Στην τρίτη Αθηναϊκή  Μπιενάλλε του 2011 υπήρχε ένα πόστερ με το Άγαλμα της Ελευθερίας που έγραφε πως το Αμερικάνικο τραπεζικό σύστημα βρίσκεται στην Ελλάδα. Η  Μπιενάλε της Αθήνας 2015-2017 ΟΜΟΝΟΙΑ ξεκίνησε την Synapse 2  με ένα διεθνές συνέδριο που προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει την κριτική των θεσμών, από τη σκοπιά του Νότου.

Πώς θα εκφραστεί το ζοφερό κοινωνικοπολιτικό τοπίο μιας Ελλάδας, που σαν πρώτο θύμα του χρηματοπιστωτικού συστήματος στην Ευρώπη , βιώνει ολοένα και πιο επώδυνα τα αποτελέσματα της παρούσας κρίσης η οποία  όπως σημείωσε η συντονίστρια Stephanie Bailey, βασίζεται στην αποικιοκρατική τακτική που ξεκίνησε τον 19ο αιώνα;

Ας δούμε κάποια πρώτα ερωτήματα  που απασχόλησαν τους ομιλητές στη χθεσινή πρώτη μέρα του διήμερου διεθνές συνεδρίου που παρακολουθήσαμε στο Νέο Rex.

Τί είναι η Μπιενάλε;  Γιατί και για ποιους διοργανώνεται; Τι σημαίνει ουσιαστικός επαναπροσδιορισμός; Πως διαμορφώνονται οι νέοι θεσμικοί φορείς στην Ευρώπη  και τελικά ευνοούν ή όχι την καλλιτεχνική δημιουργία; Πως παρακολουθεί η Μπιενάλε την πολιτικοοικονομική κατάσταση της διοργανώτριας χώρας , πόσο και με ποιον τρόπο μπορεί να παρεμβαίνει τις πολιτικές διεργασίες που συντελούνται σε μια ευρώπη που κραδαίνεται ισχυρά από την κρίση;

“Πρέπει συνδεθούμε ως καλλιτεχνικός θεσμός με τα πολιτικά ζητήματα και τα κοινωνικά προτάγματα», λέει  ο Μασιμιλιάνο Μολόνια, ο  διευθυντής  προγράμματος της Μπιενάλε.”Πρέπει να υπάρχει συνεχής διάλογος με τις  κοινωνικές ομάδες καθώς η  πολιτική δεν μπορεί, ειδικά σήμερα, να απουσιάζει από την τέχνη.” καταλλήγει.

“Από το 2009 που ξέσπασε η κρίση, στην Ελλάδα είχε τον πιο αρνητικό αντίκτυπο. Είδαμε  τη βίαιη αποδόμηση του κράτους με την επιβολή των ακραίων νεοφιλελεύθερων πολιτικών” σημειώνει η Stephanie Bailey  (Αρχισυντάκτρια στο Ibraaz, Συντάκτρια στο ART PAPERS και LEAPΣύμβουλος Έκδοσης στο Ocula.com, Συντάκτρια στο Artforum International, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειo) η οποία έκανε μία σύντομη αναδρομή στην ιστορία πιάνοντας το νήμα από την επανάσταση του 1821 τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους με τα πρώτα δάνεια που δέσμευσαν τη χώρα. Εξάλλου έχει αποτυπωθεί η αφήγηση σε προηγούμενη Μπιενάλε η περίοδος της σύστασης του πρώτου ελληνικού κράτους, το “Δυστυχώς επτωχεύσαμε” και η αφετηρία της εξάρτησης της χώρας από τις μεγάλες δυνάμεις. 

Η Balley αναρωτήθηκε απευθυνόμενη σε έναν από τους πιο γνωστούς επιμελητές τον Nicola  Bourriaud (Επιμελητής, Κριτικός Τέχνης, Συνυδριτής του Palais de Tokyo, Διευθυντής του La Panacée, Παρίσι, Γαλλία)  αν η έκθεση μπορεί να ακολουθήσει τον κανόνα της ιστορίας και αν μπορεί να διερευνήσει πως ορίζεται εδώ η σχέση με τα κοινά.

