Στο ποιητικό ντοκιμαντέρ «MAUTHAUSEN: When the war is over» του Αρίσταρχου Παπαδανιήλ και του Παναγιώτη Κουντουρά, που παρακολουθήσαμε πριν μέρες στην Ακαδημία Αθηνών, με έναν τρόπο ο Ιάκωβος Καμπανέλλης «επιστρέφει» στο Μαουτχάουζεν.

Ο Αρίσταρχος Παπαδανιήλ τραγουδάει τη συγκλονιστική του ποίηση μελοποιημένη από τον Μίκη Θεοδωράκη στον τόπο του μαρτυρίου και αφηγείται αποσπάσματα από ανέκδοτο κείμενο του, με τη συνοδεία του Άρη Ζέρβα στο τσέλο.

Η σύνδεση του χώρου με το μεγάλο αυτό έργο, προκάλεσε από μόνη της στους θεατές ισχυρές δόσεις συγκίνησης αλλά και στοχασμού. Μεταφερθήκαμε μέσα στους τοίχους του ναζιστικού στρατοπέδου όπου ο Καμπανέλλης φυλακίστηκε από το καλοκαίρι του 1943 έως το Μάιο του 1945.

Ήταν ένα στρατόπεδο κολαστήριο, από το οποίο υπολογίζεται ότι 100.000 κρατούμενοι δεν βγήκαν ζωντανοί. Ο Καμπανέλλης ήταν ένας από τους ελάχιστους επιζώντες. Η ποίηση του συνδιαλέγεται με τις εικόνες του τόπου που επισκέπτονται αντιπροσωπείες και αποτίουν φόρο τιμής.

Κάποια στιγμή η κάμερα βρίσκει έναν επιζώντα, λίγο πριν τους τίτλους τέλους του ντοκιμαντέρ, η μαρτυρία του οποίου είναι ένα από τα πιο συγκλονιστικά στιγμιότυπα.

Ο φακός πέφτει στο εσωτερικό του κιρίου στον περιβάλλοντα χώρο, στην ατέλειωτη σκάλα την οποία γνωρίζαμε μόνο από αφηγήσεις, αυτή τη σκάλα που είχε γίνει ένα από τα πεδία του βασανιστηρίου. Ταυτόχρονα ακούμε με τη βαθιά φωνή του Παπαδανιήλ τον τρυφερό λόγο του Καμπανέλλη και ξαναβλέπουμε μπροστά μας τη ζωή που παλεύει να ανθίσει μέσα από τα ποτισμένα με οδύνη βλέμματα.

«Ήταν οι ώρες του έρωτα στο Μαουτχάουζεν. Όμως σκέψου… Αυτές οι γυναίκες κι αυτοί οι άντρες που αλληλοκοιτάζονταν σιωπηλά επί ώρες ατελείωτες ήταν ντυμένοι με τα ίδια ριγωτά, ξεθωριασμένα, χιλιοφορεμένα ρούχα του κάτεργου. Τα σώματά τους ήταν πετσί και κόκαλο, τα μαγουλά τους ρουφηγμένα και μαλλιαρά απ’ την αβιταμίνωση. Τα μαλλιά κουρεμένα με μια λουρίδα ξυρισμένη στη μέση, απ’ το κούτελο ως το σβέρκο. Μόνο τα μάτια ήταν πιο μεγάλα και πιο βαθιά από άλλοτε για να χωράει ο φόβος.»

«Να αναφέρω πως η ταινία που μόλις ολοκληρώσαμε, αποτελεί το πλέον προσωπικό κινηματογραφικό σενάριο του δραματουργού Ιάκωβου Καμπανέλλη και ένα ανεκπλήρωτο όραμά του, που 35 χρόνια μετά την αρχική του σύλληψη (1988) πήρε τώρα την τελική του μορφή, στον τόπο όπου μαρτυρικά βιώθηκε, αλλά και εμπνευσμένα συνελήφθη. Ένα «ποτέ πια» πιο επίκαιρο από ποτέ» λεει μεταξύ άλλων ο Αρ. Παπαδανιήλ στη συνέντευξη που ακολουθεί.

