Και τα μεγάλα μουσεία κάνουν λάθη, σπανίως όμως τα παραδέχονται. Τουλάχιστον η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου οργανώνει από τις 30 Ιουνίου την αποκαλυπτική έκθεση με τίτλο «Close Examination: Fakes, Mistakes and Discoveries» («Προσεκτική εξέταση: Πλαστά, λάθη και ανακαλύψεις»), επιχειρώντας να ρίξει φως σε διάσημα, πλην αμφιλεγόμενα, έργα της πλούσιας συλλογής της.

Της Παρης Σπινου από την Ελευθεροτυπία, 9/5/2010

Πώς πίνακες που θεωρούνταν αυθεντικοί αποδείχθηκαν πλαστοί, αλλά και το αντίθετο. Τα «αριστουργήματα» κορυφαίων δασκάλων που τελικά έγιναν από τους μαθητές τους. Κι ακόμα οι μεταγενέστερες επεμβάσεις πάνω στο τελάρο που αντικατοπτρίζουν τις αλλαγές στην αισθητική στο πέρασμα του χρόνου.

Η Εθνική Πινακοθήκη μπορεί να μην αποκαλύπτει πώς απέκτησε όλα αυτά τα έργα και με ποιο αντίτιμο. Περισσότερο την ενδιαφέρει να προβάλει τη δουλειά που γίνεται στο Επιστημονικό Τμήμα της τα τελευταία χρόνια και τη σύγχρονη τεχνολογία που υπηρετεί την τέχνη. Με υπέρυθρες ακτίνες, ηλεκτρονικά μικροσκόπια, ακτίνες Χ, σπεκτόμετρα, οι ειδικοί ανέλυσαν περισσότερα από 40 έργα, προσπαθώντας να φέρουν στο φως τα μυστικά τους και συχνά βρέθηκαν προ εκπλήξεων.

Ιδού οι φανταστικές ιστορίες για ορισμένα από αυτά.

ΚΙ ΟΜΩΣ, ΗΤΑΝ ΑΛΗΘΙΝΟ

Οταν ο σημερινός διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου Δρ Νίκολας Πένι αντίκρισε πρώτη φορά το περίφημο έργο του Ραφαήλ «The Madonna of the Pinks» στο κάστρο Αλνγουικ εντυπωσιάστηκε από την περίτεχνη κορνίζα του: μόνο όποιος πίστευε ότι είχε στην κατοχή του έναν αυθεντικό πίνακα θα του έβαζε ένα πανάκριβο πλαίσιο. Κι όμως, ο ειδικός στον Ραφαήλ Γιόχαν Πάσαβαντ είχε τις επιφυλάξεις του για το συγκεκριμένο έργο, ήδη από το 1835, εκφράζοντας την άποψη ότι μπορεί να είναι πλαστό. Ετσι, η Μαντόνα που χρονολογείται από το 1506 μεταφέρθηκε στα εργαστήρια της Εθνικής Πινακοθήκης και υποβλήθηκε σε εξονυχιστικό έλεγχο, με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας. Ακόμα όμως και «απογυμνωμένη», η Μαντόνα έχει τα χαρακτηριστικά της πινελιάς και της παλέτας του Ραφαήλ. Το πιθανότερο είναι ότι ο κορυφαίος καλλιτέχνης άλλαξε γνώμη ενώ δούλευε το έργο και διαφοροποίησε τη σύνθεση σε αρκετά σημεία. Πού να φανταζόταν σε τι μπελάδες θα έβαζε τους ερευνητές, 500 χρόνια μετά…

