Στις 26 Φεβρουαρίου του 1969, κυκλοφορεί στους Κινηματογράφους το θρυλικό «Ζ» του Κώστα Γαβρά. Μία ταινία – φόρος τιμής στον Γρηγόρη Λαμπράκη και στην ελευθερία έκφρασης. Σαράντα εννέα χρόνια μετά η μνημειώδης δημιουργία του διεθνούς Έλληνα δημιουργού συνεχίζει να συγκινεί και να προάγει τα μηνύματά της, πιο επίκαιρη από ποτέ, ξυπνώντας μνήμες από μία δύσκολη και ιδιαίτερη περίοδο της νεότερης ελληνικής ιστορίας.

Στις 22 Μαΐου του 1963, ο βουλευτής της ΕΔΑ & προβεβλημένο στέλεχος του παγκόσμιου φιλειρηνικού κινήματος δέχεται δολοφονική επίθεση στη Θεσσαλονίκη. Πέντε ημέρες αργότερα θα υποκύψει στα τραύματά του…

«Έβρισκα πως από τον Ελληνικό Κινηματογράφο έλειπε μια διάσταση σαν εκείνη που συναντάμε στην Ελληνική Τραγωδία, η σχέση του θεάματος με την Αρχή και τους μηχανισμούς της Αρχής και της Εξουσίας. Το «Ζ» δεν είναι ένα φιλμ πάνω στην ψυχολογία, είναι μια ταινία πάνω σ’ έναν μηχανισμό.» – Κώστας Γαβράς

Ζ
Σκηνοθεσία: Κώστας Γαβράς
Σενάριο: Jorge Semprún (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού)
Ηθοποιοί: Yves Montand, Ειρήνη Παππά, Jean-Luis Trintignant, Jacques Perrin
Διεύθυνση φωτογραφίας: Raoul Coutard
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Παραγωγή: Reggane Films, O.N.C.I.C. Productions, Valoria Films
Διανομή: Rosebud
Χώρα Παραγωγής: 1969

Ο Ζήτα (Ιβ Μοντάν) είναι ένας επιστήμονας ο οποίος πρόκειται να εκφωνήσει μία ομιλία κατά της χρήσης της ατομικής βόμβας. Καθώς φτάνει έξω από την αίθουσα που πρόκειται να μιλήσει, δέχεται την επίθεση μιας ομάδας ακροδεξιών εξτρεμιστών που συνδέονται πολιτικά με την κυβέρνηση και ενώ η αστυνομία είναι δίπλα, δεν παρεμβαίνει.

Αρχικά, φαίνεται να συνέρχεται από το δυνατό χτύπημα και πραγματοποιεί την ομιλία του, αργότερα όμως υποκύπτει στα τραύματά του. Ένας δημοσιογράφος βρίσκει έναν μάρτυρα κι έναν δικαστή που είναι πρόθυμος να τον ακούσει, παρά τις διαμαρτυρίες της κυβέρνησης.

Ακολουθεί μια δίκη στην οποία αποκαλύπτεται μια κυβερνητική συνωμοσία, αλλά όλα ανατρέπονται όταν στην εξουσία, έπειτα από στρατιωτικό πραξικόπημα, ανεβαίνει νέα κυβέρνηση. Μία κυβέρνηση, η οποία όμως απαγορεύει τις εκδηλώσεις υπέρ της ειρήνης και της δημοκρατίας…

Το «Ζ» είναι μία ταινία – ορόσημο στη φιλμογραφία του Κώστα Γαβρά. Του χάρισε το πρώτο Όσκαρ και κινητοποίησε την παγκόσμια κοινότητα εναντίον της χούντας των συνταγματαρχών. Βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού για την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη και με μία εμβληματική σύνθεση, την οποία υπογράφει ο Μίκης Θεοδωράκης.

Σαράντα εννέα χρόνια μετά την πρώτη προβολή της ταινίας στους κινηματογράφους, η συγκλονιστική δημιουργία του Κώστα Γαβρά, συνεχίζει να συγκινεί. Το φιλμ είχε στην εποχή του τεράστια εμπορική, αλλά και καλλιτεχνική επιτυχία.

Τιμήθηκε με το Βραβείο Όσκαρ, αλλά και την Χρυσή Σφαίρα, Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας το 1970, ενώ απέσπασε πλήθος ακόμη βραβείων για μία ιστορική δημιουργία της Έβδομης Τέχνης.

Το «Ζ» αποτελεί το 1969 μόλις την τρίτη μεγάλου μήκους ταινία του Κώστα Γαβρά. Είχαν προηγηθεί, το 1965 το «Βαγόνι δολοφόνων / Compartiment tueurs», με τους Yves Montand, Michel Piccoli και την υπέροχη Simone Signoret, ενώ το 1967, είχε παρουσίαση τη δεύτερη ταινία του, το «Shock Troops / Un homme de trop», με τον Jacques Perrin και πάλι με τον Michel Piccoli.

Είναι πλέον κοινό μυστικό πως για την υλοποίηση του «Ζ», ο Κώστας Γαβράς, δυσκολεύτηκε να βρει οικονομικούς πόρους. Εν τέλει, η συμπαραγωγή υπογράφεται από Γαλλία και Αλγερία, με τους περισσότερους από τους ηθοποιούς να συμμετέχουν χωρίς αμοιβή, λόγω της προσωπικής τους φιλίας με τον σκηνοθέτη.

Ανάμεσα τους, σπουδαίοι Γάλλοι ηθοποιοί, όπως ο Yves Montand, ο Jacques Perrin και βέβαια ο Jean-Louis Trintignant, αλλά και η εμβληματική Ειρήνη Παππά, στον ρόλο της Ελένης.