Πώς προέκυψε η ιδέα για το ποιητικό ντοκιμαντέρ;

Η αρχή έγινε με την άδεια που έδωσε ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης στη νέα προσέγγιση των τραγουδιών της μνημειώδους καντάτας Μαουτχάουζεν, σε μουσική δική του και ποίηση Ιάκωβου Καμπανέλλη, τα οποία είχα την έμπνευση να ερμηνεύσω μαζί με τον τσελίστα Άρη Ζέρβα και ηχογραφήσω απαγγέλοντας στην έναρξή τους αποσπάσματα από το χρονικό Μαουτχάουζεν, που φώτιζαν ακόμη περισσότερο την ιστορία του κάθε τραγουδιού.

Κατόπιν επικοινώνησα με τον φίλο και συνεργάτη μου, κινηματογραφιστή Παναγιώτη Κουντουρά, προκειμένου να δώσουμε εικόνα σε ένα από τα τέσσερα τραγούδια, το «Άμα Τελειώσει ο Πόλεμος», που αποτελεί την προσωπική λυρική μαρτυρία του Ιάκωβου, ο οποίος όχι μόνο επέζησε του στρατοπέδου συγκέντρωσης και εξόντωσης Μαουτχάουζεν, αλλά για τρεις μήνες μετά την απελευθέρωση, στον «κρανίου τόπο» που περιγράφει, συγκέντρωσε όλες του τις δυνάμεις και εξόντωσε την πνιγηρή ατμόσφαιρα φρίκης και θανάτου, μέσα από τον αμοιβαίο νεανικό έρωτα με την Λιθουανή συγκρατούμενή του Γιαννίνα Ρίμκουτι.

Έτσι προέκυψε η μικρού μήκους λυρική ονειροφαντασία, όπως την περιγράφω, που κινηματογραφήθηκε στο Baumstrasse/Δρόμος με Δέντρα στην Αθήνα σε παραγωγή Syllipsis και κυκλοφόρησε το 2021 στα τελευταία γενέθλια του Μίκη Θεοδωράκη· ένα μόλις μήνα πριν την εκδημία του.

Η μικρού μήκους αυτή ταινία έθεσε τα θεμέλια για το όραμα της οπτικοποίησης των τριών άλλων τραγουδιών της καντάτας –«Άσμα Ασμάτων», «Ο Αντώνης», «Ό Δραπέτης»- με περιβάλλοντα χώρο το ίδιο το στρατόπεδο Μαουτχάουζεν στην Αυστρία. Αυτό το όραμά μου, που θα έδινε εικόνα στο ηχηρό «ποτέ πια», συγχρηματοδοτήθηκε από το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών από πόρους του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Mέλλον.

Λίγο πριν την κατάθεση της πρότασης αυτής, μου αποκαλύφθηκε το αδημοσίευτο έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Οδοιπορικό Μαουτχάουζεν – Μάιος 1988» και έτσι η πρόταση κινηματογράφησης υλικού που κατατέθηκε στην πρεσβεία της Γερμανίας στην Αθήνα περιείχε την συνολική ιδέα ενός διαμεσικού οπτικοακουστικού έργου με τη μορφή ποιητικού ντοκιμαντέρ και τίτλο MAUTHAUSEN σε συνσκηνοθεσία Παναγιώτη Κουντουρά-Αρίσταρχου Παπαδανιήλ, και παραγωγή του δημιουργικού γραφείου Syllipsis.

Ένα από τα πιο σπαρακτικά κομμάτια είναι το αδημοσίευτο κείμενο του Ιάκωβου Καμπανέλλη που σας παραχωρήθηκε από την κόρη του Κατερίνα. Γράφτηκε τον Μάιο του 1988 κατά τη διάρκεια της επίσκεψης και ιστορικής συναυλίας στο Μαουτχάουζεν. Τι είναι αυτό που σας συγκίνησε περισσότερο σε αυτό το κείμενο;

Όταν πληροφορήθηκα την ύπαρξη αυτού του αδημοσίευτου χειρόγραφου, με μεγάλη μου έκπληξη διαπίστωσα πως περιείχε σκηνοθετικές οδηγίες, που φρόντισα να ακούγονται και να καταγράφονται στο ντοκιμαντέρ, αλλά και πως είχα στα χέρια μου έναν μονόλογο -τον πλέον προσωπικό και ιστορικό συνάμα- του δραματουργού Ιάκωβου Καμπανέλλη.

