Ενόψει της συναυλίας «Απόλλων και Διόνυσος-Αόρατοι κόσμοι»  (Αpollon et Dionysos – Mondes invisibles) που θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 30 Ιουνίου στο πλαίσιο του Festival des Forêts, στην Compiègne, στα βόρεια του Παρισιού, μιλάνε στο tvxs.gr οι καλλιτέχνιδες Ζωή Σαμσαρέλου και Φένια Παπαδόδημα.

Διαβάστε επίσης: Συναυλία στο Παρίσι με δύο Ελληνίδες καλλιτέχνιδες

Η Ζωή Σαμσαρέλου είναι καθηγήτρια πιάνου στο Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης και Καλλιτεχνική Διευθύντρια του International PelionFestival και η Φένια Παπαδόδημα είναι ηθοποιός, τραγουδίστρια και σκηνοθέτης. Από το 2015, καλλιτεχνική διευθύντρια του Elaionas Festival.

Οι δύο τους ενώνουν τις δυνάμεις τους για να παρουσιάσουν ένα μοναδικό πολυδιάστατο θέαμα, που αναφέρεται στη δυαδικότητα της ανθρώπινης φύσης, σε όλες της της εκφράσεις.

1.Πώς είναι να συμμετέχει ένας έλληνας καλλιτέχνης σε ένα μεγάλο ευρωπαϊκό φεστιβάλ?

Φ.Π. Τυχαίνει να έχω ζήσει ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής μου στο Παρίσι,  έχοντας γνωρίσει καλά το γαλλικό κοινό μέσα από θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες, παρ’ όλα αυτά δεν μπορώ να περιγράψω την χαρά που κάθε φορά νιώθω όταν παίζω εκεί. Πρόκειται για ένα κοινό καλλιεργημένο με όλη την έννοια τη λέξης, ευαίσθητο και ανοιχτό σε κάθε τι ξένο. Αυτό δεν είναι καθόλου δεδομένο. Είναι ένα «γαλλικό» χαρακτηριστικό κι έχει κατακτηθεί τις τελευταίες δεκαετίες στη Γαλλία χάρις στο μεγάλο διαπολιτισμικό άνοιγμα που καλλιεργήθηκε εκεί, τόσο στη μουσική όσο και στα εικαστικά, στον κιν/φο, σε όλες τις τέχνες.

Ζ.Σ. To Festival des Forêts είναι ένα από τα σημαντικότερα στη Γαλλία. Το 2021 έλαβε από το Radio Classique το βραβείο του καλύτερου φεστιβάλ της Γαλλίας, μαζί με το Festival Berlioz και το Festival Verbier. Είναι μεγάλη  τιμή η συμμετοχή μας σε αυτό και χαιρόμαστε που όλα πήγαν πολύ καλά!

^{_{Η Φένια Παπαδόδημα τραγούδι, κείμενα, σύνθεση}}

2.Πώς προέκυψε η συνεργασία σας με το Festival des Forêts που πραγματοποιήθηκε φέτος για 30στή φορά στην Compiègne, βόρεια του Παρισιού; Πείτε μας λίγα λόγια για το φεστιβάλ, τι περιλαμβάνει και πώς ήταν η εμπειρία σας από την παραμονή σας εκεί..

Ζ.Σ. Η γνωριμία μου με τον πρόεδρο του φεστιβάλ, κ. Bruno Ory-Lavollée μας πηγαίνει μερικά χρόνια πίσω, όταν ο ίδιος ανακάλυψε από το διαδίκτυο το «Φεστιβάλ Πηλίου» του οποίου είμαι καλλιτεχνική διευθύντρια, οπότε και μας πρότεινε μία συνεργασία, κυρίως λόγω των κοινών χαρακτηριστικών μας, που είναι η αγάπη για τη μουσική, τη φύση, το περιβάλλον και τα μνημεία. Tο στίγμα του δικού μας Φεστιβάλ είναι «Inspiration in Nature».

