Η Ευφροσύνη Μαντά – Λαζάρου γεννήθηκε στην Κύπρο το 1955. Σπούδασε Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργάστηκε ως φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση. Από το 1995 μέχρι το 2003 εργάστηκε στην Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου ως Συντονίστρια Προγραμμάτων Λειτουργικού Αλφαβητισμού. Από το 2003 μέχρι το 2011 υπηρέτησε στα Σχολεία Ζώνης Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας της εντός των τειχών Λευκωσίας για τον σχεδιασμό και υλοποίηση εκπαιδευτικών και κοινωνικών προγραμμάτων για μετανάστες και πολιτικούς πρόσφυγες.

Τιμήθηκε με το Κρατικό βραβείο ποίησης του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου για το έργο της Ο Νώε στην πόλη (εκδόσεις Πλανόδιον 2012). Η ποιητική συλλογή Ένα δέντρο λιβάνι και πάλι ο ξηρανθός κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.

• Τι είναι εκείνο που σας ωθεί να γράφετε;

Οι λέξεις και η δύναμή τους. Η πλαστικότητά της γλώσσας, ο ρυθμός της. Το ανεξάντλητο της γλώσσας. Από την πρακτικότητα και τη χρησιμότητα ενός σήματος, ενός κώδικα επικοινωνίας, συνομιλίας, έως την οργανωτική λειτουργία της, την ερευνητική πρόθεση, την παραγωγική δύναμη. Ο λόγος παρέχει τη δυνατότητα μεταστοιχείωσης, ποιητικής ενέργειας με τρόπους υπαρξιακούς. Σχεδόν κάθε φορά που βρίσκομαι σε διαδικασία γραφής, κάτι που δεν το αποφασίζω και δεν το ελέγχω, με φέρνει  να παρατηρώ τη γλώσσα έξω αλλά και ταυτόχρονα με το περιεχόμενο, το θέμα και τη συγκίνησή του. Παρατηρώ το ποιητικό υποκείμενο που σώζεται δημιουργώντας. Αυτό συμβαίνει και στο πρόσφατο βιβλίο μου για να σταθώ σε ένα παράδειγμα. 

«…ο άνθρωπος, διωγμένος έξω από τις φυλλωσιές των λέξεων πέφτει μέσα σε πόρους, όπου δικός του ξένου και ξένο  το δικό και πια δεν κατοικεί…»
« Από  παρόμοια χρεία κτίζουμε τα σπίτια μας, κτίζουμε και τις λέξεις μας…» 
«Ό,τι υπήρξε, υπάρχει μες στο όνομα γλυκοπύρηνος καρπός…»
«Γράφεις. Ό,τι ονομάσεις ανασαίνει: εδώ. Η θλίψη είναι ο γλυκός πυρήνας ονομάτων.»

• Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι για εσάς να καταφέρετε να εκφράσετε τη σκέψη σας πάνω στο χαρτί;

Ίσως ακουστεί περίεργο αλλά κάποιες φορές είναι ευκολότερο για μένα να εκφράσω μια σκέψη στο χαρτί, ως να έχω απέναντι μου τον ιδανικό συνομιλητή με τον οποίο μιλούμε την ίδια γλώσσα κι έχει μια απύθμενη αποδοχή και κατανόηση για τις ατελείς μου σκέψεις, τον ατελή χαρακτήρα μου, τα ολισθήματα,  τα «τραυλίσματα», τις ασάφειες, τις γνωστικές  αδυναμίες, τα δύσκολα συναισθήματα. 

Όσο εύκολο είναι να εκφραστώ με τη λογοτεχνική γραφή και κυρίως με την ποίηση, όταν εκκινώντας από μια αφορμή αφήνομαι στη συγκίνηση και στη γλώσσα, τόσο πιο δύσκολο έως ακατόρθωτο γίνεται, όταν το θέμα και η συγκίνηση με συντρίβει. Η πύκνωση σε στίχους κάποτε με διευκολύνει. 