ΜΠΕΡΔΕΥΤΗΚΕ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Οι μαθητές και επίγονοι των μεγάλων δασκάλων της Αναγέννησης μπερδεύουν μέχρι σήμερα. Τον Ιούνιο του 1874 η συλλογή του βρετανού συλλέκτη Αλεξάντερ Μπάρκερ βγήκε σε δημοπρασία και η Εθνική Πινακοθήκη «χτύπησε» δύο εξαιρετικούς Μποτιτσέλι. Τουλάχιστον έτσι νόμιζε. Ο ένας με τίτλο «Αφροδίτη και Αρης» είναι όντως αυθεντικός, ο δεύτερος με τίτλο «Μια αλληγορία» δεν είναι. Κι όμως για πολλά χρόνια τα δυο έργα θεωρούνταν συμπληρωματικά και ίσης αξίας. Για να μην πούμε ότι πολλοί πίστευαν ότι η «Αλληγορία» ήταν ακόμα καλύτερη. Ωστόσο, τα νεότερα στοιχεία θέλουν το συγκεκριμένο έργο να έχει γίνει από κάποιον μαθητή του Μποτιτσέλι. Τώρα, το μουσείο θα κρεμάσει τους δύο πίνακες πλάι πλάι, καλώντας τους επισκέπτες να παίξουν το παιχνίδι «Βρείτε τις ομοιότητες και τις διαφορές».

ΕΙΝΑΙ Ο ΜΑΡΤΙΝΟΣ ΛΟΥΘΗΡΟΣ;

Αρκετά πρόσφατα, το 1990, η Εθνική Πινακοθήκη απέκτησε το πορτρέτο του Αλεξάντερ Μορνάουερ, που ήταν κληρικός στη βαυαρική πόλη Λάντσουτ το 1464. Η μικροσκοπική εξέταση αποκάλυψε την προσθήκη σκούρου μπλε χρώματος στο φόντο, μάλιστα η συγκεκριμένη απόχρωση του «πρωσικού μπλε» εφευρέθηκε περίπου το 1704. Οι αλλαγές στο φόντο έκαναν περισσότερο επιβλητικό τον κληρικό, του οποίου το καπέλο επίσης ήταν «πειραγμένο» και είχε ψηλώσει μέχρι την άκρη του καμβά.

Οι ειδικοί αποφάνθηκαν ότι οι επεμβάσεις έγιναν τον 18ο αιώνα, με σκοπό να παρουσιαστεί ο πίνακας σαν το πορτρέτο του Μαρτίνου Λούθηρου διά χειρός Χανς Χολμπάιν του Νεότερου. Ο λόγος, εμπορικός. Ποιος θα αγόραζε το πορτρέτο ενός άγνωστου βαυαρού κληρικού, που το ζωγράφισε ένας επίσης άγνωστος βαυαρός ζωγράφος;

ΑΝΑΖΗΤΕΙΤΑΙ Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ

Ποιανού είναι το πνευματικό παιδί; Ορισμένα έργα, παρ’ όλες τις εργαστηριακές έρευνες και μελέτες στην ιστορία της τέχνης, κρατούν καλά κρυμμένα τα μυστικά τους. Γι’ αυτόν τον επιβλητικό πίνακα επί δεκαετίες επικρατούσε η άποψη ότι ήταν του Ντιέγκο Βελάσκεθ, του κορυφαίου ισπανού ζωγράφου του 17ου αιώνα. Η σύνθεση, το σώμα του νεκρού στρατιώτη σε ένα σκοτεινό τοπίο, με τη λάμπα να κρέμεται από ένα κλαδί, ενώ ο αέρας ξαφνικά δυναμώνει τη φλόγα, είχε εμπνεύσει αρκετούς καλλιτέχνες του 19ου αιώνα. Αναμεσά τους και τον Ε. Μανέ στο έργο «Ο νεκρός ταυρομάχος». Ωστόσο, σήμερα οι ειδικοί πιστεύουν ότι ο πίνακας δεν είναι του Βελάσκεθ, αλλά κάποιου ιταλού ζωγράφου ο οποίος ήθελε να ανταγωνιστεί σε δράμα και ένταση τις συνθέσεις του ισπανού μετρ. Ακόμα τον αναζητούν.