Στα 90 χρόνια ιστορίας, της Ακαδημίας Κινηματογράφου, Τεχνών και Επιστημών της Αμερικής, των γνωστών μας Όσκαρ, των σημαντικότερων για πολλούς Κινηματογραφικών Βραβείων, είναι χαρακτηριστικό ότι είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού, οι ξενόγλωσσες ταινίες, που κατάφεραν να αποσπάσουν πέντε υποψηφιότητες και μάλιστα σε βασικές κατηγορίες.

Το «Ζ» του Κώστα Γαβρά, ανήκει σε αυτή την σπάνια ελίτ, έχοντας μάλιστα καταφέρει να κερδίσει τόσο το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας, για λογαριασμό της Αλγερίας, όσο και το Όσκαρ Best Film Editing για τον Françoise Bonnot.

Το βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού «Ζ», έφτασε στα χέρια του Κώστα Γαβρά το 1967, μετά από πρόταση του αδελφού του, ο οποίος υπηρέτησε στον στρατό μαζί με τον συγγραφέα.

Όταν ξέσπασαν τα δραματικά γεγονότα του 1967 στην Ελλάδα με το πραξικόπημα, ο Ιβ Μοντάν τηλεφώνησε στον Γαβρά θέλοντας να μάθει περισσότερα για το τι γινόταν στη χώρα μας εκείνη την εποχή. Τότε ήταν που αποφάσισε ο σκηνοθέτης να κινητοποιηθεί και να κάνει κάτι για τις δυσοίωνες εξελίξεις στην Ελλάδα.

Μαζί με τον Χόρχε Σεμπρούν άρχισαν να γράφουν το σενάριο του βιβλίου, ενώ ο Μοντάν είχε πει χαρακτηριστικά στον Γαβρά: «υποδύομαι όποιον ρόλο θέλεις στο φιλμ».

Από πλευράς ηθοποιών δεν υπήρξε κάποιο πρόβλημα, γιατί όλοι αγάπησαν την ιστορία και ήθελαν να συμμετάσχουν. Τα προβλήματα άρχισαν όμως στο επίπεδο της παραγωγής και της χρηματοδότησης από Ευρωπαίους και Αμερικανούς. Θεωρούσαν ότι κανέναν δεν ενδιαφέρει μια ταινία για έναν δολοφονημένο βουλευτή στην Ελλάδα.

Ο Ζακ Περέν ήταν αυτός που πρότεινε να χρηματοδοτήσουν την παραγωγή οι Αλγερινοί. Απευθύνθηκαν λοιπόν στον αρμόδιο υπουργό για θέματα Πολιτισμού, ο οποίος ήταν πρόθυμος να παρέχει τεχνικούς, ξενοδοχεία, μηχανές και γενικώς παροχές που ήταν αναγκαίες για να ολοκληρωθεί η συγκεκριμένη ταινία.

Ο μόνος όρος ήταν, για να μην αυξηθεί πολύ ο προϋπολογισμός και τα εξωτερικά γυρίσματα να λάμβαναν χώρα στο Αλγέρι. Ο Κώστας Γαβράς, αφού έλεγξε με το συνεργείο του, αν υπήρχαν οι κατάλληλοι χώροι και συνθήκες για να υλοποιηθεί το σενάριό του, έδωσε το πράσινο φως και κάπως έτσι, ξεκίνησαν τα γυρίσματα.

Το «Ζ» είναι η ταινία που στην πραγματικότητα έδωσε στον Γαβρά τον χαρακτηρισμό “σκηνοθέτης πολιτικών ταινιών”. Αν και αρχικά η κριτική που έγινε στην ταινία ήταν σφοδρή κυρίως από τους Έλληνες της Αμερικής, τους New York Times, αλλά και το περιοδικό Positif.

Παρόλα αυτά, η ταινία συμμετείχε στο Διαγωνιστικό Πρόγραμμα των Καννών το 1969, κερδίζοντας το Βραβείο Επιτροπής και το Βραβείο Ανδρικού Ρόλου για τον σπουδαίο Τρεντινιάν. Παράλληλα κέρδισε Χρυσή Σφαίρα, BAFTA και Όσκαρ Καλύτερου ξενόγλωσσου φιλμ το 1970. Εν τέλει το φιλμ βρήκε διανομή όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική, όπου κατάφερε τελικά να γίνει σημαντική καλλιτεχνική, αλλά και εισπρακτική επιτυχία.

«Η χώρα μας είναι βασικά μια χώρα κουλτούρας. Γιατί έχουμε επιζήσει στον κόσμο και η Ελλάδα είναι γνωστή παντού; Γιατί από 2.500-3.000 χρόνια ο Ελληνικός Πολιτισμός έχει μια βάση και έπαιξε ρόλο σε όλο τον κόσμο μέχρι σήμερα. Ο Κινηματογράφος είναι Τέχνη, είναι μέρος της Τέχνης. Στη Μεσόγειο υπήρχαν πολιτισμοί που χάθηκαν, όπως οι Φοίνικες π.χ. που ήταν έμποροι. Τι έχει μείνει; Τίποτα ή πολύ λίγα πράγματα. Η Ελλάδα έμεινε γιατί είχε την Τέχνη, όλες τις Τέχνες. Λοιπόν, ο Κινηματογράφος είναι μια Τέχνη, καινούρια Τέχνη. Και πολλοί νομίζουν ότι επειδή είναι Τέχνη και μπορούμε να τη βρούμε παντού δεν αξίζει τον κόπο. Ιδίως οι πολιτικοί…» – Κώστας Γαβράς

Διαβάστε επίσης:

• Κώστας Γαβράς: Πολιτική και κοινωνικός προβληματισμός στην μεγάλη οθόνη