Νέα συναισθήματα και προκλήσεις αντιμετωπίζει η μικρή Ράιλι στην ταινία κινουμένων σχεδίων “Τα μυαλά που κουβαλάς 2” (Inside out 2). Μετά από μια δεκαετία η δεκατριάχρονη πλέον ηρωϊδα της ευρηματικής ταινίας της Disney Pixar επιστρέφει στο σίκουελ της πρώτης επιτυχίας όπου την παρακολουθήσαμε να αναγνωρίζει και να διαχειρίζεται τα συναισθήματά της ως παιδί.

Η Χαρά, η Λύπη, ο Θυμός, ο Φόβος και η Αηδία – τα πέντε βασικά συναισθήματα της μικρής Ράιλι – έγιναν χαρακτήρες στο εσωτερικό της “κέντρο ελέγχου”. Μαζί, καθοδηγούσαν τις ενέργειές της καθώς αναπτυσσόταν από νήπιο σε προ-έφηβη. Τώρα, στη συνέχεια της ταινίας, Τα Μυαλά που Κουβαλάς 2, η Ράιλι γίνεται έφηβη. Αυτό σημαίνει την άφιξη διαφορετικών συναισθημάτων όπως το Άγχος, τη Ντροπή, τη Ζήλια και την Ανία.

Η Tina Kendall, αναπ. καθηγήτρια Κινηματογραφικών, Μέσων και Επικοινωνιακών Σπουδών, στο Πανεπιστήμιο Anglia Ruskin γράφει για τον χαρακτήρα της Ανίας – Ennui (Adèle Exarchopoulos) που ενσαρκώνει τη διάθεση της αποστασιοποιημένης απάθειας που συνήθως αποκαλούμε βαρεμάρα και πως αυτή διαμορφώνει το περιεχόμενο των μέσων και τη χρήση τους.

Στην αρχή της ταινίας, το Άγχος (Maya Hawk) εξηγεί στα παλαιότερα συναισθήματα ότι “όλοι έχουμε μια δουλειά να κάνουμε” – προσθέτοντας ότι η δική της είναι να “σχεδιάζει για το μέλλον”. Ποια, λοιπόν είναι η δουλειά, της Βαρεμάρας στην ταινία και πώς εκδηλώνεται αυτός ο ρόλος στην καθημερινή μας ζωή;

Από τις αρχές του 19ου αιώνα, η έννοια της «βαρεμάρας» υπήρξε θέμα συζήτησης και διαφωνίας. Φιλόσοφοι και ψυχολόγοι έχουν παρατηρήσει ότι μπορεί να έχει τόσο θετική όσο και αρνητική επίδραση, υποστηρίζοντας ότι παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων.

Ο ψυχαναλυτής Adam Phillips περιγράφει την βαρεμάρα ως μία κατάσταση αναστολής στην οποία ξεκινούν τα πράγματα και τίποτα δεν αρχίζει, η διάθεση της διάχυτης ανησυχίας που περιέχει την πιο παράλογη και παράδοξη επιθυμία, δηλαδή την επιθυμία για μια επιθυμία.

Όπως το έθεσαν οι ψυχολόγοι James Danckert και John Eastwood στην πρόσφατη μελέτη τους, η κατάσταση αδράνειας στη βαρεμάρα είναι πάνω απ’ όλα «ένα κάλεσμα για δράση, ένα σήμα για να γίνουμε πιο ενεργοί» – ή να δοκιμάσουμε κάτι διαφορετικό.

Αν και συνδέεται με την αποσύνδεση και την απάθεια και μπορεί να είναι σημάδι ότι πρέπει να αλλάξουμε ταχύτητα, η έρευνά της Kendall δείχνει πώς η βαρεμάρα ή αλλιώς η ανία τα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας επικεντρώνουν σε αυτήν ώστε να θεμελιώσουν τη σχέση μεταξύ της πλήξης και της χρήσης των ψηφιακών μας συσκευών. Τα τηλέφωνά μας εμφανίζονται συχνά ως εργαλεία για την καταπολέμησή της, οποτεδήποτε και οπουδήποτε και αν εμφανιστεί.

Η βαρεμάρα, και ο φόβος να μην πλήξουμε, μας παρακινούν για παράδειγμα να κάνουμε αδιάκοπο σκρολάρισμα. Ωστόσο, η έρευνα έχει δείξει ότι όσο περισσότερο χρησιμοποιούμε τα smartphones για να αποσπαστούμε από την ανία, τόσο περισσότερο κινδυνεύουμε να βαρεθούμε. Αυτό αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλημα για τους εφήβους. Τα τελευταία χρόνια, η έρευνα έχει δείξει μια συσχέτιση μεταξύ της αυξανόμενης βαρεμάρας και των προβλημάτων ψυχικής υγείας.

Η ταινία δεν ασχολείται ακριβώς με αυτές τις ενδεχομένως αρνητικές πτυχές της ανίας. Αντίθετα, επικεντρώνεται στον θετικό αναπτυξιακό ρόλο που παίζει, βοηθώντας τη Ράιλι να διαχειριστεί την ένταση της εφηβικής ζωής. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας, η Ανία (Ennui), με τη βαριά γαλλική προφορά της, είναι ξαπλωμένη στον καναπέ φορώντας μια σκούρα μπλε φόρμα, κοιτάζοντας αδιάφορα την οθόνη του smartphone της.