«Και οι νύχτες μένουν ανοικτές στη σιωπή ενός θρυμματισμένου στόματος. Στις λεπιδόπτερες σταματημένες λέξεις. Στις αγέραστες θεμελιώσεις της υψιπέτειας των  ορέων. Στις αιτιάσεις της ερήμου. Και οι νύχτες μένουν πάντα ανοικτές. Στα άστρα που εφημερεύουν.» Είναι οι τίτλοι, το απόσταγμα πέντε ιστοριών από τις οποίες ειπώθηκαν μόνο οι δύο στο βιβλίο. Κι είναι κι άλλες ιστορίες που μου ήταν αδύνατο να τις εκφράσω σε μια δίκαιη απόδοση της ουσίας τους και γι’  αυτό δεν κράτησα ούτε ένα στίχο τους. 

• Ποιες είναι οι επιρροές σας;

Τα πρώτα ακούσματα από το περιβάλλον μου, ποιήματα, αφηγήσεις και τραγούδια. Τα Ομηρικά Έπη και οι Αρχαίοι Έλληνες Τραγικοί. Σημαντικοί λογοτέχνες της παλαιότερης και της σύγχρονης  λογοτεχνίας. Μάλιστα πιο πολύ με επηρέασαν προσπαθώντας να διδάξω τα έργα τους στους μαθητές  μου παρά όταν τους διδασκόμουν στο Κλασικό Γυμνάσιο και στη Φιλοσοφική σχολή. Διαβάζω ελληνική και ξένη λογοτεχνία από μετάφραση.  Μελέτησα και πολλά άλλα βιβλία για άλλα ειδικά θέματα. Πολλά σε σχέση με τη γλώσσα και τη σκέψη, την ψυχογλωσσολογία, την ψυχανάλυση και τη σχέση της με τη λογοτεχνία. Επιστρέφω πάντα σε ένα σώμα λογοτεχνίας, πεζά και ποιητικά έργα, που λειτουργούν ως μια πατρίδα, ως ένας τόπος και τρόπος που γνωρίζω και συμμερίζομαι. Μού είναι δύσκολο να αναγνωρίσω τις επιρροές τους στη γραφή μου. Επειδή, έτσι ελπίζω δηλαδή, όσα περνούν στη γραφή μου, περνούν με έναν τρόπο που γίνονται δικά μου, συνυφαίνονται αφομοιωμένα και μεταστοιχειωμένα από δικές μου βιωμένες αλήθειες. 

• Ποια θεματολογία κρατεί τον κυρίαρχο ρόλο στα έργα σας;

Η ερώτηση με κάνει να ανατρέξω σε όσα έχω γράψει. Πρωτόλεια ποιήματα με θέμα το 74, τον ακρωτηριασμό της Κύπρου, την αγωνία ενός κόσμου ραγισμένου. Ο αιφνιδιασμός από το βίαιο τέλος μιας ανέμελης εφηβείας που προξένησε στη γενιά μου το πραξικόπημα και η εισβολή, το ξάφνιασμα από την εκ των υστέρων συνειδητοποίηση  της άγνοιας του κινδύνου που παραμόνευε μες στον παιδικό παράδεισο, της ευθραυστότητας, της πτώσης, του θανάτου. Μήπως από τότε γράφω κάτι άλλο; « Ο Νώε στην πόλη», μια μοιρασμένη πόλη, ένας κόσμος που βυθίζεται. «Χωρίς την  Αριάδνη στη χώρα του αυτισμού…» μια ιστορία ενός αυτιστικού παιδιού παράλληλη με την αυτιστική πολιτεία και κοινωνία της Κύπρου. Από τη «Ναρκοσυλλέκτρια»,  στο ναρκοπέδιο του κόσμου  και της ζωής, στο «Κρανίο Κύκλωπα» ως το «Ένα δέντρο λιβάνι και πάλι ο ξηρανθός». Σε κάθε τραύμα επικάθονται νέα τραύματα της προσωπικής μου περιπέτειας και τραύματα του άλλου, της Κύπρου και του κόσμου όλου. 

