Το 1944 ο Σεργκέι Αϊζενσταϊν, έχοντας συγκεντρώσει μερικούς από τους σημαντικότερους συνεργάτες του από την προηγούμενη μεγάλου μήκους ταινία του, το επικό φιλμ «Αλεξάντερ Νιέφσκι», σχεδιάζει μία τριλογία για το πρόσωπο του Ιβάν του Τρομερού. Αν και ο θάνατος θα τον προλάβει πριν την ολοκλήρωση του έργου, οι δύο πρώτες ταινίες κυκλοφορούν, αποδεικνύοντας πως δικαίως θεωρείται ως ο κορυφαίος σκηνοθέτης και θεωρητικός του Σοβιετικού Κινηματογράφου. Οι ταινίες «Ιβάν, Ο Τρομερός, Μέρος Ά» (1944) και «Ιβάν, Ο Τρομερός, Μέρος ‘Β: Η Συνωμοσία των Βογιάρων» (1946), κυκλοφορούν σε επανέκδοση από την Πέμπτη 19 Ιανουαρίου, σε ψηφιακά αποκαταστημένη έκδοση.

Ο «Ιβάν ο Τρομερός» σηματοδοτεί το πιο φιλόδοξο σχέδιο που είχε οραματιστεί ο Σεργκέι Αϊζενσταϊν. Οι συντελεστές του φιλμ «Αλεξάντερ Νιέφσκι» – ο Νικολάϊ Τερκάσοφ ως Ιβάν, Μουσική: Προκόφιεφ, Σκηνογραφία του Ιωσήφ Σπίνε και Διεύθυνση Φωτογραφίας του Εντουάρντ Τισέ – συγκεντρώνονται και πάλι γι’ αυτή την μεγάλη παραγωγή.

Αρχικά η επιθυμία του Αϊζενστάιν είναι να ολοκληρωθεί σε τρία μέρη. Τα δυο πρώτα ασπρόμαυρα και το τελευταίο έγχρωμο. Τελικά ολοκληρώνονται μόνο τα δυο πρώτα. Πρόθεση του είναι να δημιουργήσει μια αλληγορία πάνω στη σχέση της εξουσίας και της ιστορικής προσωπικότητας με τον λαό. Η ταινία καταδεικνύει ένα Τσάρο με ενδοιασμούς και αμφιταλαντεύσεις στην άσκηση του ηγετικού του ρόλου.

Ο ίδιος ο σκηνοθέτης γράφει σχετικά: «Επιδιώξαμε ν’ υψώσουμε το πρόσωπο του Ιβάν του Τρομερού πάνω από τα ασήμαντα χαρακτηριστικά που παρουσιάζονται μες στο ξετύλιγμα των ημερών, να συλλάβουμε τα στοιχεία εκείνα που τον διακρίνουν για το τραγικό μεγαλείο του ιστορικού ρόλου του. Η άποψή μας αυτή ήταν αναπόφευκτο να καθορίσει το στιλ της ταινίας μας, την ιδιορρυθμία του ύφους της και του παλμού της, των ρυθμών της, των χορικών της με τη θαυμαστή μουσική του Προκόφιεφ που δομείται σαν ένα εντελώς μνημειακό όλο, διαγράφοντας τη δυνατή μορφή του Μοσχοβίτη τσάρου, ενσαρκωμένη με ακατανίκητη γοητεία και εσωτερική πειστικότητα από τον Νικολάι Τσερκάσοφ, έναν από τους πιο αγαπημένους ηθοποιούς του λαού μας».

Ιβάν, Ο Τρομερός, Μέρος Ά / Ivan the Terrible / Ivan Groznyy
Σκηνοθεσία: Σεργκέϊ Αϊζενσταϊν
Σενάριο: Σεργκέϊ Αϊζενσταϊν
Πρωταγωνιστούν: Νικολάι Τσερκάσοφ, Λιουντμίλα Τσελικόφσκαγια, Σεραφίμα Μπίρμαν, Μιχαήλ Ζάροφ, Αμβρόσι Μπουχμά, Μιχαήλ Κουζνέτσοφ, Μιχαήλ Ναζβάνοφ
Φωτογραφία: Άντρει Μόσκβιν, Εντουάρ Τις
Μοντάζ: Εσφίρ Τομπάκ
Μουσική: Σεργκέι Προκόβιεφ
Έτος Παραγωγής: 1944
Χώρα Παραγωγής: ΕΣΣΔ
Διάρκεια: 103 λεπτά

Ο Ιβάν ο 4ος, μέγας δούκας της Μοσχοβίας, στέφεται τσάρος το 1547, παρά την αντίθεση και τις πολιτικές ίντριγκες των Βογιάρων και της θείας του Ευφροσύνης η οποία θέλει να ανεβάσει στον θρόνο τον γιο της Βλαντιμίρ.

