κομματική εκδοχή. Ευρισκόμενος σε πλήρη αντίφαση με τη δουλειά του, στο σπίτι του κρατάει στα κρυφά ένα ανατρεπτικό ημερολόγιο, ως μαρτυρία για το μέλλον. Αλλά η εξουσία επαγρυπνεί και δεν του επιτρέπει κάτι τέτοιο.

Ξέρετε ότι…
 
Αν και ο Όργουελ εμπνέεται τη δικτατορία του εν πολλοίς από τη Σοβιετική Ένωση – πηγή έμπνευσης του ο μυστακοφόρου «μεγάλου αδερφού» δεν είναι άλλος από τον Στάλιν – πολλά από τα στοιχεία της (που αφορούν ιδίως την προπαγάνδα) τα εμπνέεται από την Αγγλία του Β’ παγκοσμίου πολέμου, καθώς αποφασίζει να γράψει το βιβλίο το 1944.

ΝΟ: Η γραφή, η γλώσσα παίζουν κεντρικό ρόλο στη μυθοπλασία…
 
PC: Υπάρχει το εύρημα της «νεογλώσσας», της επίσημης γλώσσας του καθεστώτος, εξαιρετικά απλουστευτικής με τρόπο που να αποκλείει κάθε υπονομευτική σκέψη, και που θεωρώ ένα είδος προδρόμου των σημερινών SMS… Ο Όργουελ αναδεικνύει με μεγαλοφυή τρόπο την δύναμη των λέξεων. Εκ πρώτης απόψεως, τα τρία συνθήματα του κόμματος μπορεί να θεωρηθούν παράλογα: «Ο πόλεμος είναι ειρήνη!»· «Η ελευθερία είναι σκλαβιά! » ·«η άγνοια είναι δύναμη!». Αλλά τελικά οι λέξεις καταφέρνουν να επιβάλουν το περιεχόμενό τους και οι σημειολογικές αντιφάσεις γίνονται η κατ’ εξοχήν πραγματικότητα. 2+2 δεν μπορεί παρά να κάνει παρά αυτό που αποφασίζει το κόμμα. Εδώ το «1984» μοιάζει πολύ με τη «δίκη» του Κάφκα (Kafka). Τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί στην δικτατορία της σκέψης. Ούτε καν ο έρωτας, όπως θα ανακαλύψουν με πικρό τρόπο ο Ουίνστον και η εφήμερη αραβωνιαστικιά του Τζούλια. Δείχνοντάς μας τους ανθρώπους να υφίστανται δαιρκή πλύση εγκεφάλου, μέσω ακατάπαυστης συνθηματολογίας, οινοποσίας και κληρώσεων λαχείων, ο Όργουελ μας παρουσιάζει τεχνικές χειραγώγησης που είναι ἠδη απολύτως νόμιμες, έστω σε μικρότερο βαθμό, στις σύγχρονες δημοκρατίες μας.
 
ΝΟ: Η κατάληξη του μυθιστορήματος είναι απολύτως απαισιόδοξη. Αυτή η δυσοίωνη απεικόνιση του μέλλοντος δεν έρχεται σε αντίθεση με τον κανόνα της ΕΦ του καιρού του;
 
PC: Ως δυστοπία, το «1984» προαναγγέλλει μια απότομη ανατροπή, που θα συμβεί τη δεκαετία του 1950. Έκτοτε, το είδος της απαισιόδοξης αντι-ουτοπίας δεν παύει να αναπτύσσεται. Στην επιθεώρηση «γκάλαξι», που φιλοξενεί μια νέα γενιά εξαιρετικών συγγραφέων ΕΦ, η τυπική πίστη στην επιστήμη, που θεωρείται συνώνυμη με την πρόοδο, δίνει σταδιακά τη θέση της σε μια ανησυχία για τις εκτροπές της και στην ιδέα πως το μέλλον δεν θα είναι κατ’ ανάγκη καλύτερο από το παρόν.
 
ΝΟ: Υπάρχουν διάδοχοι του Όργουελ στη σύγχρονη επιστημονική φαντασία;
 
PC: Όχι στ’ αλήθεια. Στο τοπίο της ΕΦ, το «1984» είναι ένα είδος «UFO». Φοβερής ισχύος. Υπήρξαν πολλοί έξοχοι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας: ο Φίλιπ Ντικ (Philip K. Dick), o Τζ. Γκ. Μπάλαρντ (J. G. Ballard)… Αλλά το έργο του Όργουελ ξεχωρίζει. Δε βλέπω κανέναν διάδοχο του «1984» σήμερα…

* Ο Phillippe Curval είναι από τους βασικούς πρωταγωνιστές της επιστημονικής φαντασίας στη Γαλλία, που την υπηρέτησε ως συγγραφέας, εικονογράφος, επιμελητής ανθολογιών, κριτικός και βιβλιοπώλης. 

* Le Nouvel Observateur via Προοδευτική Πολιτική