Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας τον Οκτώβριο του 1944, πολλοί ελπίζουν ότι τα επερχόμενα Χριστούγεννα θα είναι τα πρώτα μετά από τέσσερα χρόνια, που η ταλαιπωρημένη πόλη και οι εναπομείναντες κάτοικοί της θα μπορέσουν να γιορτάσουν αφήνοντας πίσω τους τις κατοχικές μνήμες. Η πραγματικότητα όμως είναι εντελώς διαφορετική. Ο εμφύλιος πόλεμος έχει ουσιαστικά ξεκινήσει, και στην πρωτεύουσα και τα προάστια της μαίνονταν οι μάχες μεταξύ ΕΛΑΣ–Βρετανών για την πρωτοκαθεδρία της επόμενης ημέρας. 

Μπορεί να μην υπάρχει ακόμα νικητής στις συγκρούσεις, αλλά οι Βρετανοί έχουν  πλέον το “πάνω χέρι” στην αναμέτρηση, αφού πολεμούν με συνεχείς ενισχύσεις, ανεφοδιασμό και αεροπορική κάλυψη, ένα στρατό λιγότερο εξοπλισμένο και χωρίς  βοήθεια από τα αντάρτικα τμήματα της υπόλοιπης χώρας. Μέσα σε αυτό το πολωμένο κλίμα, πέφτει σαν κεραυνός η είδηση ότι ο Ουίνστον Τσόρτσιλ βρίσκεται από το πρωί της 25ης Δεκεμβρίου στην πόλη.

Ο αιφνιδιασμός είναι πλήρης. Το αεροπλάνο του προσγειώνεται στο αεροδρόμιο Καλαμακίου, και μετά από τρίωρη σύσκεψη με τους υπουργό Εξωτερικών Ήντεν που τον ακολουθεί, στρατάρχη Αλεξάντερ, υπουργό Μέσης Ανατολής Μακ Μίλλαν και τον Άγγλο πρεσβευτή στην Αθήνα Ρ. Λήπερ, κατευθύνεται στην Αθήνα μέσω της Λεωφόρου Συγγρού που ελέγχεται πλέον απόλυτα από τους Άγγλους.

Όλοι πιστεύουν και ελπίζουν ότι η έλευση του Τσόρτσιλ δείχνει την βρετανική διάθεση τερματισμού των μαχών τον ΕΛΑΣ, και βοήθειας προς ομαλή μετάβαση της χώρας στο μεταπολεμικό περιβάλλον. Γράφει ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος :“Είχαμε ελπίσει τότε ότι η συμφωνία θα μπορούσε να γίνει και στις 26 και 27 Δεκεμβρίου, όταν ήρθε ο Τσόρτσιλ. Το μεγάλο μας λάθος είναι ότι κάναμε εκείνη την σύσκεψη εκείνες τις ημέρες και όχι στις αρχές Δεκεμβρίου που άρχισαν τα Δεκεμβριανά”. Στις καλές προθέσεις του πιστεύει και η αριστερά, αφού, ακόμα, ο Τσόρτσιλ είναι “ο πρωθυπουργός της νίκης”, έχοντας παίξει καθοριστικό ρόλο στη νίκη επί του φασισμού.

Η αλήθεια είναι ότι η “αλεπού του πολέμου δεν έρχεται ούτε να βοηθήσει τους πρώην συμμάχους του, ούτε να διαπραγματευτεί κάποια συμφωνία, αλλά, αρχικά, γιατί είναι υπόλογος στην βρετανική κοινή γνώμη για την ωμή παρέμβασή του στα εσωτερικά μιας χώρας που μέχρι πριν λίγες εβδομάδες πολεμούσε μαζί της. Ήδη στο βρετανικό κοινοβούλιο οι εργατικοί χρησιμοποιούν την επέμβαση στην Ελλάδα για να κάνουν σκληρή αντιπολίτευση, που τον οδηγεί άλλωστε λίγο διάστημα μετά σε εκλογική ήττα. Χαρακτηριστική είναι η ομιλία του βουλευτή Στρίμπεργκ στο κοινοβούλιο :«Ελπίζω, καλύτερα το ξέρω, ότι δεν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα εμφύλιο πόλεμο. Κατά τη γνώμη μου από την μια πλευρά πολεμάει η μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού, και από την άλλη μερικοί κουίσλιγκς και μερικοί βασιλικοί, στηριγμένοι στις βρετανικές μπαγιονέτες».