Η επικαιρότητα και η στιγμή δεν μου δίνει θέματα, μου δίνει την πληροφορία, μου προκαλεί έντονα συναισθήματα αλλά μόνο ως απόσταγμα και μέσα σε μια σύνθεση, συνυφασμένη, κατασταλαγμένη, επιστρέφει αργότερα μέσα στη γραφή μου. Είναι ένα παλίμψηστο η γραφή. Ματαιώσεις, απώλειες, πένθη, έρωτας, θάνατος… Η φωτεινή πλευρά είναι το στοργικό βλέμμα και η αισιοδοξία μιας νέας ποίησης με λέξεις καινούργιες, διαφορετικές από τις δικές μας.  « Πάρε και μια κούπα ωραίους καρπούς/ και άντε στην ευχή μου./ Φύτευε τα κουκούτσια τους και με τις λέξεις σου χάδευε τα. Άντε να δεις καλό παιδάκι μου κι εσύ και οι δικοί σου.»  Έτσι το ναρκοπέδιο γίνεται ωραίο περιβόλι στη «Ναρκοσυλλέκτρια». Ή για να έρθω στο «Ένα δέντρο λιβάνι και πάλι ο ξηρανθός» κάποια αισιοδοξία αχνά φωτίζει το τοπίο με το αηδόνι της Βαβέλ. «Η Βαβέλ φέρνει ένα αηδόνι πάνω από τις χωριστές μας λέξεις.»

• Πείτε μας λίγα λόγια για το βιβλίο σας. 

Ο τίτλος του βιβλίου περιγράφει τη διαδρομή της συγκεκριμένης γραφής και συνοψίζει τα πάθη της. Προσανατολίζει ως προς το περιεχόμενο, ή μάλλον θα έλεγα ότι προετοιμάζει την ανάγνωση. 

Το πρώτο μέρος της συλλογής, «Ένα δέντρο λιβάνι», ξεκίνησε από κάτι ενοχλητικά θραύσματα μνήμης και αγρύπνιας. Θραύσματα νύχτας τα τιτλοφορούσα, που με κρατούσαν άγρυπνη. Ήταν σαν να προσπαθούσα με ένα δέντρο λιβάνι να υπερβώ την απώλεια, τη φθορά, το πεπερασμένο. Μια απόπειρα να αποκατασταθεί το κάθε τι σε μια πνευματική αδιαίρετη οντότητα, σε μια ολότητα έξω και πέρα από το έγκαυμα του θανάτου. Ματαίως! Όλα πάλι επέστρεφαν στο χώμα, «σε ένα επίπεδο, πεδινό σήμερα».

Κι επειδή  η γραφή αποφασίζει, κι όχι οι ιδέες μου, ακολούθησε το δεύτερο μέρος με τίτλο «Και πάλι ο ξηρανθός». Ο ξηρανθός, όπως τον προσλαμβάνω στο πρόσωπο του πρόσφυγα, του μετανάστη, του πεθαμένου παιδιού που με το θάνατό του εισάγει την οδύνη του παράλογου, του αδιανόητου. Ο ξηρανθός όπως  μου φανερώνεται  στο πρόσωπο του ξένου, που φτάνει από ρημαγμένη χώρα ή και στο πρόσωπο του «άλλου» που τον συναντά έχοντας  υποθετικά πατρίδα ενώ ζει κι ο ίδιος ξένος κι απόξενος σε κόσμους πτώσης και φθοράς, σε ρημαγμένους παραδείσους. 

• Αν μπορούσατε να αλλάξετε κάτι στον τομέα της λογοτεχνίας τι θα ήταν αυτό;