Εκτοτε επισκέφτηκα δύο φορές το φεστιβάλ στην Compiègne, που βρίσκεται 80 χιλιόμετρα βόρεια του Παρισιού, απόλαυσα την ομορφιά του δάσους, τα πολλά γραφικά χωριά, το μεράκι και τον σεβασμό προς τα μνημεία, τους πύργους, τις εκκλησίες και τον τρόπο που αξιοποιούνται όλα αυτά ως χώροι συναυλιών. Σε αυτό το πλαίσιο, διοργανώνονται σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους συναυλίες κλασικής μουσικής με διεθνώς γνωστούς καλλιτέχνες, πεζοπορίες που καταλήγουν σε συναυλίες μέσα στο δάσος, εργαστήρια για συνθέτες, κρουαζιέρες σε ποτάμια της περιοχής.

Η πρόταση για μια συναυλία στο φεστιβάλ αυτό ήταν και η αφορμή για τη συνεργασία μου με την Φένια. Μετά από αναμονή 2 χρόνων λόγω κορωνοϊού, φτάσαμε στη φετινή διοργάνωση, που συνέπεσε και με τους εορτασμούς συμπλήρωσης των 30 χρόνων του Festival des Forêts.

Από την πρώτη στιγμή, η υποδοχή και η φιλοξενία ήταν υποδειγματικές. Η πρώτη μας έκπληξη ήταν ο χώρος που μέναμε, στη Villa de Châtelet, έναν πανέμορφο πύργο του 19ου αιώνα στο Choisy-au-Bac, που υπήρξε η κατοικία του συνθέτη Leo Delibes. Δεύτερη έκπληξη ήταν η οργάνωση.

Πέρα από τους εμπλεκόμενους επαγγελματικά με το φεστιβάλ, τη διοίκηση, τον μάνατζερ, τον διευθυντή σκηνής, τους ηχολήπτες και φωτογράφους, υπάρχει μια εντυπωσιακή ομάδα εθελοντών, που ζουν γι’ αυτό, το έχουν ενσωματώσει στη ζωή τους και εξυπηρετούν όλες τις ανάγκες που προκύπτουν, πάντα με ευγένεια, ενθουσιασμό και χαμόγελο. Tρίτη έκπληξη, η τοποθεσία της συναυλίας, στην κορυφή του λόφου μέσα στο δάσος, στην περιοχή Vieux Moulin, μπροστά στα ερείπια του μοναστηριού Saint Pierre-en-Chastres του 14ου αιώνα. Δυστυχώς ο καιρός δεν μας επέτρεψε να παίξουμε στον εξωτερικό χώρο, κι έτσι η συναυλία έγινε σε έναν προβλεπόμενο για τέτοιες περιπτώσεις χώρο, στην Orangerie, μια καλαίσθητη τζαμένια κατασκευή. με θέα τα φωτισμένα ερείπια.
 
3. Πως εμπνευστήκατε το έργο «Απόλλων και Διόνυσος-Αόρατοι κόσμοι»  (Αpollon et Dionysos – Mondes invisibles) που παρουσιάστηκε στο Festival des Forêts;

Ζ. Σ. Ασχολούμαι με το θέμα εδώ και πολλά χρόνια. Το 2023 θα κυκλοφορήσει από την Divine Art Records ένα αλμπουμ μου με διπλό CD για σόλο πιάνο, με θέμα τον θεό Διόνυσο. Οι σπουδές μου στην Αρχαιολογία στο ΑΠΘ, παράλληλα με τις μουσικές σπουδές μου στο Κρατικό Ωδείο, και το συνεχές ενδιαφέρον μου για την αρχαία Ελλάδα με οδήγησαν να ασχοληθώ μ’ αυτό. Ο κ. Ory-Lavollée, ως λάτρης του ελληνικού πολιτισμού, δέχτηκε με ενθουσιασμό την πρόταση. Από τότε ξεκίνησε με τη Φένια μια πολύμηνη περίοδος συζήτησης και δημιουργικής ανταλλαγής απόψεων, χωρίς να ξέρουμε πού θα οδηγηθούμε.

