Ανάμεσα στους Έλληνες επιχειρηματίες της Διασποράς του 19^ου αιώνα, ξεχωρίζει ο Ιωάννης Βαρβάκης, ο μεγάλος Ψαριανός έμπορος χαβιαριού, Ιωάννης Βαρβάκη. Διαβάστε τη συνέχεια του άρθρου «Ο Ιωάννης Βαρβάκης ως πειρατής-κουρσάρος του Αιγαίου τον 18ο αιώνα». Της Δήμητρας Καρδακάρη

Ads

Η μετάβαση στην Ρωσία

Η βοήθεια του Ρεπνιν κατέστη κατασταλτική για την γνωριμία του Βαρβάκη με τον προσωπικό σύμβουλο της αυτοκράτειρας, Γκριγκόρι Ποτέμκιν. Ο τελευταίος του πρότεινε να μεταβεί στο Αστραχάν, μια πόλη που προορίζονταν να αναδειχθεί σε κόμβο του κεντροασιατικού εμπορίου και ορμητήριο των ρωσικών εξορμήσεων στα περσικά εδάφη. Έπειτα από την ακρόαση μπροστά στην Αικατερίνη, η ίδια ως επιβράβευση για τη δράση του και για τις υλικές απώλειες που είχε υποστεί εξαιτίας του Ρωσο-οθωμανικού πολέμου, του πρόσφερε χίλια τσερβόντσι καθώς και το δικαίωμα για δεκαετή αφορολόγητη αλιεία και εμπορία ψαριών στην Κασπία θάλασσα.

Στο Αστραχάν

Το Αστραχάν, είναι πόλη της Ρωσίας και  βρίσκεται στο Δέλτα του ποταμού Βόλγα, στις εκβολές του στην Κασπία Θάλασσα. Από τον 17ο αιώνα, η πόλη λειτούργησε ως πύλη της Ρωσίας προς την Ανατολή: στην πόλη είχαν εγκατασταθεί έμποροι από την Αρμενία, την Περσία και την Ινδία, καθιερώνοντας την ως μια πολυεθνική πόλη.

Η Αικατερίνη θεωρούσε πως η ένωση της Μαύρης Θάλασσας με την Κασπία και με τη Βόρεια Θάλασσα, καθώς και η διοχέτευση του εμπορίου της Κίνας και των Ανατολικών Ινδιών μέσω της Ταταρίας, θα είχε ως αποτέλεσματην εξύψωση της Ρωσίας ως ηγεμονίδα δύναμη στα κράτη της Ευρώπης και της Ασίας.[1] Την εποχή αυτή η Κασπία, είχε αναδειχθεί σε ανερχόμενο εμπορικό κέντρο για τη Ρωσία, καθώς ο πόλεμος της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας και η Αγγλογαλλική σύγκρουση ανάγκασαν πολλές χώρες να στραφούν σε νέους εμπορικούς δρόμους προς την Ινδία μέσω Περσίας, η οποία παρέμενε πολιτικά ασταθής.
           
Με λίγα λόγια, η Ρωσία επιδίωκε να στρέψει το εμπόριο των Ανατολικών Ινδιών μέσω Κασπίας στο Βόλγα και εν συνεχεία στην Πετρούπολη και για τον λόγο αυτό κρίνονταν απαραίτητο να βρεθούν έμπειρα πολεμικά και εμποροναυτικά στελέχη.Οι ενέργειες του Ιωάννη Βαρβάκη, κυρίως τα πρώτα χρόνια (1776-1782) διαμονής του στο Αστραχάν, δεν περιορίστηκαν μόνο στη φροντίδα και οργάνωση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, το κερδοφόρο εμπόριο στην Περσία και τα υποτελή σε αυτήν χανάτα. Ανέλαβε αποστολές  που σχετίζονταν με την μυστική διπλωματία και την εμπορική, στρατιωτική και πολιτική κατασκοπεία, κινούμενος με την κάλυψη της έντονης επιχειρηματικής κινητικότητας. Ήδη από το 1778 έπλεε στην Κασπία και ήταν γνώστης των νότιων ακτών της, αλλά και των περσικών διαλέκτων, ενώ τα εξοπλισμένα με κανόνια εμπορικά πλοία του έμπαιναν στα περισσότερα περσικά λιμάνια.[2]       