Όσα θεωρώ στρεβλώσεις και παρεμβολές ανάμεσα στο λογοτέχνη, στο έργο του δηλαδή,  και στον αναγνώστη. Για κάποια θέματα ευθύνεται ο ποιητής, για κάποια η μονοδιάστατη εκπαίδευση και ο καταπονημένος χώρος της παιδείας, η συμμορφωτική, παραμορφωτική κι όχι η μορφωτική δύναμη των ΜΜΕ, οι παρανοήσεις για ένα λογοτεχνικό λάιφ στάιλ… Γνωρίζω καλά το χώρο της εκπαίδευσης. Προσπάθησα να προσφέρω στα παιδιά την ευκαιρία να γνωρίσουν τη λογοτεχνία με έναν τρόπο που τουλάχιστον να μην είναι απωθητικός. Τους προσκάλεσα να διαβάσουμε, να γράψουμε, να  παρακολουθήσουμε θέατρο, κινηματογράφο, να οργανώσουμε λογοτεχνικές εκδηλώσεις, να συνομιλήσουμε με δημιουργούς.  Παρακάμπτοντας δοσμένες  μεθόδους και έτοιμο διδακτικό υλικό δίδαξα την ελληνική γλώσσα στην Περβίν που είχε έλθει στο σχολείο μας από την Τουρκία μέσω των κατεχομένων μεταφράζοντας μαζί της σελίδες από το προσωπικό της ημερολόγιο.  Φτάσαμε σε μια δίγλωσση έκδοση ενός μικρού βιβλίου που την στήριξε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και την έκανε περήφανη. Η λογοτεχνία στο χώρο της εκπαίδευσης  είναι ένας τομέας που θα ευχόμουν να σχεδιαστεί από την αρχή, από ανθρώπους με παιδεία και όραμα.  

Υπάρχουν πολλά άλλα ζητήματα που αφορούν τομείς που δεν γνωρίζω καλά. Μιλώ μόνο για όσα  προσπαθώ να προνοήσω μέσα στην περιοχή της ευθύνης μου. Τι γράφω;  Γιατί γράφω, πώς καλλιεργώ το ήθος και το ύφος μου και παραμένω και πιστή σε αυτά, πώς διαχωρίζω την τέχνη και τη γνησιότητά της από την «καριέρα», τη «δημοσιότητα» του ποιητή και την επιθυμητή αναγνωσιμότητα του έργου. 

Ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι πολιτισμός λόγου. Ο λόγος τροποποιεί την αντίληψη. Η αντίληψη τροφοδοτεί  το λόγο. Ο κόσμος αλλάζει με λέξεις. Όταν δεν είναι κενές περιεχομένου και έχουν συνέπεια με την πράξη, με τη δράση. Αν αλλάζει ο κόσμος αλλάζει και η λογοτεχνία του. Οι άνθρωποι με το λόγο δουλεύουμε ως γέφυρες, ως πέρασμα. Κάθε λόγος, κάθε λέξη, κάθε φώνημα και μόρφημα μετρά. Λογοτεχνική, επιστημονική, επικοινωνιακή, η γλώσσα στην κοινωνική της χρήση, προφορική και γραπτή κυοφορεί και φέρει αργά κι αθέατα για το σύντομο του βίου μας, το μέλλον και την αλλαγή. Γι’ αυτό  επιστρέφω στα βασικά ερωτήματα του τι, γιατί και πώς γράφω.  

• Έχετε επόμενα συγγραφικά σχέδια;

Είναι μια συλλογή από πεζά που γράφτηκαν πριν από το « Ένα δέντρο λιβάνι και πάλι ο ξηρανθός» που  ξανακοιτάζω τώρα. Και μια  ποιητική  συλλογή που γράφεται, δώρο μιας συγκίνησης από τη συνομιλία μου με ένα χειρόγραφο βιβλίο του 19ου αιώνα. Δεν το σχεδίασα. Από φοιτήτρια έχω στα χέρια μου αυτό το χειρόγραφο, οικογενειακό κειμήλιο, και κατά καιρούς το μελετώ  και το αφήνω. Αλλά μόνο φέτος μού έκλεισε αναπάντεχα το μάτι ο άγνωστος γραμματικός  που ανθολογούσε και αντέγραφε σώζοντας παλαιότερα ή και σύγχρονα του θέματα κι έγινε το ποιητικό υποκείμενο σε μια νέα μου ποιητική  συλλογή. Το μόνο που σκεφτόμουν κάπου κάπου ήταν η πιθανότητα μιας έκδοσης του ίδιου του χειρόγραφου βιβλίου ή κάποιες ειδικές μελέτες, που όλο αναβάλλονται. Προς το παρόν όμως εύχομαι να ταξιδεύει και να συναντά τους αναγνώστες του το νέο μου βιβλίο, «Ένα δέντρο λιβάνι και πάλι ο ξηρανθός».