^{_{Η Ζωή Σαμσαρέλου στο πιάνο}} 

Το ζητούμενο ήταν ο συνδυασμός της κλασικής μουσικής με τα είδη μουσικής που υπηρετεί η Φένια, έχοντας τα κείμενα ως συνδετικό υλικό. Εδωσα στη Φένια ηχογραφήσεις από τα κομμάτια που ως επί το πλείστον θα με ενδιέφερε να παίξω και εκείνη, ως ηθοποιός με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τραγωδία και ως μουσικός  – τραγουδίστρια που ασχολείται με πολλά είδη, από το κλασικό τραγούδι και την τζαζ μέχρι τους βυζαντινούς ύμνους και το παραδοσιακό, ανέλαβε το στήσιμο του προγράμματος. Προσθέταμε και αφαιρούσαμε -μην σας φανεί περίεργο- μέχρι 5 μέρες πριν τη συναυλία. Ηταν μια πολύ γόνιμη περίοδος και μια πολύ όμορφη συνεργασία.

Φ.Π. Όταν η Ζωή Σαμσαρέλου μου μίλησε για το ρεπερτόριο το οποίο δούλευε, ως βιρτουόζος με ευαισθησία και ακρίβεια, ένα πρόγραμμα  που εμπεριέχει έργα για πιάνο από την μπαρόκ περίοδο μέχρι σήμερα , από τον Rameau   μέχρι τον Κουμεντάκη και την Λίνα Τόνια, αισθάνθηκα πως θα ήταν δύσκολο να βρω τη «φωνή»  μου, τη θέση μου, να συνδράμω εξίσου δημιουργικά. Επειδή όμως  τελικά, ο πιο σωστός δρόμος είναι να προσφεύγει κανείς στην μία και αληθινή του «φωνή», απελευθερώθηκα και άρχισα να σκέφτομαι δημιουργικά. 

Τα κομμάτια του πιάνου εμπνέονται από την αρχαία ελληνική μυθολογία, φέρουν το ελληνικό στοιχείο στο έπακρο αλλά μέσα από μία δυτική μουσική και συνθετική προσέγγιση και γλώσσα, ασχέτως εποχής. Αυτό που θα προσέθετε χρήσιμα κομμάτια στο παζλ είναι η Ανατολή, ως συνέχεια της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. Έτσι αναζήτησα βυζαντινά τροπάρια που να μπορούν  να δέσουν μ’ έναν εσωτερικό ανεξήγητο τρόπο με το πιάνο, με τις θεματικές, καθώς και αποσπάσματα τραγωδιών (Αντιγόνη και Βάκχες) και Ορφικών ύμνων, που να μαρτυρούν την υπόγεια σύνδεση της αρχαίας παράδοσης με την βυζαντινή και δημοτική συνέχεια.

Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιτευχθεί μία τέτοια αναζήτηση «γέφυρας» παρά μέσα από το μυστήριο του θανάτου. Τον κοινό τόπο κάθε τραγωδίας, κάθαρσης, μεταμόρφωσης. Ο τόπος του Άδη, όπως εισάγεται στην Αντιγόνη και στις Βάκχες είναι το σημείο συνάντησης και έτσι λειτούργησε και στην δική μας μουσικοθεατρική προσέγγιση.

Σχεδίασα λοιπόν την απόσταση ανάμεσα σ’ αυτό που οι αρχαίοι αποκαλούσαν «Απόλλων και Διόνυσος», μετρώντας -την πότε με δικά μου κείμενα , πότε με κείμενα που λειτούργησαν σαν οδηγοί στη ζωή μου, όπως οι αναλύσεις του Ζακ Λακαριέρ, πότε με αποσπάσματα Ορφικών ύμνων αλλά και απλών προσωπικών στίχων. Επέλεξα για τη φωνή βυζαντινούς ύμνους, προσωπικές συνθέσεις και κλασσικές άριες που αντανακλούσαν τις  πολύπλευρες όψεις του μυστηρίου της ελληνικής τραγωδίας όπως διανύεται από το διονυσιακό στο απολλώνιο στοιχείο.

Η διαδρομή υπήρξε τόσο συναρπαστική που είμαι ευγνώμων και μόνο που την διένυσα.