Μέσα από τα έγγραφα τα πόλης του Αστραχάν σκιαγραφείται η συνδρομή του στο πολιτικά και οικονομικά δρώμενα της πόλης: (Δημόσιο Αρχείο της περιοχής της Αστραχάν, φ. 594 οπ. 1, Δ 5025).«‘Τον Απρίλιο του 1779, στο λιμάνι του Αστραχάν ετοιμάζεται για την αναχώρηση για την Περσία το δημόσιο πλοιάριο, υπό διοίκηση του Έλληνα καπετάνιου Βαρβάκη. Σ’ αυτόν χορηγήθηκαν εμπορεύματα (για να κάνει εμπόριο), έξι πουτία μπαρούτι».(Δημόσιο Αρχείο της Περιοχής της Αστραχάν, φ. 345 οπ. 1, Δ 952).«Συμμετοχή του Ιβάν Αντρέγεβιτς στην αποστολή του Βοϊνόβιτς ήταν πολύ σημαντική, κατάφερε και πάλι να δείξει τον καλό του εαυτό, και ως αποτέλεσμα παίρνει το αξίωμα του ταγματάρχη.
 
Το Δεκέμβριο, 31, του 1782, στην Αγία Πετρούπολη στον κύριο Βαρβάκη χορηγήθηκε ειδική πατέντα που έλεγε για την προαγωγή του σε πόστο του ταγματάρχη. Η πατέντα αυτή υπογράφηκε από την ίδια την αυτοκράτειρα».(ΔΗΠΑ, φ. 476, οπ. 1, Δ. 622).«Μεγάλο ρόλο στην μεταφορά των τροφίμων και πολεμοφοδίων έπαιξε ο καπετάνιος Βαρβάκης, 26 Μάιου το 1796, ο αντιναύαρχος Φεντορόφ Νικολάϊ αναφέρει: Σχετικά με τα πλοία που είναι υπό διοίκηση του ταγματάρχη Βαρβάκη, έχω την τιμή να σας ειδοποιήσω “Τα δέκα του σκάφη, που ενοικιάστηκαν για μεταφορές των δημοσίων προμηθειών, αναχώρησαν για τις ακτές της Περσίας.
 
Σχετικά με το συμβούλιο που υπέγραψε, έχει την υποχρέωση να μεταφέρει την προμήθεια μέσα σε χρονικό διάστημα, που κανονίστηκε εξ αρχής. Δέκα σκάφη είναι ολόκληρος στολίσκος. Είναι αλήθεια όμως ότι υπό διοίκηση του  Βαρβάκη υπήρχαν σκάφη που ανήκαν στον γαμπρό του, τον Νικολάϊ Κομνηνό – έναν έμπορο από τον Ταγκανρόγκ. Ο Βαρβάκης προσέφερε δωρεάν πέντε από τα ναυτιλιακά του πλοία για τη μεταφορά ψωμιού στο Μπακού και στο Ρεστ. Ο αρχιστράτηγος Παύλος Τσιτσιάνοφ τον ευχαρίστησε και παρακάλεσε τον πολιτικό κυβερνήτη του Αστραχάν, τον πρίγκιπα Γενέσεβ “να προσέξει την ευγενική προσφορά του Ιβάν Αντρέγεβιτς».[3]

Όσον αφορά την προσωπική του ζωή ο Ιωάννης Βαρβάκης από το 1789 έλαβε ρωσική υπηκοότητα, τα προνόμια της οποίας απόλαυσε και η πολυμελής οικογένειά του, όπου από τον πρώτο γάμο είχε δύο παιδιά, που είχαν γεννηθεί στα Ψαρά, και ακόμα τρία από δεύτερο γάμο, τα οποία γεννήθηκαν στο Αστραχάν, ενώ από τον τρίτο γάμο δεν είχε παιδιά.
 
Οι Επιχειρήσεις

Ο Ιωάννης Βαρβάκης, ήταν πολυπράγμων χαρακτήρας, καθώς παράλληλα με την πολιτική δραστηριότητα ασχολήθηκε και διηύθυνε επιχειρηματικές υποθέσεις όπως ενοικίαση αμπελώνων, εμπορία κρασιού και απόσταξη οινοπνευματωδών, την κεραμοποιία, την εκμετάλλευση αλυκών και το εμπόριο αλατιού, την πλοιοκτησία και τις θαλάσσιες-ποτάμιες μεταφορές ως πλοιοκτήτης 10 μεταφορικών πλοίων.   

