Massimo Recalcati / Η εποχή μας κινδυνεύει να είναι η εποχή της εξαφάνισης του ασυνείδητου

Η τύχη του ασυνείδητου θα είναι όμοια με αυτή των δεινοσαύρων; αναρωτιέται ο ψυχαναλυτής Massimo Recalcati, στο άρθρο που δημοσίευσε η La Republica. Ο συγγραφέας του βιβλίου “Έγκώμιον ασυνειδήτου”, μτφρ. Χρήστος Πονηρός, εκδόσεις Επέκεινα, εξηγεί με τον δικό του τρόπο πως η εποχή μας κινδυνεύει από την εξαφάνιση του ασυνειδήτου. «Ο ευφορικός υπερακτιβισμός που διαπερνά τον λόγο του καπιταλιστή σκιαγραφεί μια νέα μορφή ανθρωπότητας που θα ήθελε να εξορκίσει τη δυσφορία και τον πόνο στο όνομα μιας ευημερίας της οποίας το δικαίωμα δεν μπορεί να αμφισβητηθεί» γράφει εξηγώντας πού οδηγεί την ανθρωπότητα αυτός ο δρόμος.

Ολόκληρο το άρθρο

Η τύχη του ασυνειδήτου θα είναι όμοια με αυτή των δεινοσαύρων; Θα μπορούσε το ασυνείδητο να έρθει αντιμέτωπο με έναν αναπόφευκτo αφανισμό; Και η ψυχανάλυση; Δεν απειλείται άραγε σήμερα από τον κίνδυνο να αφανιστεί για πάντα; Και οι ψυχαναλυτές; Ποια θα ήταν η ευθύνη τους αναφορικά με αυτό τον αφανισμό; Εν κατακλείδι, ποιο θα είναι το μέλλον της ψυχανάλυσης στον πολιτισμό μας; Ποια θα είναι δηλαδή η πιθανότητα για το υποκείμενο του ασυνειδήτου να συνεχίσει να υπάρχει;

Θέτω αυτές τις ερωτήσεις με μία σκόπιμα ακραία και παράδοξη μορφή για να φτάσουμε κατευθείαν στο περιεχόμενο αυτού του βιβλίου. Πρόκειται για το ένθερμο εγκώμιο ενός ψυχαναλυτή απέναντι σε αυτό το ιδιαίτερο αντικείμενο, το ασυνείδητο (που αντικείμενο δεν είναι, με την έννοια ότι δεν απαντά στην εμπειρική γνώση του αντικειμένου) και το οποίο αποτελεί το κέντρο της θεωρητικής και εμπειρικής λειτουργίας της ψυχανάλυσης.

Η εποχή μας κινδυνεύει να είναι η εποχή της εξαφάνισης του ασυνείδητου. Το ιδανικό της αρχής της απόδοσης έχει αναδειχθεί ως μια νέα κοινωνική εντολή. Μια ανθρωπολογική μετάλλαξη έχει υποβιβάσει την ανθρώπινη πραγματικότητα στην πραγματικότητα μιας μηχανής που πρέπει συνεχώς να αποδεικνύει την αποτελεσματικότητά της. Είναι ένα μεγάλο κύμα που σήμερα φαίνεται πως έχει φτάσει στην ακτή. Ο μύθος της προσωπικής επιτυχίας έχει αναδειχθεί ως μια νέα κοινωνική νόρμα. Η προσαρμογή στο σύστημα συνεπάγεται μια ομοιογενή ιδέα της ευτυχίας που πρέπει να συμμερίζεται σε κοινωνικό επίπεδο χωρίς να αφήνει περιθώρια κριτικής.

Ο ευφορικός υπερακτιβισμός που διαπερνά τον λόγο του καπιταλιστή σκιαγραφεί μια νέα μορφή ανθρωπότητας που θα ήθελε να εξορκίσει τη δυσφορία και τον πόνο στο όνομα μιας ευημερίας της οποίας το δικαίωμα δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Η ιστορικά κεκτημένη μαζική ελευθερία απαιτεί απεριόριστη πρόσβαση σε μια απόλαυση που έχει αντικαταστήσει το ζοφερό καθεστώς του ηθικού καθήκοντος. Ως αποτέλεσμα, η λεγόμενη ψυχική ασθένεια φαίνεται να έχει αλλάξει ρεπερτόριο. Δεν πρόκειται πλέον για την απόκλιση από την νόρμα, τη μη κανονικότητα (το ανώμαλο), τον παραλογισμό, την άναρχη εκκεντρικότητα της τρέλας.

