Του Μιχάλη Γουδή

Φωτογραφίες: Ζυράννα Στόικου,
pontosandaristera.wordpress.com

Σχεδόν ενενήντα χρόνια μετά από τη Συνθήκη της Λωζάννης και την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας άνθρωποι με κοινή, ποντιακή καταγωγή και από τις δύο χώρες παίρνουν την πρωτοβουλία να προσεγγίσουν ο ένας τον άλλον σε μία απόπειρα να αντιληφθούν την προσωπική τους ιστορία. Η 7η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης ήταν ένα από τα πρώτα βήματα σε μια μεγάλη και ιστορική πορεία, που μόλις ξεκίνησε, προς την αποκατάσταση της επαφής μεταξύ πληθυσμών που εδώ και έναν αιώνα τώρα ζουν σαν αποξενωμένα αδέρφια. Τελικά, η δύναμη της μνήμης και η μελωδία της λύρας έχουν πολύ μεγαλύτερη δύναμη από τις στείρες πολιτικές που έχουν οδηγήσει τις ελληνοτουρκικές σχέσεις σε τέλμα.

Οι εκδόσεις Heyamola και ο εκδότης, δημοσιογράφος και συγγραφέας, Ομέρ Ασάν διοργάνωσαν στο πλαίσιο της 7ης ΔΕΒΘ την παρουσίαση «Η Μαύρη Θάλασσα και οι συγγραφείς από τη Μαύρη Θάλασσα». Πολύς ελληνόφωνος και τουρκόφωνος κόσμος συγκεντρώθηκε στο περίπτερο της ΔΕΘ για να παρευρεθεί σε μία εκδήλωση που τελικά είχε πολύ μεγαλύτερη σημασία από μία απλή παρουσίαση κειμένων και συγγραφέων που σχετίζονται με την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Επρόκειτο για «μία πρόσκληση για την προσπάθεια φιλίας της Μαύρης Θάλασσας», που απηύθυναν οι Τούρκοι συγγραφείς που βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη προς τους Έλληνες Ποντίους. Πνευματικοί άνθρωποι από τη γειτονική χώρα με ανησυχίες αναφορικά με τις ρίζες τους και την οικογενειακή τους ιστορία αναλαμβάνουν την τολμηρή και φιλόδοξη πρωτοβουλία να ξεπεράσουν τα εμπόδια που θέτουν η θρησκεία και η πολιτική και να προτάξουν αντ’ αυτών την αδελφοσύνη.

Το 1923 η συνθήκη της Λωζάννης ουσιαστικά δημιούργησε τη σύγχρονη Ελλάδα και τη σύγχρονη Τουρκία. Ωστόσο, αυτή η περιβόητη ανταλλαγή πληθυσμών παράλληλα σηματοδότησε τον ξεριζωμό ολόκληρων οικογενειών που ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας (Τραπεζούντα, Ορντού, Σαμψούντα, Γκιρεσούν κτλ.) με τα έθιμα, τις παραδόσεις και κυρίως τη γλώσσα τους. Την ποντιακή γλώσσα, μία γλώσσα με ειδικό πολιτιστικό βάρος που χαρακτηρίζει μέχρι σήμερα τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο. Έλληνες, Τούρκοι, Αμερικανοί, Αυστραλοί στην υπηκοότητα, αλλά με κοινό τους χαρακτηριστικό ότι συνδέονται ιστορικά με την περιοχή του Πόντου, της Μαύρης Θάλασσας έχουν σε πολλές περιπτώσεις στόχο ζωής να επισκεφτούν τα μέρη όπου έζησαν οι παππούδες τους.

«Pontos Kulturu», «Πολιτισμός του Πόντου»

Το Ποντιακό είναι ένα μεγάλο ζήτημα με ποικίλες προεκτάσεις ασχέτως αν αντιμετωπίζεται κατ’ επανάληψη με μικροπρεπείς πολιτικές προσεγγίσεις. Είναι ένα θέμα που αγγίζει τις ευαίσθητες χορδές της ζωής και της ταυτότητας γενιών και γενιών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του δημοσιογράφου, συγγραφέα και εκδότη, Ομέρ Ασάν, ο οποίος το 1996 εξέδωσε το ιστορικής σημασίας βιβλίο «Ο Πολιτισμός του Πόντου» (“Pontos Kulturu”, η ελληνική μετάφραση πρωτοκυκλοφόρησε το 1999 από τις εκδόσεις Κυριακίδη). Ο συγγραφέας, που παρέδωσε μία αξιοσημείωτη καταγραφή του ελληνόφωνου πολιτισμού που ζει ακόμη στη Βόρεια Τουρκία, αντιμετωπίστηκε με καχυποψία στο εσωτερικό της χώρας, επειδή σε μία τεταμένη πολιτικά περίοδο τόλμησε να χρησιμοποιήσει τη λέξη- ταμπού «Πόντος» για μια περιοχή που είθισται να περιγράφεται με τη σαφώς λιγότερο φορτισμένη λέξη Karadeniz (Μαύρη Θάλασσα).