4. Απόλλων και Διόνυσος, συνοδοιπόροι ή ανταγωνιστές ; Tι επίδραση μπορεί να ασκούν σήμερα;

Ζ.Σ. Κοιτάξτε, το θέμα είναι τεράστιο. Είναι η ίδια η φύση του ανθρώπου με τις φωτεινές και σκοτεινές πλευρές της, στην αναζήτηση μιας ισορροπίας που ποτέ δεν έρχεται, σε όλες τις ανθρώπινες εκδηλώσεις, από την καλλιτεχνική δημιουργία μέχρι την πολιτική. Κατά τον Νίτσε, η μοναδική και σχεδόν σαν από θαύμα περίπτωση συνένωσής των δύο θεών συμβαίνει στη σύντομη, λαμπερή στιγμή της γέννησης της τραγωδίας, μέσα από το πνεύμα της μουσικής. Τελικά ο Διόνυσος και ο Απόλλων δεν συγχωνεύονται, παρά μόνον αλληλοσυμπληρώνονται και εναλλάσσονται, χωρίς να αλληλοαναιρούνται ή να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον.

Στον ναό του Απόλλωνα του 330 π.Χ. στους Δελφούς, στο ανατολικό αέτωμα αναπαρίσταται ο Απόλλων με τις Μούσες, ενώ στο δυτικό ο Διόνυσος κιθαρωδός με τις Μαινάδες.  Μπορούμε να πούμε ότι ο Απόλλων παραχώρησε το αέτωμα του ναού του και την αγαπημένη του κίθαριν στον θεό του κρασιού. Επιπλέον, ο Απόλλων, τους χειμερινούς μήνες, παραχωρεί το Ιερό του στον Διόνυσο, γιατί ο ίδιος μετακομίζει στην χώρα των Υπερβορείων, όπου λάμπει διαρκώς ο ήλιος.

Είναι πιθανόν, πίσω από όλα αυτά να κρύβονται και πολιτικές σκοπιμότητες της εποχής, ωστόσο οι Δελφοί, σε μια μοναδική ισορροπία, συμβολίζουν τη συνύπαρξη των δύο θεοτήτων. Το ζητούμενο είναι να κατανοήσουμε και να βιώσουμε την καταλυτική επίδραση του Διονύσου, την ένθεη μανία, την υπερβολή και την κατάργηση ατομισμού, ορίων και διακρίσεων, χωρίς να ακυρώσουμε την απολλώνια ενέργεια της αρμονίας και επιβολής ορίων και περιορισμών.

5. Απ’ ό,τι καταλαβαίνω, το πρόγραμμα αναδεικνύει την ελληνική σκέψη και τον ελληνικό πολιτισμό σε πολλά επίπεδα.

Z.Σ. Οντως, έτσι είναι. Τελικά αυτό που παρουσιάσαμε βρίσκεται στα όρια μεταξύ συναυλίας και παράστασης. Μέσα από το πρόγραμμά μας, μεταξύ των άλλων, αναδεικνύεται και προβάλλεται η συνέχεια της ελληνικής μουσικής, από την αρχαία Ελλάδα, μέσω της βυζαντινής και παραδοσιακής μουσικής, έως τη σύγχρονη ελληνική δημιουργία, με μια θεματική που αντλεί την έμπνευσή της από την ελληνική μυθολογία. Η αρχαία ελληνική μουσική επηρέασε την αισθητική και τη φιλοσοφία της ευρωπαϊκής μουσικής, καθώς και την εξέλιξη της τεχνικής της, μιας και η θεωρία της μουσικής του μεσαίωνα βασίζεται στις αρχαίες ελληνικές πηγές –  για παράδειγμα οι τροπικές κλίμακες.

6. Ποια ήταν η αντίδραση του κοινού που παρακολούθησε την συναυλία σας;

Φ.Π. Το κοινό μας υποδέχτηκε τόσο θερμά που ήταν αληθινά συγκινητικό! Ήμαστε σε πλήρη αβεβαιότητα ως προς το αν θα λειτουργήσει το πείραμα, αν όλα αυτά θα γίνουν αντιληπτά, αν θα λειτουργήσουν, και τελικά εισπράξαμε πολύ μεγάλη χαρά όταν το κοινό αντέδρασε με τόσο ενθουσιώδη τρόπο!…Το χειροκρότημα κράτησε τόσο πολύ που ειλικρινά πολύ σπάνια μου έχει τύχει να το ζήσω…Βέβαια ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για ένα κοινό ιδιαίτερα μορφωμένο, που λατρεύει την αρχαία Ελλάδα, την μυθολογία, το αρχαίο δράμα, καθώς φυσικά και το κλασικό ρεπερτόριο, που γνωρίζει απ’ έξω..

