Η μουσική γέφυρα ανάμεσα στη Στέγη και στο Πάντειο Πανεπιστήμιο γιορτάζει φέτος τα 100 χρόνια από τη γέννηση του πρωτοπόρου Ιάννη Ξενάκη, παρουσιάζοντας στην αίθουσα τελετών του Παντείου Πανεπιστημίου έργα-ορόσημα του συνθέτη, αναθέσεις και πρώτες εκτελέσεις. Νέοι μουσικοί και συνθέτες αποτίνουν φόρο τιμής στη μνήμη του, μέσα από τεχνικές που εξερευνούν και διευρύνουν τη σκέψη του.

Συγκεκριμένα, η πρώτη ημέρα του αφιερώματος, στις 3 Μαρτίου, επικεντρώνεται στις θεματικές «Mουσικές ανταλλαγές ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γαλλία» και «(D)ommage à Xenakis», ενώ η δεύτερη ημέρα (4/3) αποτελείται επίσης από δύο μέρη: «Μουσική και μαθηματικά» και «Φέλντμαν-Ξενάκης». Ποια ήταν όμως η καινοτομία του δημιουργού;

Λίγα λόγια για τον δημιουργό

O Ιάννης Ξενάκης γεννιέται το 1921 στη Βραΐλα της Ρουμανίας από Έλληνες της Διασποράς. Αφού μαθητεύσει ως οικότροφος στην Αναργύρειο Σχολή Σπετσών, το 1940 φοιτά στο τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ, παρακολουθώντας παράλληλα μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης από τον Αριστοτέλη Κουντούροφ. Μαρξιστής, μέλος του παράνομου τότε ΚΚΕ και καθοδηγητής στην ΕΠΟΝ, συμμετέχει στην Αντίσταση και στη διάρκεια των Δεκεμβριανών τραυματίζεται σοβαρά. Όταν διαφεύγει στη Γαλλία, το 1947, καταδικάζεται σε θάνατο για λιποταξία. Αν και το 1963 κερδίζει το βραβείο σύνθεσης στο διαγωνισμό που οργάνωσε ο Μάνος Χατζιδάκις, δεν καταφέρνει να επιστρέψει στη χώρα μέχρι το 1974.

Στο Παρίσι, ξεκινάει για τον Ξενάκη μια νέα περίοδος έρευνας και σπουδών. Εργάζεται στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Λε Κορμπιζιέ και μαθητεύει πλάι σε μεγάλους Γάλλους συνθέτες, όπως ο Ονεγκέρ, η Μπουλανζέ, ο Μιγιό και ο Μεσιάν στο Κονσερβατουάρ. Οι «Μεταστάσεις» (1955), το πρώτο του μεγάλο ορχηστρικό έργο, παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο φεστιβάλ Donaueschingen, σηματοδοτώντας την αρχή της «στοχαστικής μουσικής».

Η πρωτοποριακή συνθετική μέθοδός του εισάγει μια νέα θεώρηση, στην οποία μουσική, μαθηματικά και φυσική συσχετίζονται μέσω στοχαστικών διαδικασιών και τυχαίων μεταβλητών. Εξηγεί πώς η τονική μουσική επικεντρώνεται όχι στην τέχνη του ήχου, αλλά σε αυτήν των δομών που ακολουθούν τη δομή της γλώσσας, χωρίς ο ήχος καθαυτός να διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο. Μάλιστα, η δημοσίευσή του με τίτλο «Η κρίση της σειραϊκής μουσικής» αμφισβητεί τη βασική αρχή του πρωτοποριακού συνθετικού κινήματος και προκαλεί έντονα αρνητικές αντιδράσεις των εκπροσώπων του ευρωπαϊκού αβανγκαρντισμού, Πιέρ Μπουλέζ και Καρλχάιντς Στοκχάουζεν.

Παρά την έντονη αμφισβήτηση που ασκείται στο έργο του, θα μείνει στο προσκήνιο της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής ακόμα και μετά το θάνατό του, το 2001. Εξερευνώντας τη μουσική δημιουργία παράλληλα με μαθηματικά μοντέλα και νόμους, όπως οι πιθανότητες, η θεωρία των συνόλων, η θερμοδυναμική, η θεωρία των παιγνίων και η χρυσή τομή μεταξύ άλλων, διεύρυνε μια για πάντα τον κόσμο των ήχων. Αποφεύγοντας διαχρονικά την επανάληψη και την αυτοαναφορικότητα, μας κληροδότησε σπάνια δείγματα διανόησης, ύστερα από μια μακρά πορεία θεωρητικών και εφαρμοσμένων ερευνών στη φιλοσοφία, τη μουσική και την επιστήμη του.