Τα τελευταία χρόνια, το κίνημα OscarsSoWhite του 2015 έφερε στο προσκήνιο ένα χρόνιο πρόβλημα του Χόλιγουντ, το οποίο ήταν η έλλειψη διαφορετικότητας και εκπροσώπησης στη μεγάλη οθόνη.

Το ζήτημα αυτό παραμένει φλέγον μέχρι και σήμερα και αναδεικνύει τον θεσμοθετημένο ρατσισμό και τις βαθιά ριζωμένες ανισότητες στη βιομηχανία του κινηματογράφου.

Ήδη από το 1903, με την πρώτη κινηματογραφική μεταφορά του “Uncle Tom’s Cabin”, οι μαύροι χαρακτήρες υποδύονταν από λευκούς ηθοποιούς με μακιγιάζ blackface, ενώ οι σκλάβοι παρουσιάζονταν να χορεύουν σε δημοπρασίες σκλάβων, μια εικόνα που αγνοούσε πλήρως την ιστορική πραγματικότητα.

Η συμπερίληψη και η αποτύπωση της δουλείας στον Κουβινκό κινηματογράφο

Σε αντίθεση με το Χόλιγουντ, η Κούβα ανέπτυξε μετά την Επανάσταση του 1959 μια κινηματογραφική βιομηχανία που επικεντρώθηκε στην ανάδειξη της μαύρης ιστορίας και κουλτούρας.

Αρχικά μέσω ντοκιμαντέρ που εξερευνούσαν τις αφρικανικές ρίζες της κουβανικής μουσικής, και στη συνέχεια, τη δεκαετία του 1970, μέσω μεγάλου μήκους ταινιών.

Μετά την Κουβανική Επανάσταση του 1953-1959, αναπτύχθηκε μια κινηματογραφική βιομηχανία που προσπάθησε να κατασκευάσει μια διεκδικητική και αντιπροσωπευτική εικόνα της μαύρης κουβανικής ιστορίας και κουλτούρας, συμπεριλαμβανομένης της ιστορίας της αντίστασης των μαύρων στη δουλεία, η οποία είχε επί μακρόν παραβλεφθεί και παραποιηθεί.

Αρχικά, το έργο αυτό πήρε τη μορφή ντοκιμαντέρ που σκιαγραφούσαν τις αφρικανικές ρίζες της κουβανικής μουσικής, μιας μορφής πολιτιστικής έκφρασης διαποτισμένης από την ευαισθησία της αντίστασης. Στη συνέχεια, τη δεκαετία του 1970, το έργο αυτό εξελίχθηκε σε μια σειρά ταινιών μεγάλου μήκους.

Ένα παράδειγμα είναι η ταινία La última cena (Ο τελευταίος δείπνος) του 1976 από τον πιο διάσημο σκηνοθέτη της Κούβας, Τόμας Γκουτιέρεζ Αλέα. Η ταινία είναι ένα ειρωνικό ιστορικό δράμα εξέγερσης σκλάβων και θρησκευτικής υποκρισίας που διαδραματίζεται στην Κούβα του 1780.

Ένας αριστοκράτης ιδιοκτήτης φυτείας στην Αβάνα αποφασίζει μια εβδομάδα του Πάσχα, μιμούμενος τον Χριστό, να καλέσει 12 από τους σκλάβους του να δειπνήσουν μαζί του στο τραπέζι του. Ωστόσο, μακριά από το να κατευνάσει τους σκλαβωμένους εργάτες ή να τους συμφιλιώσει με την κατάστασή τους, οι 12 επιλεγμένοι σκλάβοι του κόμη απαντούν στα καμώματα του αφέντη τους οργανώνοντας μια εξέγερση και πυρπολώντας το εργοστάσιο ζαχαροκάλαμου.

Επιπλέον, η τριλογία του Σέρτζιο Χιράλ έχει θεωρηθεί ως μια «ευπρόσδεκτη τονωτική ένεση στο γλυκανάλατο μελόδραμα των αμερικανικών ταινιών εποχής όπως το “Όσα παίρνει ο άνεμος”» που εξωράιζαν τη δουλεία και αγνοούσαν την αντίσταση των μαύρων.

Το “El otro Francisco”, η πρώτη ταινία της τριλογίας, αποτελεί μια ριζοσπαστική ανατροπή των συμβατικών αστικών αντιλήψεων για τη δουλεία και την κατάργησή της. Η ταινία απομακρύνεται από τη συναισθηματική προσέγγιση που χαρακτήριζε προηγούμενες κινηματογραφικές απεικονίσεις, προσφέροντας μια πιο ρεαλιστική και σύνθετη εικόνα της εποχής.

Στο “Rancheador”, ο Χιράλ στρέφει την προσοχή του στις προοπτικές των φτωχότερων λευκών, συμπεριλαμβανομένων των μικροκαλλιεργητών και των κυνηγών σκλάβων. Μέσα από αυτή την προσέγγιση, η ταινία αναδεικνύει πώς η φυλετική διάσταση από μόνη της δεν επαρκεί για να εξηγήσει τις πολύπλοκες κοινωνικές δυναμικές της καταπίεσης στις κοινωνίες που βασίζονταν στη δουλεία.