Άλλωστε, η εικόνα του μακελάρη δεν ταιριάζει στο προφίλ του ειρηνοποιού που θέλει να προβάλει, ώστε να χρησιμοποιηθεί αργότερα ως διαπραγματευτικό όπλο στις σημαντικότερες γι αυτόν διαπραγματεύσεις της Γιάλτας. Τέλος, θέλει να έχει προσωπική εικόνα των τεκταινόμενων στην, ξεχωριστή για τα αγγλικά συμφέροντα, ανατολική Μεσόγειο.  

Είναι ακόμα στο αγγλικό πολεμικό “Ajax” όταν επιλέγει ως πρώτο Έλληνα συνεργάτη του, τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό που καταφέρνει με τις φιλο- αγγλικές θέσεις του να κερδίσει μαζί με την εμπιστοσύνη του Τσόρτσιλ και τον τίτλο του αντιβασιλέα :”Ο αρχιεπίσκοπος μου ενέπνευσε εμπιστοσύνη εις μεγάλο βαθμόν. Είναι μια μεγαλειώδης μορφή”, λέει μόλις δυο ημέρες μετά στο Βρετανικό Πολεμικό Συμβούλιο. Σε αυτή και την επόμενη συνάντηση των δυο ανδρών, χαράσσονται “επί χάρτου”οι βασικές γραμμές της αγγλικής πολιτικής του επόμενου διαστήματος:αντιβασιλεία, νέα κυβέρνηση χωρίς την αριστερά, στρατιωτική ήττα του ΕΛΑΣ με παράδοση όπλων.

Έτσι, όταν την επόμενη ημέρα στις 26 Δεκεμβρίου συγκροτείται η μεγάλη σύσκεψη όλων των πολιτικών δυνάμεων του τόπου, μαζί με τους εδώ πρεσβευτές των μεγάλων δυνάμεων στο υπουργείο Εξωτερικών, η κατάληξη της είναι προαποφασισμένη με τον Τσόρτσιλ σε επιστολή προς την γυναίκα του να μιλά για “ελληνική παράσταση”. Στις δύο αυτές καθοριστικές συσκέψεις για το μέλλον του τόπου, παρευρίσκονται από
κυβερνητικής πλευράς οι Παπανδρέου, Σοφούλης, Πλαστήρας, Μάξιμος, Δραγούμης, Καφαντάρης και αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, από το ΕΑΜ– ΕΛΑΣ οι Σάντος, Παρτσαλίδης, Μάντακας, από τους Βρετανούς οι Τσόρτσιλ, Ήντεν, Μακμίλλαν, Λήπερ και οι πρεσβευτές Μάκ Βη των ΗΠΑ, Μπαλέν της Γαλλίας και ο συνταγματάρχης Ποπώφ από τους Σοβιετικούς.

Στην δεύτερη συνάντηση προστέθηκαν  εκπρόσωποι κι άλλων αστικών κομμάτων της εποχής, κάνοντας την “Ελεύθερη Ελλάδα” να γράψει ότι οι Σιάντος- Παρτσαλίδης φτάνοντας εκεί “αντί για σύσκεψη βρήκαν παρακοινοβούλιο” :Κανελλόπουλος, Γονατάς, Αλεξανδρής, Θεοτόκης, Τσαλδάρης, Στεφανόπουλος, Πέτρος Ράλλης, Μυλωνάς, και Σοφιανόπουλος. Αντίθετα από την αριστερά δεν φτάνουν οι Γεωργαλάς, Γαβριηλίδης λόγω του ότι οι Άγγλοι δεν εγγυούνται την ασφαλή μετάβασή τους σε αυτή.