Σε ένα απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου του ο Ομέρ Ασάν γράφει: «Η ερώτηση “ποιος είμαι” μου δημιούργησε την ιδέα να γράψω αυτό το βιβλίο. Ποιος ήμουν, από πού ερχόμουν, πού πήγαινα; Δεν το ήξερε ούτε ο πατέρας μου, ούτε ο παππούς μου… Εγώ άρχισα να αναζητώ την ταυτότητά μου με αφορμή το γεγονός ότι η γλώσσα που μιλούσαν οι πρόγονοί μου δεν ήταν η τουρκική… Η γλώσσα, η σκέψη, η συμπεριφορά, τα τραγούδια, οι χοροί, το φαγητό ήταν διαφορετικά…». Και ο προβληματισμός του Ασάν καταλήγει: «Απ’ αυτούς που αρνούνται την ιστορία τους, η ιστορία παίρνει εκδίκηση…». Αυτή η γλαφυρή περιγραφή συνοψίζει με πολύ εύστοχο τρόπο την αναγκαιότητα αυτής της προσέγγισης που ξεκίνησε με αφορμή την Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης.

Κι αν η συνάντηση στη ΔΕΒΘ ήταν το πρώτο βήμα πολλές ακόμη προσπάθειες θα γίνουν για να αναδειχθεί η αδελφοσύνη ανάμεσα στους Έλληνες και Τούρκους ποντιόφωνους. Εκθέσεις φωτογραφίας, συναυλίες, πολιτιστικές και τουριστικές εκδρομές με τη λογική «Φιλοξένησε τους γείτονες του παππού/της γιαγιάς σου» αποσκοπούν στο να ξαναζωντανέψουν τις μνήμες, τον ήχο της λύρας και τις μυρωδιές των φαγητών που τόσα χρόνια συνθέτουν μία υποβόσκουσα πραγματικότητα. Αυτή η πρόσκληση φιλίας που ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη φιλοδοξεί να αποκτήσει υπόσταση.

Η Σοφία Ιορδανίδου, δημοσιογράφος με ποντιακή καταγωγή και μέλος του ιστορικού συλλόγου Ποντίων «Αργοναύτες Κομνηνοί» έδωσε το παρών στην συνάντηση της ΔΕΒΘ και υπογράμμισε τη σημασία αυτής της πρωτοβουλίας: «Είναι η πρώτη φορά που ανοίγει δημόσιος διάλογος μεταξύ ποντιοφώνων Ελλάδας και Τραπεζούντας για αυτά τα θέματα που τόσο πολύ μας απασχολούν όλους. Λέμε πως όλα περνάνε μέσα από τον πολιτισμό. Μέσα, λοιπόν, από τη μουσική, τη γλώσσα, τα φαγητά μας θα μπορέσουμε να αποκαταστήσουμε τις πολιτιστικές γέφυρες και να ικανοποιήσουμε την αμοιβαία επιθυμία για συνάντηση και συνεύρεση». Μάλιστα, η κ. Ιορδανίδου αποκάλυψε πως το καλοκαίρι στο 5ο Φεστιβάλ των Λαζών στα Παρχάρια της Τραπεζούντας, που θα έχει ως θέμα «Ξαναανακαλύπτοντας τους γειτόνους μας», θα συμμετάσχουν Πόντιοι μουσικοί από την Ελλάδα, γεγονός που το χαρακτήρισε τεράστια πρόοδο.

Είναι αξιοσημείωτο πως από την αρχή της φετινής χρονιάς το BBC έχει ασχοληθεί εκτενώς με αυτή την απόπειρα προσέγγισης που παρατηρείται στο εσωτερικό του ποτνιόφωνου κόσμου. Μάλιστα, ο Βρετανός δημοσιογράφος Neil Trevithick που επισκέφθηκε την περιοχή της Τραπεζούντας και το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά εντυπωσιάστηκε από το γεγονός ότι εντόπισε πολλά κοινά στοιχεία με την Ελλάδα. Γράφει χαρακτηριστικά (https://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/ from_our_own_correspondent/8520668.stm): «Οι άνθρωποι εδώ είναι Μουσουλμάνοι, φυσικά. Ως συνήθως αφίσες του Κεμάλ Ατατούρκ κρέμονται στους τοίχους, όμως η γλώσσα των χωριών είναι η ποντιακή και τα Ποντιακά είναι στην πραγματικότητα Βυζαντινά Ελληνικά… Ο τοπικός κεμεντζές είναι το ίδιο όργανο με την ελληνική λύρα… Το κεφάλι μου γυρίζει…».

Είναι τόσα πολλά και τόσο ξεκάθαρα τα κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των πληθυσμών που κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή του Πόντου, αλλά σήμερα βρίσκονται τόσο μακριά, που γίνεται σαφές πως η επαναπροσέγγιση και η αποκατάσταση της μνήμης καθίσταται επιτακτική ανάγκη. Άλλωστε, στη συγκεκριμένη περίπτωση η δύναμη της μνήμης είναι ικανή να ξεπεράσει τα πολιτικά και θρησκευτικά εμπόδια και να ξεφύγει ακόμη και από τα σύνορα. Συνιστά τολμηρή πρόκληση και είναι μεγάλο στοίχημα η προσέγγιση των λαών δύο χωρών που σε πολιτικό επίπεδο έχουν σαφείς και αγεφύρωτες διαφορές. Αν όμως επιτύχει, τότε ίσως ανοίξει νέους δρόμους, ενισχύοντας την άποψη πως η παραδοσιακή πολιτική έχει ξοφλήσει.