Το “Maluala”, το τελευταίο μέρος της τριλογίας, εστιάζει στις στρατηγικές και πολιτικές προκλήσεις που αντιμετώπιζαν οι ηγέτες των κοινοτήτων των «δραπετών σκλάβων» (maroon communities) στην Κούβα. Η ταινία παρακολουθεί την ανάπτυξη της Αφροκουβανικής συνείδησης και ταυτότητας μέσα από τους αγώνες αυτών των κοινοτήτων.

Αντιθέτως, το Χόλιγουντ συνέχισε να προβάλλει προβληματικές απεικονίσεις.

Οι ιστορικές ανακρίβειες του Χόλιγουντ

Εν τω μεταξύ, στις ΗΠΑ, οι ταινίες καθιέρωσαν μια δημοφιλή ιστοριογραφία της δουλείας για ένα παγκόσμιο κοινό και άσκησαν επίσης επιρροή σε όσους βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας.

Μια από τις πιο διαβόητες ταινίες δουλείας όλων των εποχών, η έντονα ρατσιστική ταινία του D.W. Griffith «Η Γέννηση ενός Έθνους» του 1915, ήταν η πρώτη ταινία που προβλήθηκε στον Λευκό Οίκο, καθώς και η πρώτη ταινία που προβλήθηκε για τους δικαστές του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ και τα μέλη του Κογκρέσου.

Προβάλλονταν κραυγαλέες ιστορικές ανακρίβειες, συμπεριλαμβανομένης της αντίληψης ότι ο δουλοκτητικός αμερικανικός Νότος ήταν ένα αγροτικό ειδύλλιο όπου είχε ανθίσει ένας ευγενής, ιπποτικός και ευσεβής πολιτισμός. Ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Γούντροου Γουίλσον, ήταν μεταξύ των πολλών εκατομμυρίων που εξαπατήθηκαν από τις απεικονίσεις της ταινίας- κατά την προβολή της και παρατήρησε: «Είναι σαν να γράφεις ιστορία με αστραπή, και το μόνο που μετανιώνω είναι ότι όλα είναι τόσο τρομερά αληθινά».

Το «12 Χρόνια Σκλάβος» και τα προβλήματα του

Μετά τη Γέννηση ενός έθνους, το Χόλιγουντ παρήγαγε αρκετές αναγνωρισμένες ταινίες για τη δουλεία στις ΗΠΑ, αλλά χρειάστηκε να περάσει σχεδόν ένας αιώνας για να εμφανιστεί η πρώτη κινηματογραφική διασκευή μιας αφήγησης για τους σκλάβους – το τριπλά βραβευμένο με Όσκαρ 12 χρόνια σκλάβος του Στιβ Μακ Κουίν του 2013.

Η ταινία «12 Χρόνια Σκλάβος», η οποία εξυμνήθηκε από ορισμένους κριτικούς ως «η καλύτερη ταινία μεγάλου μήκους που γυρίστηκε ποτέ για την αμερικανική δουλεία», έλαβε ειδική προβολή στην έδρα των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη και αναμφισβήτητα αποτελεί μια σημαντική στιγμή στην ιστορία της δουλείας στην οθόνη.

Παρ’ όλα αυτά, και παρά τις προοδευτικές φιλοδοξίες της ταινίας, η διασκευή του McQueen έδωσε ακούσια νέα ζωή σε συναισθηματικούς τρόπους κατανόησης της ιστορίας της δουλείας. Οι αφηγήσεις της αντίστασης των μαύρων που υπάρχουν στο υλικό της πηγής στο οποίο βασίστηκε η ταινία, το διήγημα του Solomon Northup «Δώδεκα Χρόνια Σκλάβος» του 1853, παραλείπονται και η ταινία παραβλέπει την προσοχή που δίνεται στο πρωτότυπο στη δουλεία ως κοινωνικό και οικονομικό σύστημα.

Για παράδειγμα, η αφήγηση του 1853 σημείωνε λεπτομερώς τη συμβολή του ίδιου του συστήματος στη δουλεία και όχι την επίρρηψη ευθυνών μόνο σε ένα άτομο. Η ταινία αντ’ αυτού εστιάζει μόνο στην σκληρότητα των δουλοκτητών.

Οι σύγχρονες συζητήσεις σχετικά με τη δουλεία, τη φυλή και τον ρατσισμό συνεχίζουν να διεξάγονται σε μια δημόσια σφαίρα που έχει διαμορφωθεί εν μέρει από κινηματογραφικές ταινίες που παρήχθησαν στο Χόλιγουντ, οι οποίες ανέκαθεν διαιώνιζαν ισχυρές φαντασιώσεις και παρανοήσεις σχετικά με τη δουλεία.

Αντιθέτως οι κουβανικές κινηματογραφικές επεξεργασίες της δουλείας προσπάθησαν να διορθώσουν τα δεδομένα. Πανηγύρισαν τη δύναμη των μαύρων και μας υπενθυμίζουν τις εξαιρετικές προσπάθειες αμέτρητων μαύρων ανδρών και γυναικών σε όλη την ιστορία της υπερατλαντικής δουλείας να αντισταθούν στην υποδούλωσή τους.