Αυτός ο βαθιά προσωπικός αλλά και οικουμενικός μονόλογος αποτελεί τον βασικό κορμό του ποιητικού ντοκιμαντέρ MAUTHAUSEN και λειτουργεί παράλληλα ως μια συγκλονιστική μαρτυρία επιζήσαντα του στρατοπέδου, ο οποίος ανασυστήνει την μνήμη -προσωπική και συλλογική- με την βιωμένη αλήθεια, την οξυδέρκεια του πνευματικού ανθρώπου και την μαεστρία έμπειρου πλέον κορυφαίου δραματουργού.

Προσεγγίζετε τον χώρο Το Μαουτχάουζεν με τελετουργική ευλάβεια. Πόσο δύσκολο ήταν να κάνετε γυρίσματα σε έναν τόσο φορτισμένο χώρο;

Όπως πολύ σωστά παρατηρήσατε, το δικό μας οδοιπορικό στο Μαουτχάουζεν τον Μάιο του 2022, ακολουθεί με τελετουργική ευλάβεια τα βήματα του οδοιπορικού του Καμπανέλλη του 1988, συνομιλώντας μαζί του με την ίδια αφορμή· την Επέτειο Μνήμης Απελευθέρωσης του Στρατοπέδου. Το ’22 συναντά το ’88. Και αν θέλετε να μιλήσω κι άλλο με αριθμούς, μέσα στο «Οδοιπορικό Μαουτχάουζεν» ο Ιάκωβος Καμπανέλλης μονολογεί «…έχουν περάσει από τότε σαράντα τρία χρόνια ή και σαράντα τρείς αιώνες…» αναφερόμενος στην απόσταση των σαράντα τριών ετών που χώριζαν το 1988 από το 1945.

Έχοντας το κείμενο στα χέρια μου, αναπόφευκτα έκανα και μια πιο προσωπική ανάγνωση αυτού, έτσι το σαράντα τρία αναλογούσε και στην ηλικία που θα είχα έως τον Μάιο του 2022 και έτσι το διάβαζα ως ένα μεταφυσικό κάλεσμα για να συντονιστώ εκείνην ακριβώς τη χρονική στιγμή με τη δόνηση του τόπου του μαρτυρίου, που είναι συνάμα τόπος διεθνούς προσκυνήματος και εκδήλωσης μνήμης. Και πραγματικά νιώσαμε την συγκλονιστική φόρτιση του χώρου, αλλά και τις ψυχές που βρίσκονται εκεί.

Όπως χαρακτηριστικά εκμυστηρεύεται στο οδοιπορικό του και ο Καμπανέλλης «Όσο ακούω τα πουλιά όλο και πιο πολύ σκέφτομαι ότι ναι, δεν μπορεί να ’ναι αλλιώς, οι ψυχές τους θα ’ναι». Αυτά τα πουλιά ακούγαμε να κελαηδούν, μαζεμένα ακριβώς από πάνω μας, σε μια από τις πιο συγκλονιστικές στιγμές κατά τη διάρκεια της ζωντανής ερμηνείας της καντάτας Μαουτχάουζεν μαζί με τον Άρη Ζέρβα στο Ελληνικό Μνημείο του Μαουτχάουζεν, στη μνήμη των δύο κορυφαίων μας δημιουργών και στη μνήμη των 3.700 Ελλήνων, θυμάτων της εκεί ναζιστικής θηριωδίας.