Ο Ιβάν πετυχαίνει νίκες κατά των Τατάρων και τσακίζει μια εξέγερση των Βογιάρων. Μετά τη δηλητηρίαση της γυναίκας του από τη Ευφροσύνη, αποφασίζει να αποσυρθεί από τα εγκόσμια, αλλά ο λαός τον καλεί να αναλάβει ξανά την εξουσία.

Δημιουργεί μια προσωπική φρουρά, έρχεται σε ρήξη με τον κλήρο, στρέφει μια συνωμοσία της Ευφροσύνης για τη δολοφονία του, εναντίον των εχθρών του και κυβερνά με τη σκληρότητα που του χάρισε τον τίτλο «ο Τρομερός».

Μια μνημειώδης ταινία, με αναφορές στη βυζαντινή εικονογραφία και την ελληνική τραγωδία, που αποτελεί το αποκορύφωμα, κατά πολλούς, της τέχνης του Αϊζενστάιν. Ο Ιβάν, Ο Τρομερός καλείται να λάβει τα πιο σκληρά μέτρα για να τιμωρήσει τους προδότες και να ενώσει το ρωσικό λαό ενάντια στους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς του.

Ιβάν, Ο Τρομερός, Μέρος Β’: Η συνωμοσία των Βογιάρων / Ivan the Terrible, Part II: The Boyars’ Plot / Ivan Groznyy. Skaz vtoroy: Boyarskiy zagovor
Σκηνοθεσία: Σεργκέϊ Αϊζενσταϊν
Σενάριο: Σεργκέϊ Αϊζενσταϊν
Πρωταγωνιστούν: Νικολάι Τσερκάσοφ, Σεραφίνα Μπίρμαν, Πάβελ Καντότσνικοφ, Μιχαήλ Ζάροφ, Αμβρόσι Μπουχμά, Μιχαήλ Κουζνέτσοφ, Μιχαήλ Ναζβάνοφ, Αντρέι Αμπρίκοφ, Αλεξάντερ Μγκέμπροφ κ.α.
Φωτογραφία: Άντρει Μόσκβιν, Εντουάρ Τις
Μοντάζ: Εσφίρ Τομπάκ
Μουσική: Σεργκέι Προκόβιεφ
Έτος Παραγωγής: 1946
Χώρα Παραγωγής: ΕΣΣΔ
Διάρκεια: 88 λεπτά

Το δεύτερο μέρος απεικονίζει την επιστροφή του Ιβάν στον θρόνο και την ανελέητη αντίθεσή του στα σχέδια των Βογιάρων να κρατήσουν τη Ρωσία διχασμένη ανάμεσα στους πρίγκιπες της και στα ξένα συμφέροντα. Καθώς ο Ιβάν ο Τρομερός προσπαθεί να εδραιώσει την εξουσία του ιδρύοντας έναν προσωπικό στρατό, οι πολιτικοί του αντίπαλοι, οι Ρώσοι βογιάροι, συνωμοτούν για να δολοφονήσουν τον Τσάρο τους.

Μια ταινία  που αφομοιώνει όλες τις αισθητικές αναζητήσεις του κορυφαίου θεωρητικού και σκηνοθέτη του κινηματογράφου, ιδιοφυώς κατασκευασμένη ως την παραμικρότερη λεπτομέρεια, ένα ποίημα εικαστικής τελειότητας που αγγίζει τον περφεξιονισμό όσο κανένα άλλο κινηματογραφικό επίτευγμα, ίσως το πρώτο ολοκληρωμένο «οπτικοφιλοσοφικό δοκίμιο» στην ιστορία του Σινεμά που εκτός των άλλων περιέχει και αρκετούς πειραματισμούς με το έγχρωμο φιλμ στις τελευταίες σκηνές της ταινίας, το οποίο δημιουργεί μια μοναδική έκρηξη χρωμάτων, που κάνει ακόμα πιο «παράξενη» την αριστουργηματική αυτή δημιουργία. 

«Η φωτογραφία και το μοντάζ είναι τα βασικά στοιχεία του κινηματογράφου. Το μοντάζ έχει εδραιωθεί από το Σοβιετικό φιλμ ως το νευραλγικό σημείο του κινηματογράφου. Καθορίζοντας τη φύση του μοντάζ, δίνουμε τη λύση στο πρόβλημα του κινηματογράφου. Οι πρώτοι συνειδητοί παραγωγοί ταινιών και οι πρώτοι θεωρητικοί του κινηματογράφου, θεωρούσαν το μοντάζ σαν έναν τρόπο περιγραφής που τοποθετούσε τη μία φωτογραφία μετά την άλλη, όπως τα τούβλα μιας οικοδομής. Η κίνηση μέσα σ’ αυτά τα φωτότουβλα και το συνακόλουθο μήκος των συστατικών μερών, λογιζόταν τότε πως αποτελούν ρυθμό. Ολότελα λανθασμένη αντίληψη!» – Σεργκέι Αϊζενστάιν

Διαβάστε Επίσης:

• Αφιέρωμα στον Σεργκέι Αϊζενστάιν: Ένας ιδιοφυής σκηνοθέτης και πρωτοπόρος της τέχνης του μοντάζ