Σε πρώτο πλάνο δεν τίθεται πλέον ο αποκλεισμός, ο διαχωρισμός, ο εγκλεισμός του παραλόγου ως ενόχου για την εγκατάλειψη των σταθερών και φωτεινών αγκυροβολίων της ανθρώπινης λογικής. Το νέο πρόσωπο της τρέλας σήμερα είναι μάλλον αυτό της κανονικότητας που επιβάλλεται ως κοινωνική νόρμα, του υπερ-προσαρμοσμένου υποκειμένου, της υποχρεωτικής λειτουργικής αποτελεσματικότητάς του, της αρχής της απόδοσης ως θεμελιώδους αρχής του πλαισίου της πραγματικότητας. Η νέα τρέλα δεν έχει πλέον καμία σχέση με τον παραληρηματικό παραλογισμό που αψηφά την κανονικότητα αλλά με μια υπερβολική ταύτιση με την νόρμα.

Αν η υπερσύγχρονη τρέλα συνίσταται στο να πιστεύουμε ότι είμαστε ένα Εγώ, η ύπαρξη του ασυνειδήτου μάς υπενθυμίζει ότι είναι ακριβώς στο όνομα της ενίσχυσης της εγωικής αρχής της ταυτότητας που εξαπολύονται οι χειρότερες καταστροφές. Σε ατομικό επίπεδο: κακοήθης ναρκισσισμός, βία, δημιουργικός μαρασμός, υπεροψία, αλαζονεία. Σε συλλογικό επίπεδο: καταστροφικότητα, πόλεμος, ιδεολογικός φανατισμός, ρατσισμός. Η σκλήρυνση των ορίων του Εγώ, παρά η υποχώρησή τους, είναι, στην πραγματικότητα, για την ψυχανάλυση η προέλευση κάθε είδους “ψυχικής ασθένειας”.

Όμως δεν υπάρχει διαμόρφωση της ζωής παρά μόνο ως συμμαχία μεταξύ της ζωής και της επιθυμίας της. Πρόκειται για τη σύναψη ενός νέου συμφώνου, μιας νέας συμφωνίας μεταξύ του υποκειμένου και της ασυνείδητης επιθυμίας του. Το θέμα δεν είναι να δούμε το ασυνείδητο ως απειλή που πρέπει να εξαλειφθεί ή από την οποία πρέπει να αμυνθούμε, αλλά ως μια φιλία που πρέπει να καλλιεργηθεί. Αυτό είναι το μεγάλο κλινικό μάθημα της ψυχανάλυσης: το κάλεσμα του ασυνειδήτου –το αίτημά του – δεν πρέπει ούτε να αποσιωπάται ούτε να αγνοείται.

Όμως για να γίνει δεκτό το αίτημά του χρειάζεται μια ριζική ευθύνη. To εγκώμιο του ασυνειδήτου μάς αναγκάζει, στην πραγματικότητα, να αναδιατυπώσουμε την ηθική κατηγορία της ευθύνης, αποσυνδέοντάς την από εκείνη της κυριαρχίας. Αυτό είναι ένα από τα πιο σημαντικά αποτελέσματα της ανατροπής του υποκειμένου από τον Φρόυντ. Ενώ στην παραδοσιακή ηθική, η οποία βρίσκει το αποκορύφωμά της στην αριστοτελική σοφία, η ευθύνη συμπίπτει με τον έλεγχο των παθών, με την πειθαρχία τους, με τη μετριοπάθεια της δομικής τους εγκράτειας, αυτό που μπορούμε να αντλήσουμε από την ψυχανάλυση είναι μια ηθική που απαρνείται κάθε ιδανικό κυριαρχίας. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για την εξημέρωση του ασυνειδήτου, για την εξουδετέρωση της δύναμής του, για τον αποικισμό της επικράτειάς του, αλλά για την θαρραλέα παράδοση στο κάλεσμά του. Το όλο θέμα έγκειται στο να αναγνωριστεί η αναρμοδιότητα του Εγώ να καλλιεργήσει την απαραίτητη φιλία με το ασυνείδητο.

Προκειμένου να προσπαθήσουμε να καλλιεργήσουμε αυτή τη φιλία, είναι απαραίτητο να αναγνωρίσουμε ότι το ασυνείδητο είναι πρώτα απ’ όλα ένα απεριόριστο άνοιγμα στην ενδεχομενικότητα της ύπαρξης και ότι το ηθικό καθήκον του υποκειμένου είναι να κατοικήσει αυτό το άνοιγμα αντί να προσπαθήσει αμυντικά να το σφραγίσει. Πρόκειται για ένα πολύ επίκαιρο ζήτημα. Ενόψει της τάσης για ασφάλεια που φαίνεται να κυριαρχεί τόσο στην ατομική όσο και στη συλλογική ζωή, ωθώντας τες να προτιμούν το κλειστό από το ανοιχτό, την ταυτότητα από τη διαφορά, την προστασία από τη δυνατότητα συνάντησης, το εγκώμιο του ασυνειδήτου σημαίνει αποκατάσταση μιας εκδοχής της ζωής που δεν είναι αιχμάλωτη της πεποίθησης ότι είναι, που δεν πιστεύει στο Eγώ της και που, κατά συνέπεια, δεν εξορκίζει τη συνάντηση με το απροσδόκητο.

Πηγή: Αναγνώστης