Επιστρέφοντας στην πρώτη σύσκεψη, ο λόγος του Τσόρτσιλ σε αυτή, είναι “μια στο καρφί και μια στο πέταλο”:Εσείς αποφασίζεται με τους δικούς μας όμως όρους : “Εάν η Ελλάς είναι μοναρχία ή Δημοκρατία είναι υπόθεσις των Ελλήνων και μόνο οι Έλληνες θα αποφασίσουν. Θέλομεν μόνο το καλό σας που είναι καλό δια όλους. Τι θα μας επιτρέψει να φύγωμεν από την Ελλάδα ;Φυσικά τώρα που συνέβησαν όλα αυτά τα τραγικά πράγματα η τιμή μας επιβάλλει να τα φέρωμεν εις αίσιον πέρας. Πρέπει συνεπώς να ζητήσωμεν την αποδοχήν και την εκπλήρωσιν των όρων του στρατηγού Σκόμπυ”.

Αντιπροσωπευτικό του κλίματος που υπάρχει στη σύσκεψη για την αριστερά, είναι ότι αυτή αρχίζει με την αντιπροσωπεία της απούσα, λόγω των μπλόκων στην βομβαρδισμένη πόλη. Όμως, τα ουσιαστικότερα  προβλήματα για την αριστερά δεν είναι αυτά που φανερώνονται μέσα στη συνάντηση, αλλά όσα δεν μπορούν να ελέγξουν έξω από αυτή. Έτσι όταν μετά τις ομιλίες Τσόρτσιλ – Αλεξάντερ,  η αγγλική αντιπροσωπεία αποχωρεί ώστε “οι Έλληνες να τα βρούνε μεταξύ τους”, μετά την αρχική αμηχανία και σιωπή που μεσολαβεί, αναδεικνύονται όλα τα αδιέξοδα.

Όταν ο Σιάντος ρωτά τον λόγο της συνάντησης, ο Δαμασκηνός απαντά “Για να παραδώσετε τα όπλα”, ώστε να πάρει την ανταπάντηση του Σιάντου : “Αν μας καλέσατε γι αυτό, ελάτε να τα πάρετε. Νέο Λίβανο δεν πρόκειται να έχουμε. ΄Αν νομίσετε ότι ήρθαμε εδώ για να μας βρίσετε, να μας το πείτε, γιατί τότε θα είμαστε υποχρεωμένοι να αποχωρήσουμε. Αλλά στην περίπτωση αυτή θα φέρετε ακέραια την ευθύνη της ματαίωσης της σύσκεψης”. Οι επόμενες ώρες κυλούν σε ίδιο πλαίσιο αντιδικίας, ο καθένας λέει τα δικά του, ακούγοντας με καχυποψία όσα υποστηρίζει ο άλλος. Το ΕΑΜ βάζει όρο συνέχισης της συζήτησης τον διορισμό αντιβασιλέα, υποστηρίζοντας πως παράδοση όπλων γίνεται μόνο σε κυβέρνηση που το ίδιο θα διαθέτει σημαντικά υπουργεία, αφοπλισμό της Χωροφυλακής, και απόσυρση των αγγλικών στρατευμάτων. 