ΤΟ ΞΑΝΘΟ ΗΤΑΝ ΚΑΛΥΤΕΡΟ

Το κοινό γούστο αλλάζει στο πέρασμα του χρόνου και οι διαφορετικές αντιλήψεις περί ωραίου επιδρούν στην τέχνη. Οταν η βρετανική Εθνική Πινακοθήκη αγόρασε στα μέσα του 19ου αιώνα τον πίνακα «Γυναίκα σε παράθυρο», οι επισκέπτες θαύμαζαν το πορτρέτο μιας νεαρής καστανής, που γέρνει δίπλα σε μια κουρτίνα για να κοιτάξει προς τα έξω. Ωστόσο, όταν οι παχιές στρώσεις των χρωμάτων έφυγαν, η γυναίκα έγινε… ξανθιά. Είναι προφανές ότι τον 19ο αιώνα έγιναν παρεμβάσεις στο αρχικό πορτρέτο του 1510-30 για να ικανοποιηθούν τα βικτωριανά γούστα. Η αναγεννησιακή κόμη της κοπέλας σκούρυνε και το σαγηνευτικό βλέμμα της έγινε πιο αθώο. Μέχρι και το προκλητικό μπούστο της συμμαζεύτηκε… Ούτε για αδελφές δεν μοιάζουν πλέον τα δύο κορίτσια!

ΡΕΜΠΡΑΝΤ ΜΟΝΟ ΣΤΗΝ ΟΥΓΙΑ

«Ρέμπραντ, 1652», γράφει πάνω δεξιά αυτός ο πίνακας που εμπλούτισε τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης το 1957. Δεν γνωρίζουμε με ποιον τρόπο και πόσα πλήρωσε το μουσείο για να τον αποκτήσει. Πάντως, οι ειδικοί αποφάνθηκαν ότι ο «Γέρος σε καρέκλα» δεν έχει την τεχνική του κορυφαίου ολλανδού ζωγράφου, κι αυτό είναι φανερό ιδιαίτερα στη γενειάδα, στο πανωφόρι και στο δεξί χέρι του. Εν γένει δεν βρήκαν στιλιστική συγγένεια με τα πορτρέτα που φιλοτέχνησε ο Ρέμπραντ στις μεγάλες του στιγμές, στις αρχές της δεκαετίας του 1650. Το έργο περισσότερο παραπέμπει στη Βενετσιάνικη Σχολή και ειδικότερα στις προσωπογραφίες τύπου Τιντορέτο. Η ανάλυση των υλικών τελικά έδειξε ότι ο αμφιλεγόμενος πίνακας έγινε -όπως και πολλοί άλλοι- από κάποιον μαθητή ή επίγονο του Ρέμπραντ.

ΤΟΝ ΠΡΟΔΩΣΕ Η ΜΥΤΗ…

Ενας άγνωστος ζωγράφος των αρχών του 20ού αιώνα αποδείχθηκε εξαιρετικός στην απομίμηση του ύφους των αναγεννησιακών πορτρέτων. Ξεγέλασε την Εθνική Πινακοθήκη, που αγόρασε το 1923 έναν πινακά του με την πεποίθηση ότι πρόκειται για έργο του 15ου αιώνα. Ομως, παρ’ ότι ο πίνακας είχε την κατάλληλη επεξεργασία για να δείχνει «αντίκα», τα χημικά των χρωμάτων ήταν σύγχρονα. Ο πλαστογράφος είχε βάλει τα δυνατά του αντιγράφοντας τα ενδύματα των ιταλών ευγενών και σε κατάλληλο σημείο εμφάνιζε τα εμβλήματα της οικογένειας Μοντελφρέδο. Συγκεκριμένα, ήθελε να απεικονίσει τον δούκα του Ουρμπίνο Φεντερίκο (1422-82) μαζί με δύο από τα παιδιά του, ωστόσο έκανε ένα μικρό, πλην σημαντικό λάθος. Η μύτη του δούκα ήταν διαφορετική, σύμφωνα με τα αυθεντικά του πορτρέτα. Και τότε δεν γίνονταν πλαστικές…