Ο Σεργκέι Παρατζάνωφ (Sergei Parajanov: 9 Ιανουαρίου 1924 – 20 Ιουλίου 1990), υπήρξε ένας σπουδαίος Σοβιετικός σκηνοθέτης, Αρμενικής καταγωγής, ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Τιφλίδα της Γεωργίας, ενώ σπούδασε σκηνοθεσία στη Μόσχα και εργάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ουκρανία. Με αφορμή την συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννησή του, παρουσιάζουμε ένα θεματικό αφιέρωμα στη ζωή και στο έργο, ενός διαχρονικού καλλιτέχνη.

Μοναχικός ποιητής και ευαίσθητος πολίτης όλου του κόσμου, δημιουργός υπέρτατων εικόνων, όπου ο θεατής συναντά τη παράδοση και τον μοντερνισμό σε άρρηκτη σχέση. Στο έργο του Παρατζάνωφ αποτυπώνεται η αναζήτηση στις σκιές των προγόνων, το δάκρυ του αποχαιρετισμού, το πάντρεμα της ποίησης και των φορμαλιστικών προτάσεων, μοιράζοντας πάντα δυνατές και πανανθρώπινες συγκινήσεις.

Ο Σεργκέι Παρατζάνωφ είχε Αρμενική καταγωγή και γεννήθηκε στις 9 Ιανουαρίου του 1924 στην Τιφλίδα, πρωτεύουσα της Γεωργίας. Οι αρχικές του φιλοδοξίες ήταν να γίνει τραγουδιστής και γι’ αυτό τον σκοπό πήρε μαθήματα στο Ωδείο της Τιφλίδας από το 1942 έως το 1945.

Πολύ γρήγορα όμως το ενδιαφέρον του μετατοπίστηκε στον Κινηματογράφο. Ενεγράφη στο Κινηματογραφικό Ινστιτούτο της Μόσχας με δασκάλους του, τους Lev Kuleshov και Alexander Dovzhenko, από το οποίο απoφοίτησε το 1951.

Κατά τη διάρκεια των επόμενων δέκα χρόνων θα παρουσιάσει μια σειρά ταινιών με διάλογους στην Ουκρανική διάλεκτο και βασισμένες στη παράδοση του κοινωνικού ρεαλισμού. Παρ’ όλα αυτά όμως είναι εμφανής η διάθεσή του να ξεφύγει απ’ τα στερεότυπα.

Πράγματι, από το 1964, εγκαταλείπει αυτό το στυλ και ακολουθεί την ανάγκη του για ένα πιο «δυναμικό» Σινεμά, που να υπακούει στην κίνηση της κάμερας, στα έντονα χρώματα και αναζητά τις παραδοσιακές ρίζες της Αρμενικής κουλτούρας.

Κάτι τέτοιο φαίνεται αρχικά στην πρώτη ταινία αυτής της περιόδου του, το «Σκιές των Ξεχασμένων Προγόνων» (Shadows of Forgotten Ancestors). Αυτές του οι δημιουργίες τον κάνουν γνωστό στην διεθνή κινηματογραφική κοινότητα, ενώ παράλληλα οι ρωσικές αρχές βλέποντας αυτή την στροφή, σταματούν να του εγκρίνουν τις κρατικές χρηματοδοτήσεις. Σαν να μην έφτανε αυτό, το 1968 πραγματοποιείται και η πρώτη του σύλληψη.

Έξι χρόνια αργότερα θα συλληφθεί και θα καταδικαστεί βάσει του ρωσικού ποινικού κώδικα, του άρθρου 121, που ποινικοποιεί την ομοφυλοφιλία και η ποινή του θα είναι πέντε χρόνια καταναγκαστικά έργα. Στην φυλακή, ο Παρατζάνωφ, παραμένει ανήσυχος. Δημιουργεί δεκάδες έργα κολάζ, από οτιδήποτε μπορούσε να συλλέξει. «Μπορώ να κάνω τέχνη μέσα απ’ τα σκουπίδια», έλεγε χαρακτηριστικά ο ίδιος.

Αφέθηκε ελεύθερος έναν χρόνο αργότερα, μετά από διεθνείς διαμαρτυρίες, ενώ όταν ασχολήθηκε ξανά με τον κινηματογράφο είδε τα πιο πολλά κινηματογραφικά πρότζεκτ του να απορρίπτονται. Κατάφερε όμως να ολοκληρώσει τρεις ταινίες πριν τον θάνατό του, το 1990.