Τα πράγματα όμως έχουν αλλάξει, και η αριστερά δεν μπορεί πλέον να βάζει όρους, ακόμα κι αν αυτοί είναι αυτονόητοι και ηθικά δεδομένοι. Οι Άγγλοι ήδη κερδίζουν  τη μάχη της Αθήνας, τα αστικά κόμματα, μαζί με τους αντίστοιχους μηχανισμούς τους, ανασυντάσσονται, η αριστερά εξακολουθεί να μην έχει σαφή γραμμή πλεύσης, και η Γιάλτα είναι περισσότερο κοντά από την Σοβιετική Ένωση… 

Έτσι, όταν στο τέλος της πρώτης ημέρας της σύσκεψης αντιπροσωπεία της αριστεράς ζητά συνάντηση με τον Τσόρτσιλ, αυτός αρνείται προβάλλοντας λόγους πολιτικής ευγενείας, ενώ σε επιστολή του αποκαλύπτει τον μυστικό ρόλο του Δαμασκηνού :“Ακριβώς πριν από την συνδιάλεξη αυτήν, είχα λάβει ένα γράμμα από τους κομμουνιστάς αντιπροσώπους που μου ζητούσαν να με συναντήσουν ιδιαιτέρως. Ο qρχιεπίσκοπος με παρακάλεσε με επιμονή να μην δεχθώ. Τότε απήντησα ότι επειδή η σύσκεψη είχε καθαρά ελληνικό χαρακτήρα, δεν έπρεπε να δεχτώ την αίτησή τους”. Μα ανεξαρτήτως τι θα του έλεγαν οι τοπικοί παράγοντες ο Τσόρτσιλ γνωρίζει καλά, ότι έχοντας την τυπική έγκριση του Στάλιν για τις ενέργειες του, αργά ή γρήγορα θα επιβάλλει τους όρους του, δεν θέλει να διαπραγματευτεί αλλά να επιβάλλει. 

Εξάλλου “η αλεπού του πολέμου” έχει άλλο ένα λόγο να αισθάνεται ρυθμιστής των εξελίξεων. Μόλις έχει γλιτώσει η ζωή του, όταν ο ΕΛΑΣ αναβάλλει, την τελευταία στιγμή, την ανατίναξη του ξενοδοχείου Μεγάλη Βρετανία της οποίας ο Βρετανός πρωθυπουργός είναι υποψήφιος επισκέπτης. Η επόμενη ημέρα της σύσκεψης [py γίνεται με την απουσία της αγγλικής αντιπροσωπείας -αλλά με την παρουσία της αγγλικής πολιτικής- έρχεται να επιβεβαιώσει την οριστική ρήξη. Οι μεν δεν έχουν λόγο να κάνουν πίσω, οι δε δεν μπορούν να υποχωρήσουν. Ο χρόνος αποδεικνύει ότι ακόμα κι αν οι δεύτεροι το έπρατταν, πάλι δεν θα έφερναν διαφορετικότερα αποτελέσματα. H αναχώρηση Τσόρτσιλ στις 27 Δεκεμβρίου φέρνει γενική αντεπίθεση των Άγγλων στην Αθήνα, που οδηγεί στο τέλος των Δεκεμβριανών και στη Συμφωνία της Βάρκιζας. Η τραγική πραγματικότητα είναι ότι όποτε οι δυνάμεις της αριστεράς μπαίνουν μέσα σε τέσσερις τοίχους για να διαπραγματευτούν, βγαίνοντας από αυτούς είναι πάντα χαμένες :Λίβανος, Καζέρτα, Βάρκιζα…

Διθυραμβικοί σχολιασμοί του αστικού Τύπου για την επίσκεψη του “μεγάλου προστάτης της Ελλάδος”…

Η “αλεπού του πολέμου στο αγγλικό πολεμικό “Ajax”.

Ο Τσόρτσιλ κατεβαίνει σηκωτός στη βρετανική πρεσβεία. 

Το ανεπαρκές δίκτυο ηλεκτροδότησης της πόλης, υποχρεώνει οι ιστορικές αυτές συναντήσεις να γίνονται με τον ελλειπή φωτισμό, κεριών και λαμπών πετρελαίου.

Τσόρτσιλ – Δαμασκηνός σε μια από τις πολλές συναντήσεις τους εκείνο το τριήμερο.