“Αυτό που δε μπορεί να κάνει η Μπιενάλε είναι να υποκαταστήσει τις πολιτικές μάχες που γίνονται  στην κοινωνία” απαντάει ο Bourriaud. “ Πρέπει να μπαίνουμε στον πυρήνα στη λογική των εξελίξεων αλλά όπως έχει πει και ο Μπαντιού , τα φιλοσοφικά ζητήματα τα θέσουμε με φιλοσοφικό τρόπο”

“Με τον θρίαμβο των νεοφιλελεύθερων ιδεών, οι Μπιενάλε εγιναν κάτι πολύ σημαντικό για τη βιομηχανία” παρατηρεί ο  Ρώσος Viktor Misiano, (Επιμελητής, Ιδρυτής και Συντάκτης του Moscow Art Magazine και Manifesta Journal: Journal of Contemporary Curatorship). “Η Μπιενάλε μπορεί να είναι πολλά πράγματα , αλλάζει από τόπο σε τόπο αλλά ωστόσο προσδιορίζεται από τη μεγάλη φορμά και η καλλιτεχνική βιομηχανία λατρεύει τα μεγάλα. 

“Τα περιφεριακά κέντρα χρειάζονται περισσότερο μια Μπιενάλε. Πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στην επαρχία που δεν είναι παραγωγική και αντιγράφει την περιφέρεια και στην περιφέρεια μέσα από την οποία αντιλαμβανόμαστε ολόκληρες περιοχές” καταλλήγει.

Τί κάνουν οι καλλιτέχνες όταν καταρρέουν οι θεσμοί; –  Το παράδειγμα της μετακομμουνιστικής Ρωσίας

“Ο ρόλος των θεσμών είναι σημαντικός” εξηγεί ο Viktor Misiano και χρησιμοποιεί στην ομιλία του το παράδειγμα της μετακομμουνιστικής Ρωσίας το οποίο ακριβώς επειδή δείχνει ανάγλυφα τη διαδικασία κατάρρευσης των θεσμών μέσα από την κρίση είναι ένας οδηγός πουθα μπορούσε να είναι πολύ χρήσιμος στην Ελλάδα της κρίσης. Χαρακτηρίζει την περίοδο που ξεκινά από το 1990 δραματική , καταστροφική αλλά άκρως ενδιαφέρουσα καθώς υπήρχε απελευθερωτική ενέργεια στην ατμόσφαιρα. “Η οικονομική κρίση και η γενικότερη κατάρευση για τον καλλιτεχνικό κόσμο σήμαινε ταυρόχρονη κατάρευση των αποτελεσματικών δομών που υπήρχαν. Ζήσαμε τη στιγμή της απόλυτης κατάρεσυης της τέχνης στην τέχνη και την κριτική” λέει ο Misiano. ΄”Έπρεπε να αποφασίσουμε αν θα επιζήσει η τέχνη ή αν θα κάναμε ένα διάλημμα. Η απόφαση που λήφθηκε ήταν υπέρ της επιβίωσης . Έπρεπε να προχωρήσουμε μπροστά” εξηγεί. 