Μερικές χαρακτηριστικές ταινίες του σπουδαίου, Σεργκέι Παρατζάνωφ:

«Οι Σκιές των Λησμονημένων Προγόνων» (Shadows of Forgotten Ancestors / Tini zabutykh predkiv – 1965)

Σ’ ένα χωριό των Καρπαθίων της Ουκρανίας, ο Ιβάν ερωτεύεται τη Μαρίσκα, κόρη του δολοφόνου του πατέρα του. Όταν αυτή βρίσκει τραγική κατάληξη, ο Ιβάν πέφτει σε κατάθλιψη. Ο καιρός περνά και κάποια στιγμή γνωρίζει και παντρεύεται την Παλάνια, αλλά χωρίς να έχει ξεχάσει την παλιά του αγάπη.

Η αριστουργηματική αυτή ταινία του Παρατζάνωφ εμπνέεται από έναν κλασικό μύθο της Ουκρανίας, που όμως δεν γνωρίζει εθνικά όρια, καθώς βρίσκουμε στοιχεία από την ελληνική και σαιξπηρική τραγωδία (Ρωμαίος και Ιουλιέτα).

Ο Παρατζάνωφ ολοκληρώνει το ταξίδι του, αφού πρώτα αγγίξει τα όρια μιας παγανιστικής πανδαισίας, όπου το φολκλόρ και η λαογραφία, χάνουν τα γραφικά χαρακτηριστικά τους κι η ταινία γίνεται μια τελετουργία, μια ευλαβική επίκληση στο μεγαλείο της γης και αυτών που πέρασαν από πάνω της, αφήνοντας τις σκιές τους σαν μνήμες.

https://www.youtube.com/watch?v=OeIzpWNG23Y

«Το Χρώμα του Ροδιού» (The Color of Pomegranates / Sayat Nova – 1969)

Η ζωή και το έργο του Αρμένιου ποιητή Αρουθίν Σαγιαντίν, γνωστού ως Σάγιατ Νόβα. Ο Παρατζάνωφ κάνει ένα καθαρά ποιητικό σινεμά κατ’ ομοίωση των γραπτών του Σάγιατ Νόβα. Ακίνητη κάμερα, απουσία διαλόγων, εικόνες – ταμπλό νοηματικά αυτοδύναμες, χωρισμός της ταινίας σε οκτώ ενότητες που συνδέονται με υπότιτλους και ποιήματα, λυρικές εικόνες μια ανείπωτης εικαστικής αρμονίας.

«Αγαπώ πολύ αυτό το φιλμ». Είμαι περήφανος για το ότι δεν κέρδισε κανένα Χρυσό Λιοντάρι ή κανένα Αργυρό Παγόνι. Είμαι περήφανος γιατί κατόρθωσα να το κάνω κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες. Δεν είχα τα απαραίτητα υλικά, δεν είχα φιλμ, δεν είχα στη διάθεσή μου εργαστήριο εμφάνισης των όσων γύριζα, δεν είχα αρκετά φώτα ή μηχανήματα, ούτε δυνατότητα για ειδικά εφέ. Δεν είχα απολύτως τίποτα. Κι όμως, κατόρθωσα να το γυρίσω και να μεταμορφώσω τις αδυναμίες του σε έναν σχεδόν αρχέγονο ρεαλισμό, σε ένα παραμύθι γεννημένο από την πραγματικότητα.» – Σεργκέι Παρατζάνωφ

https://www.youtube.com/watch?v=RsrUqqnPA3Q

«Ο Θρύλος του Κάστρου Σουράμι» (The Legend of Suram Fortress / Ambavi Suramis tsikhitsa – 1985)

Ένα ζωγραφικό κινηματογραφικό ποίημα αφιερωμένο στη μνήμη των Γεωργιανών πολεμιστών όλων των εποχών μέσα από θρύλους και δοξασίες της περιοχής που συνθέτουν μια μαγική ατμόσφαιρα.

Ένας Γεωργιανός θρύλος σχετικά με την αδυναμία ενός ηγεμόνα να χτίσει το κάστρο των ονείρων του. Κάθε φορά που το ξεκινούσαν, αυτό κατέρρεε. Μέχρι που μία μάντισσα του είπε πως για να στεριώσει το κάστρο πρέπει να χτίσουν μέσα του έναν έφηβο.