Ζ.Σ. Η αντίδραση ήταν εντυπωσιακή και αυθεντική. Χειροκρότημα, πόδια που χτυπούσαν το ξύλινο πάτωμα και φωτεινά χαμογελαστά πρόσωπα. Το πρόγραμμα το παρουσιάσαμε σε συνεχή ροή, χωρίς διακοπή και όλη αυτή η υποδοχή ήταν πολύ ευχάριστη! Ηταν η τέταρτη έκλπληξη για μας.

7. Το έργο «Απόλλων και Διόνυσος-Αόρατοι κόσμοι» θα έχει και συνέχεια;

Φ. Π. Θέλουμε πολύ να συνεχίσουμε αυτή την απίστευτα δημιουργική συνεύρεση. Ευχόμαστε και θέλουμε να έχει συνέχεια. Την προετοιμάζουμε ήδη και σύντομα θα ανακοινώσουμε πού και πότε θα ξαναπαίξουμε.

8. Πείτε μας μια σημαντική στιγμή ή εμπειρία που θα θυμάστε από τη συμμετοχή σας στο Φεστιβάλ

Φ.Π. Θα θυμάμαι τα δακρυσμένα πρόσωπα γνωστών και άγνωστων θεατών μέσα στο κοινό που παρακολουθούσαν με όλη τους την υπόσταση το δρώμενο. Καιρό είχα να μοιραστώ κάτι τέτοιο. Με ξύπνησε.

Ζ.Σ. Οι τέσσερις εκπλήξεις που αναφέρω παραπάνω, κυρίως η τέταρτη. Η Φένια ήταν τυχερή γιατί είχε άμεση οπτική επαφή με τον κόσμο, εγώ το αισθανόμουν και το έζησα στο τέλος.

9. Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;

Φ.Π. Με την επιστροφή στην Ελλάδα αρχίζω πρόβες για την παραγωγή «Έξοδος» για την οποία έχω αναλάβει την σκηνοθεσία-δραματουργία και τη μουσική. Μία μουσική παράσταση που θα παιχτεί στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης στις 30 και 31 Αυγούστου, στα πλαίσια του «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός». Πρόκεται για μία ποιητική ματιά πάνω στα γεγονότα του ξεριζωμού των πληθυσμών της Καππαδοκίας , μέσα από το οδοιπορικό του Γ. Σεφέρη «Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας», τις αληθινές μαρτυρίες των προσφύγων από την έκδοση  «Έξοδος» του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών και την αλληλογραφία του Γιώργου Σεφέρη με τον Ζήσιμο Λορετζάτο.

Συμμετέχουν οι μουσικοί Χάρης Λαμπράκης νέυ, Θωμάς Μελετέας ούτι, Γωγώ Ξαγαρά άρπα, Ήβη Παπαθανασίου τσέλο, Γιώργος Παλαμιώτης ηχητικά τοπία. Η παράσταση συνομιλεί με την έκθεση ζωγραφικής του Γιώργου Κόρδη «Αναίστιοι Προσφεύγοντες» και θα συνεχιστεί και στην Αθήνα το φθινόπωρο 2022.

Ζ.Σ. Στις 22 Ιουλίου δίνω ένα ρεσιτάλ στη Ζαγορά, με θέμα «Η Χάρτα του Ρήγα-Κρυμμένα Σύμβολα», συνεργασία του Φεστιβάλ Πηλίου και της Εταιρίας Γραμμάτων και Τεχνών Πηλίου, στο πλαίσιο του Διεθνούς Συμποσίου για τον Διαφωτισμό στο Πήλιο, από 22 έως 24 Ιουλίου.

Αμέσως μετά, έρχεται η διοργάνωση του 22ου Φεστιβάλ Πηλίου, που είναι Φεστιβάλ και Ακαδημία Μουσικής, από 28 Ιουλίου έως 5 Αυγούστου, και κατόπιν  θα ασχοληθώ αποκλειστικά με όλα τα πρακτικά θέματα που αφορούν το διπλό CD που σας ανέφερα, editing, κείμενα κλπ., που είναι μπόλικη δουλειά.