Στο ζενίθ της επιχειρηματικής του δραστηριότητας ήταν οι αλιευτικές επιχειρήσεις σε ιδιόκτητους ή παραχωρημένους ή μισθωμένους ιχθυοτόπους, η παραγωγή, συντήρηση, τυποποίηση, εμπορία του χαβιαριού και ταριχευτών ειδών. Η επιτυχημένη οργάνωση δικτύων εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου (Ρωσία, Τουρκία, Περσία, Μεσόγειος) των προϊόντων αυτών υπήρξε σημαντική πηγή κερδοφορίας.[4]  

Βέβαια, η περιοχή όπου δραστηριοποιήθηκε γεωμορφολογικά ήταν πρόσφορη για καλλιέργεια και παραγωγή χαβιαριού. Η Κασπία Θάλασσα, είναι η μεγαλύτερη λίμνη της Γης και έχει συνολική επιφάνεια 371 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα. Εκβάλλει σε αυτήν ο μεγαλύτερος ποταμός της Ευρώπης, ο Βόλγας και μέσα από τη Διώρυγα Βόλγα-Ντον, συνδέεται με την Αζοφική Θάλασσα. Περιβάλλεται από την Ρωσία, το Καζακστάν, το Αζερμπαϊτζάν, το Τουρκμενιστάν και το Ιράν . Η Κασπία φημίζονταν για την ποικιλία των ψαριών της και κυρίως για το γένος ιχθύων με την ονομασία, Ακιπενσερίδες, που παράγουν το μαύρο χαβιάρι. Επειδή το είδος αυτό έχει μακρύ και μυτερό ρύγχος, στα ελληνικά είναι γνωστός ως οξύρρυγχος.  Το είδος αυτό μπορεί  να φθάσει σε μεγάλο βάθος και είναι μακρόβιο(ζει ως και 300 χρόνια). Τα περισσότερα είδη που ζουν στην Κασπία ανεβαίνουν τον Βόλγα και τον Ουράλη μια φορά κάθε τέσσερα με πέντε χρόνια για να γεννήσουν την άνοιξη ή το καλοκαίρι. [5]         

Όσον αφορά την παραγωγή του χαβιαριού στις επιχειρήσεις του Βαρβάκη, ο Αλέξανδρος Μάρκου αναφέρει:«Το χαβιάρι συλλεγόταν σε πολύ μεγάλες ποσότητες σ’ ένα πεντακάθαρο μέρος. Το λίπος και το εξωτερικό μέρος δεν χρησιμοποιούνταν, ενώ το χαβιάρι τοποθετούνταν σε ξύλινο δοχείο, όπου το άλμεναν με το αλάτι καλύτερης ποιότητας και το ανακάτευαν με φαρδιά, ξύλινα πιρούνια. Ύστερα κάποιος με εμπειρία στο αλάτισμα το δοκίμαζε. Όσο λιγότερο αλμυρό είναι το χαβιάρι, τόσο καλύτερης ποιότητας είναι. Έβαζαν το χαβιάρι σε βαρελάκια από φλαμουριά, διαφόρων μεγεθών. Το μεγαλύτερο χωρούσε περίπου 5 πουτία. Το χαβιάρι που έστελναν στο Ταγκανρόγκ, στην Ελλάδα, στη Βιέννη και στη Μαδρίτη, το αλάτιζαν περισσότερο. Το χαβιάρι του οξύρρυγχου θεωρούνταν το καλύτερο. Το μαύρο χαβιάρι μπορούσε να διατηρηθεί πάρα πολύ καιρό. Περνούσε από ειδική επεξεργασία, ανακατευόταν με ειδικό κουτάλι, ενώ ο ειδικός μάστορας έπαιρνε το χαβιάρι και το συμπίεζε στην παλάμη του. Το χαβιάρι ήταν έτοιμο όταν δεν έβγαζε πια γάλα και είχε γίνει σκληρό. Γέμιζαν με χαβιάρι τους ψάθινους σάκους με χωρητικότητα τριών πουτιών. Συμπίεζαν τους σάκους με το πιεστήριο και τους έβαζαν στα βαρέλια».[6]      
                       