Με την άνοδο της ακροδεξιάς από την Αμερική στην Ευρώπη και την εμφάνιση ξανά ναζιστικών δυνάμεων γίνεται πολύ επίκαιρο το ντοκιμαντέρ σας. Έχοντας σκύψει πάνω από αυτό το πολύτιμο υλικό ποιο είναι το σχόλιο σας;

Είκοσι χρόνια μετά την απελευθέρωση του 1945, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης -μετά και την δολοφονία του Κένεντι- αισθάνθηκε ότι η ανθρωπότητα, μέσα σε ένα έντονα ψυχροπολεμικό περιβάλλον, έπρεπε να ακούσει και να διαβάσει όλα όσα είχαν γίνει τότε, στη μνήμη του «ποτέ πια». Για τον λόγο αυτό συγκέντρωσε τις μνήμες του από το Μαουτχάουζεν, σε έναν τόμο που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1965 από τις εκδόσεις Θεμέλιο, και αποτέλεσε ξεχωριστό δείγμα στρατοπεδικής λογοτεχνίας με τον τίτλο χρονικό Μαουτχάουζεν.

Νιώθω ότι και το υλικό που αποκαλύφθηκε, δεν αποκαλύφθηκε τυχαία αυτή τη χρονική περίοδο. Να αναφέρω πως η ταινία που μόλις ολοκληρώσαμε, αποτελεί το πλέον προσωπικό κινηματογραφικό σενάριο του δραματουργού Ιάκωβου Καμπανέλλη και ένα ανεκπλήρωτο όραμά του, που 35 χρόνια μετά την αρχική του σύλληψη (1988) πήρε τώρα την τελική του μορφή, στον τόπο όπου μαρτυρικά βιώθηκε, αλλά και εμπνευσμένα συνελήφθη. Ένα «ποτέ πια» πιο επίκαιρο από ποτέ.

Πώς θέλετε να κλείσει αυτή η συνέντευξη;

Θα ήθελα να παραθέσω απόσπασμα από κείμενο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, που έγραψε για να διαβαστεί από τις Βανέσα Ρέντγκρεϊβ και Μαρία Φαραντούρη σε μια αντιφαστιστική εκδήλωση στο Αμβούργο στις 30 Ιανουαρίου 1993, και δημοσιεύτηκε στα ΝΕΑ την ίδια ημέρα:

«Φίλοι μου, θυμηθείτε: ο Αδόλφος Χίτλερ δεν έπεσε απ’ το διάστημα. Ούτε ήταν ένας και μόνος. Ήταν το διαμόρφωμα δεκάδων χιλιάδων αφανών χιτλερίσκων στη Γερμανία και την Αυστρία. Και όχι μόνο εκεί. Χιτλερίσκων διάσπαρτων σε μεγάλες και μικρές πόλεις, σε χώρους εργασίας, σε γειτονιές, σε συντροφιές, σε οικογένειες.

Και ο ναζισμός δεν ήταν ιδέα ενός και μόνου διεστραμμένου εγκεφάλου. Ήταν η συμπύκνωση της νοσηρής πολιτικής αντίληψης εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων, φορέων του μικροβίου του ρατσισμού, του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας, της τελικής λύσης όλων των προβλημάτων με τη βία, τη φωτιά και το τσεκούρι.

Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι’ αυτό και δεν τον πήρε μαζί του, δεν εμφανίστηκε μόνο στη Γερμανία, γι’ αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί. Αλλά παντού όπου ουσιαστικά κοινωνικά προβλήματα τον τρέφουν. Και ο κίνδυνος τώρα δεν είναι η εμφάνιση ενός νέου Χίτλερ και η σπορά ενός άλλου μεγάλου πολέμου. Ο κίνδυνος είναι η αδιαφορία για τα αίτια που αναγεννούν τον ναζισμό και εν συνεχεία η απάθεια και η ανοχή για ένα φαινόμενο που μπορεί να εξελιχθεί σε μαζική διανοητική μόλυνση.

Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις, σε πλατείες. Αρχίζουν ανύποπτα στους χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμη και μέσα απ’ το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα. Γι’ αυτό μόνο με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που να μας χωράει όλους, απροκατάληπτη και δίκαιη προς όλους μπορούμε έστω και καθυστερημένα να πετύχουμε αυτό που τόσο προσδοκούσαμε τον Μάιο του 1945: ένα πραγματικό ποτέ πια.»