«Δούλευα και υπέφερα κάτω από τη δεσποτική ματιά του Κρεμλίνου. Τα φιλμ εκείνης της εποχής – και όχι μόνο τα δικά μου – δεν είναι παρά ένα καρδιογράφημα τρόμου. Ένα καρδιογράφημα του φόβου τού να χάσεις την ταινία σου, του φόβου ότι θα πεινάσεις. Του φόβου ότι δεν θα δουλέψεις ποτέ ξανά.» – Σεργκέι Παρατζάνωφ

https://www.youtube.com/watch?v=Gdg9BGhSUSY

«Ασίκ Καρίπ» (Ashugi Qaribi – 1988)

Το όνομα του μυθικού Ασίκ Καρίπ σημαίνει «φτωχός ασίκης». Η παράδοση προέρχεται από ένα διήγημα του Αλέξανδρου Πούσκιν, του πατριάρχη της ρωσικής λογοτεχνίας, δάσκαλου των σημαντικότερων Ρώσων συγγραφέων, Τουργκένιεφ, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι κ.α. Έζησε τις πρώτες τέσσερις δεκαετίες του 19ου αιώνα και πήγε στον Καύκασο στα 1820, όπου μελέτησε τις λαϊκές παραδόσεις και κατέγραψε τον θρύλο του Ασὶκ Καρίπ. Το 1822 πήγε στην Κριμαία, όπου έμαθε για την Ελληνική Επανάσταση κι έγραψε ποιήματα υπέρ του αγώνα της απελευθέρωσης από τους Τούρκους.

Η ταινία «Ασίκ Καρίπ», παίρνει ως αφορμή τον μύθο του Ασίκ και περιγράφει την ιστορία ενός όμορφου λαϊκού οργανοπαίκτη λαούτου και ποιητή, που ο πατέρας της αγαπημένης του, δεν δέχεται για γαμπρό κι αυτός φεύγει μακριά για 1001 νύχτες αναζήτησης πλούτου, προκειμένου να ικανοποιήσει τον πατέρα της αγαπημένης του.

Εμπνευσμένο από τη πλούσια λαογραφική παράδοση του Αζερμπαϊτζάν, μια ταινία γεμάτη με πλούσια καλολογικά στοιχεία, το φιλμ «Ασίκ Καρίπ» είναι ένα ταιριαστό κύκνειο άσμα για τον περήφανο και ιδιαίτερο δημιουργό. Μετά από χρόνια, πολλοί κριτικοί απέδωσαν στην ταινία, μια αλληγορία (καλά κρυμμένη) για την ταλαιπωρία του σκηνοθέτη στην εξορία και τις περιπέτειες του στα χέρια και τις διαθέσεις μια σκληρής κι ασύδοτης κυβερνητικής γραφειοκρατίας.

https://www.youtube.com/watch?v=xSJ8-gSwHG8

Ντοκιμαντέρ – Σεργκέι Παρατζάνωφ: Ο Εξόριστος
Σκηνοθεσία – Σενάριο: Φώτος Λαμπρινός
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Θανάσης Παναγιωτόπουλος
Μοντάζ: Γιώργος Φωτεινάκης
Ήχος: Παναγιώτης Κούσουλας
Μουσική: Γιώργος Παπαδάκης
Αφήγηση: Φώτος Λαμπρινός
Χώρα Παραγωγής: Ελλάδα
Έτος Παραγωγής: 1990
Διάρκεια: 35 λεπτά

Ο Σεργκέι Παρατζάνωφ, ο σπουδαίος σοβιετικός σκηνοθέτης αρμενικής καταγωγής που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Τιφλίδα της Γεωργίας, σπούδασε σκηνοθεσία στη Μόσχα και εργάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ουκρανία, μιλά στον Φώτο Λαμπρινό για τη ζωή του, τις ταινίες του και τα τεκταινόμενα στην ΕΣΣΔ την εποχή του Γκορμπατσόφ και της Περεστρόικα, λίγους μήνες πριν πεθάνει και ενώ η κατάσταση της υγείας είναι πλέον μη αναστρέψιμη.

Στην ταινία περιλαμβάνονται σπάνια τεκμήρια από τη σφαγή των άμαχων Γεωργιανών από το σοβιετικό στρατό τον Απρίλιο του 1989 και ανέκδοτο υλικό από την ουκρανική φυλακή στην οποία εξέτισε την ποινή του.