Επίσης μια άλλη περιγραφή από τα αρχεία του Ιδρύματος Κομνηνού-Βαρβάκη γίνεται αναφορά στον τρόπο αλίευσης του οξύρρυγχου αλλά και για την επιχειρηματική πρακτική του Βαρβάκη: “Για την συλλογή του χαβιαριού ψάρευαν πολλά ψάρια του οξυρρύγχου είδους. Ψάρευαν με σταθερά ή κινούμενα δίχτυα, με το αγκίστρι ή με τις τράτες. Κάπως έτσι περιγράφεται η μέρα 24 Απριλίου του 1798 στις επιχειρήσεις του Βαρβάκη. Αυτή τη μέρα πιάστηκαν 273 οξύρρυγχοι με βάρος 30 έως και 50 πουτιών η καθεμιά. Ο υπεύθυνος ενημέρωσε τον Βαρβάκη για το συμβάν, μιλώντας γι’ αυτό όπως θα μιλούσε για ένα συνηθισμένο γεγονός, άρα τέτοιου είδους ψαρέματα δεν ξάφνιαζαν κανένα“.
 
Υπήρχαν περιπτώσεις που στη διάρκεια τριών ημερών ψάρευαν μέχρι και 10.000 κόκκινα ψάρια. Ο Βαρβάκης δεν αγόραζε, αλλά και ενοικίαζε αλιευτικές περιοχές για ψάρεμα. Τον Μάϊο του 1806 ο Βαρβάκης νοίκιασε από τον Μουσταφά – Χαν πλούσιες αλιευτικές περιοχές για 4 χρόνια».[7

Σε σύντομο χρονικό διάστημα ο Βαρβάκης δημιούργησε περιουσία πολλών εκατομμυρίων και κατέστη ο πιο πλούσιος άνθρωπος στην περιοχή καθώς δεν ασχολούταν μόνο με την παραγωγή χαβιαριού, αλλά είχε στην κατοχή του αλιευτικές περιοχές, επιχειρήσεις, πλοία και προμήθευε αλάτι και κρασί. Η επιτυχημένη οργάνωση δικτύων εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου στην Ρωσία, Τουρκία, Περσία και την Μεσόγειο, υπήρξε σημαντική πηγή κερδοφορίας.

Η μετοίκηση στο Ταϊγάνιο και η επιστροφή στην Ελλάδα

Το 1815, ο Ιωάννης Βαρβάκης μετοίκησε με την οικογένειά του στο Ταϊγάνιο της Αζοφικής. Η εγκατάσταση του Βαρβάκη στο Ταϊγάνιο, ένα από τα σημαντικότερα κέντρα  παρουσίας της ελληνικής διασποράς στη νότια Ρωσία, συνδέθηκε με την μετατόπιση του κέντρου βάρους των οικογενειακών επιχειρήσεων, την κατάσταση της υγείας του  και τη μύησή του στις δραστηριότητες της Φιλικής Εταιρείας.  

 
_{^{Η οικία του Βαρβάκη στο Ταϊγάνιο}}       

Η οικονομική εισφορά του Ιωάννη Βαρβάκη για την υποστήριξη των διαφωτιστικών και εκπαιδευτικών αναγκών της επαναστατημένης Ελλάδας και για την παροχή αναγκαίων εφοδίων σε οπλισμό, πυρομαχικά, εξοπλισμό πλοίων, τροφοδοσία και επισιτισμό των αγωνιζομένων στη Μολδοβλαχία και την Ελλάδα υπήρξε μεγαλειώδης. Ο ίδιος, μετέβη το 1824, στην επαναστατημένη Ελλάδα, όντας ενήμερος για τη διεθνή και εσωτερική κατάσταση, αποσκοπώντας όχι μόνο με ευεργεσίες να στηρίξει τον Αγώνα αλλά και να συμβάλει στη διευθέτηση της εσωτερικής διαμάχης που έλαβε μορφή εμφύλιας πολιτικής και στρατιωτικής σύγκρουσης. Όμως, η παρέμβασή του στις εξελίξεις με  συγκεκριμένη πρόταση υπέρ του Ιωάννη Καποδίστρια δεν βρήκε ανταπόκριση, με αποτέλεσμα όταν ετοιμάστηκε για την επιστροφή του στη Ρωσία, πέθανε εξαιτίας της βεβαρυμμένης υγείας του, τις 12η Ιανουαρίου 1825, σε ηλικία 82 ετών, στη Ζάκυνθο.[8]