Κάπως έτσι η τέχνη στη μετακομμουνιστική Ρωσία πήρε τη μορφή της συλλογικής performance και η δράση στη Μόσχα έγινε η κυρίαρχη πράξη αφού όταν καταρρέουν οι θεσμοί δεν έχεις τίποτα άλλο να κάνεις. Ο Misiano υπογραμμίζει πως η κρίση οδήγησε στον απόλυτο θρίαμβο των κοινών. “Οι καλλιτέχνες – ακτιβιστές δημιουργούσαν μέσα από την επαφή με τον άλλο. Επιβεβαιώσαμε τη διάδραση μεταξύ μας. Η διαφορά είναι ότι δεν έφυγαν οι καλλιτέχνες από τους θεσμούς αλλά οι θεσμοί εγκατέλειψαν τους καλλιτέχνες οπότε οι καλλιτέχνες κάλυψαν το κενό των θεσμών. Η έννοια “κοινό” είχε σαν σκοπό τον επαναπροσδιορισμό των “κοινών”. Στη μετασοβιετική εποχή συναντήθηκαν διαφορετικά project με διαφορετικά κοινά. Ήταν μια εμπειρία ψυχοραγούσα. Κάποιοι άνοιξαν δρόμους για δημιουργία μέσα από τις Μαρξιστικές παραδόσεις.Ακόμα και η κριτική είχε τη μορφή της performance και επειδή ο καπιταλισμός σταχυολογεί την κριτική και την ενσωματώνει προέκυψε η ιδέα για θεσμική κριτική.”

Ο Misiano εξηγεί πως ο καλλιτεχνικός κόσμος βίωνε όλο αυτό το διάστημα σαν παύση μέχρι να έρθει το νέο σύστημα. Και δεν άργησε η Ρωσία του Πούτιν να φέρει τις νέες δομές οπότε και οι καλλιτέχνες εγκατέλειψαν το “κοινό” για να βρουν τη θέση τους στο νέο συμβατικό σύστημα. Όσο για την κριτική “Πώς θα κάνουμε κριτική σε ένα σύστημα που μας δίνει δυνατότητες” αναρωτιέται ο επιμελητής. Κάποιοι έπαψαν να ασκούν κριτική , κάποιοι άλλοι όμως συνεχίζουν να αποδομούν το παγιωμένο κράτος. 

Η αταξία του νότου

“Ο νότος σχετίζεται με την αταξία και αυτό είναι δίκό μας υλικό” λέει ο Nicola  Bourriaud και μας παραπέμπει στον Αλτουσέρ που σημείωνε πως πρέπει να βρούμε τί δε δουλεύει στο νότο, τί δε λειτουργεί. “Αυτό μπορεί να το διερευνήσει μια Μπιενάλε που είναι κάτι παραπάνω από μία έκθεση. Παράγει ιδέες, απόψεις, σχέσεις σε συγκεκριμένο γεωγραφικό πλαίσιο. “
Σήμερα πραγματοποιείται μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με θέμα Session III: Regionalism and the New South.  Η Συνεδρία συζητά τη νέα χωρική και γεωπολιτική διαμόφωση του «Νότου» με την Ελλάδα ως σταυροδρόμι μεταξύ ευρωπαϊκού βορρά, νότου, δύσης και ανατολής. Μπορούν οι μπιενάλε του Νότου να αναζωογονήσουν το σχέδιο του Τρίτου Κόσμου, τη συνεργασία μεταξύ του ευρύτερου
Νότου ή τις αρχαίες διαδρομές του περιφερειακού κοσμοπολιτισμού;

Συμμετέχουν οι Άντζελα Δημητρακάκη (συντονίστρια), Ελπίδα Καραμπά, Binna Choi, Oscar Guardiola-Rivera, Qalandar Bux Memon, Shuddhabrata Sengupta, Simon Sheikh. 

Περισσότεροι από 35 διεθνείς θεωρητικοί, καλλιτέχνες, ακτιβιστές και πολιτιστικοί οργανισμοί που προσκλήθηκαν επεξεργάζονται τρόπους συνεργασίας επαναπροσδιορίζοντας την κριτική των θεσμών από τη σκοπιά και με το βλέμμα του ευρωπαϊκού Νότου.

Οι ένοικοι του Μπαγκείου, τοπικές ομάδες καλλιτεχνών και ανεξάρτητοι χώροι τέχνης, συνεχίζουν την κατοίκηση του πρώην ξενοδοχείου. Σε ένα δεκαήμερο πυκνής και συνεχούς δράσης, οι συμμετέχοντες επιδιώκουν την πραγμάτωση ενός νέου θεσμικού μοντέλου.