Ενώ τα πρώιμα σκίτσα της ήταν σε ροζ-κόκκινες αποχρώσεις, η τελική εκδοχή της επανασχεδιάστηκε σε αποχρώσεις μελανιού και βαθύ μοβ. Όπως εξηγεί ο σχεδιαστής παραγωγής της ταινίας: “Τελικά επιλέξαμε αυτήν τη σκούρα, αποχρωματισμένη γκριζομπλέ απόχρωση – αν έπρεπε να της δώσω ένα όνομα, θα ήταν ‘μπλα’.”

Η εμφάνιση, οι κινήσεις και τα λεκτικά τικ της Ανίας αποπνέουν την πνευματική κόπωση, τη σωματική νωθρότητα και την έλλειψη ενδιαφέροντος που συνδέονται με την αίσθηση της βαρεμάρας.

Στο μεγαλύτερο μέρος της ταινίας, η Ανία παραμένει στο παρασκήνιο σε σχέση με το Άγχος, τον κύριο ανταγωνιστή της ταινίας. Ενώ το Άγχος κυριαρχεί στην οθόνη με την φρενήρη νευρική του ενέργεια, η Βαρεμάρα είναι μια σκιώδης παρουσία που αποπνέει αυτό που οι Γάλλοι αποκαλούν je m’en foutisme (ζαμανφουτισμό) – την χαρακτηριστικά εφηβική τάση του “δεν με νοιάζει καθόλου”. Χαρακτηριστικό είναι ότι το smartphone της Ανίας λειτουργεί και ως τηλεχειριστήριο για την κονσόλα ελέγχου, επιτρέποντάς της να ρυθμίζει τα συναισθήματα της Ράιλι χωρίς να σηκώνεται από τον καναπέ.

Αυτή η αβίαστη προσέγγιση είναι βασική για τον ρόλο της Ανίας στην ταινία. Κυρίως παραμένει στο παρασκήνιο σε σχέση με τα άλλα συναισθήματα, αντιδρώντας μόνο ελάχιστα στο ό,τι συμβαίνει με δραματικούς αναστεναγμούς, χασμουρητά, με το να γυρίζει τα μάτια της ή με σαρκαστικές ατάκες και υποτιμητικά σχόλια. Αυτή η αίσθηση της αδιάφορης ψυχραιμίας είναι ο τρόπος με τον οποίο η ταινία κατανοεί το ρόλο της βαρεμάρας στη συναισθηματική ζωή της Ράιλι, καθώς μεταβαίνει από παιδί σε έφηβη.

Σε καίριες στιγμές της ταινίας, ωστόσο, η Ανία παίρνει τον έλεγχο της κονσόλας, επηρεάζοντας τη συναισθηματική εμπειρία της Ράιλι μειώνοντας την έντασή της – για παράδειγμα, όταν η Ράιλι προσπαθεί να εντυπωσιάσει τους μεγαλύτερους φίλους που έκανε στην κατασκήνωση το καλοκαίρι. Μόλις αναφέρουν το ξενέρωτο συγκρότημα που πήγε να δει το περασμένο καλοκαίρι, προκαλώντας την εμφάνιση του Άγχους και της Αμηχανίας, η Ανία σηκώνεται από τον καναπέ της και ανακοινώνει: “Περίμενα αυτή τη στιγμή”.

Η Ανία αντισταθμίζει τον φόβο της Ράιλι για το πώς την αντιλαμβάνονται οι άλλοι με μια γερή δόση σαρκασμού, που λειτουργεί ως προστατευτική ασπίδα. Σε άλλες σημαντικές στιγμές, η λειτουργία της είναι να κρατά τα άλλα συναισθήματα υπό έλεγχο, βοηθώντας να εξομαλυνθούν οι συναισθηματικές εντάσεις της εφηβικής ζωής.

Ο τρόπος που αυτό βοηθά να μετριαστεί η συναισθηματική εμπειρία της Ράιλι παραπέμπει στην έννοια της «αδιάφορης στάσης» του κοινωνιολόγου Georg Simmel. Στο δοκίμιό του “Η Μητρόπολη και η Νοητική Ζωή” (1903), ο Simmel περιέγραψε την αδιάφορη στάση ως συνέπεια των «γρήγορα εναλλασσόμενων ερεθισμάτων των νεύρων που συγκεντρώνονται σε όλες τις αντιθέσεις τους».

Σύμφωνα με τον Simmel η αδιάφορη στάση που χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση απαθούς αδιαφορίας παρέχει μια μορφή προστασίας από την αισθητηριακή ένταση και την υπερδιέγερση των νεύρων που προκύπτουν από τη ζωή στην πόλη.

Αναμφίβολα, αυτή η εκδοχή της βαρεμάρας κυριαρχεί στον χαρακτήρα της Ανίας. Εξομαλύνοντας τις συναισθηματικές ακρότητες της Ράιλι, η Ανία προσφέρει τη δική της μοναδική προστασία από την υπερδιέγερση που συνοδεύει την εφηβεία.

Πηγή: The Conversation