Ο μαικήνας της Ρωσίας
 
Ο Ιωάννης Βαρβάκης υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής στα κατώτερα πολυεθνικά κοινωνικά στρώματα (Ρώσοι, Αρμένιοι, Τάταροι), τα οποία συνέχιζαν μέχρι και το τέλος του 18ου αιώνα, να εποικίζουν την περιοχή. Μέσω προσωπικών επαφών, επαγγελματικών σχέσεων, κοινωνικών συμβάσεων και πολύπλευρων φιλανθρωπικών παρεμβάσεων ασκούσε σημαντική επιρροή στις πολυπληθείς ομάδες εργατών και χωρικών Ρώσων που ήταν εγκατεστημένοι στο Αστραχάν και την ευρύτερη περιοχή. [9] 

Η τακτική απέβη πρόσφορη για την εφαρμογή της πολιτικής προσηλυτισμού που εκπορευόταν από το κράτος και την εκκλησία και ενίσχυσε καταλυτικά τη δράση που είχαν αναλάβει προς αυτή την κατεύθυνση ο αρχιεπίσκοπος Αστραχανίου Νικηφόρος Θεοτόκης.  Για τις σπουδαίες ευεργεσίες του έλαβε υψηλές υλικές, συμβολικές ανταμοιβές και τιμητικές κοινωνικές διακρίσεις όπως το 1807: παράσημο του Ισαποστόλου Βλαδίμηρου Δ΄ τάξης, 1810: αυλικός σύμβουλος, 1810: ιππότης του παρασήμου Αγίας Άννας Β’ τάξης, κληρονομικό τίτλο ευγενείας και οικόσημο.[10] 

Επιδόθηκε στην ανάληψη μιας σειράς από κοινωφελή έργα από τα οποία, έμεινε στην ιστορία ως μαικήνας της Ρωσίας και μεγάλος ευεργέτης της Ελλάδας.  Το συνολικό ύψος των χρημάτων που διέθεσε για τη Ρωσία ανέρχεται στα 3.500.000 ρούβλια.   Στην περιοχή του Αστραχάν, εκτός από τις δωρεές σε φιλανθρωπικά ιδρύματα, εκκλησίες και σχολεία, τελειοποίησε την πλωτή γέφυρα της πόλης.
 
Μέσα από την Газета “Астраханские губернские ведомости”, #35, 1838 г. πληροφορούμαστε ότι: «Ο στόχος του Πέτρου Ι. πραγματοποιήθηκε. Πεδινές και ελώδεις περιοχές της πόλης έχουν στεγνώσει χάρη στη διώρυγα η οποία προσφέρει νερό στους κατοίκους και διευκολύνει τη μεταφορά τροφίμων και εφοδίων στο κέντρο της πόλης. Το μάκρος της διώρυγας είναι πάνω από 3 χιλιόμετρα ενώ το φάρδος της είναι 43 μέτρα. Από τις δύο πλευρές της διώρυγας είναι προκυμαία. Κατά το μήκος της όχθης έχουν φυτέψει φλαμουριές τις οποίες έφεραν ειδικά από το Σαράτοβ. Σημαντικά πρόσωπα κάνουν βόλτες στην όχθη στις άμαξές τους. Το χειμώνα διοργανώνονται διαγωνισμοί με έλκηθρα. Το καλοκαίρι οι κάτοικοι των γύρω περιοχών, πουλάνε διάφορα από τις βάρκες τους. Υπάρχουν πολλά ωραία μέρη για ψάρεμα, για ξεκούραση και για μπάνιο».[11]
 
Η διώρυγα είχε μήκος περισσότερο από 3,5 βέρτσια και πλάτος 20 σαζίνες που αντιστοιχούν σε 42 μέτρα. Ο Βαρβάκης στα εγκαίνια την ονόμασε Αστραχάνσκι Κανάλ(Κανάλι του Αστραχάν), αλλά οι πολίτες για να αποδώσουν την ευγνωμοσύνη τους στον ίδιο, την μετονόμασαν σε Βαρβατσίγιεβσκιι Κάναλ.

Όσον αφορά την Ελλάδα ένα από τα μεγαλύτερα κληροδοτήματα του Ιωάννη Βαρβάκη υπήρξε η ανέγερση στην Αθήνα του Βαρβάκειου Λυκείου και η Βαρβάκειος Αγορά. Το συνολικό ύψος των χρημάτων που διέθεσε για την Ελλάδα υπολογίζεται περίπου στα 1.500.000 ρούβλια.[12]