Με αφορμή τα 60ά γενέθλια του Τζαφάρ Παναχί, παρουσιάζουμε ένα αφιέρωμα στο συνολικό έργο του σπουδαίου Ιρανού σκηνοθέτη, ο οποίος αν και παραμένει σε καθεστώς στέρησης εξόδου από την πατρίδα του, καταφέρνει να δημιουργεί υπό αντίξοοες συνθήκες και να μας συγκινεί, τόσο με τις ταινίες του, όσο και με τον τρόπο ζωής του.

Γεννημένος στις 11 Ιουλίου του 1960, ο Τζαφάρ Παναχί αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση στον χώρο της Έβδομης Τέχνης. Πρόκειται για έναν πραγματικό καλλιτέχνη, που έχοντας συγκινήσει κοινό και κριτικούς με τις ταινίες του, καταδικάστηκε από το ιρανικό καθεστώς σε είκοσι χρόνια στέρησης εξόδου από την πατρίδα του, ενώ παράλληλα του απαγορεύτηκε να σκηνοθετεί. Ο Παναχί όμως πιστός στις αρχές του συνέχισε να κάνει αυτό που τόσο καλά ξέρει και αγαπά:

«”Τα προβλήματά μας είναι όλα πλεονεκτήματα”. Όταν καταλάβαμε το νόημα αυτής της πολλά υποσχόμενης παραδοξολογίας, ανακτήσαμε την ελπίδα μας και προχωρήσαμε μπροστά, αφού οπουδήποτε στον κόσμο κι αν ζούμε πάντα θα αντιμετωπίζουμε προβλήματα, είτε μικρά είτε μεγάλα. Είναι καθήκον μας να μη σηκώσουμε τα χέρια ψηλά, αλλά να σκεφτούμε λύσεις. Η πραγματικότητα της καθημερινής ζωής και το όνειρο να κρατήσουμε ζωντανή την τέχνη μας μάς κινητοποίησε ώστε να υπομείνουμε τους περιορισμούς που έχουν επιβληθεί στο ιρανικό σινεμά. Οι δυνατότητες που υπάρχουν σήμερα στον κινηματογράφο μάς έπεισαν πως αν ένας κινηματογραφιστής δεν μπορεί να κάνει ταινίες, θα φταίει ο ίδιος – κανένας άλλος. Η δυσάρεστη πραγματικότητα που διέπει τον κινηματογράφο και τους σκηνοθέτες στο σημερινό Ιράν μάς οδήγησαν να σταθούμε σ’ αυτή την, ίσως προσωρινή, πραγματικότητα και να αναπαραστήσουμε κομμάτια της που καθρεφτίζονται μέσα μας.» – Τζαφάρ Παναχί

Ο Τζαφάρ Παναχί γεννήθηκε το 1960 στο Ιράν. Σπούδασε σκηνοθεσία στο πανεπιστήμιο κινηματογράφου και τηλεόρασης, στην Τεχεράνη. Πριν στραφεί στις μεγάλου μήκους ταινίες ολοκλήρωσε αρκετές μικρού και μεσαίου μήκους για την ιρανική τηλεόραση και δούλεψε ως βοηθός σκηνοθέτη στο φιλμ «Μέσα στους Ελαιώνες», του Άμπας Κιαροστάμι.

Ο Παναχί πραγματοποίησε το ντεμπούτο του με το «The White Balloon» το 1995, ταινία με την οποία κέρδισε το Βραβείο Χρυσή Κάμερα, στο Φεστιβάλ των Καννών. Πρόκειται για την ιστορία των περιπετειών μιας νεαρής κοπέλας που προσπαθεί να αγοράσει ένα τυχερό χρυσόψαρο για την καινούρια χρονιά.

Δύο χρόνια αργότερα, κυκλοφόρησε η ταινία του «The Mirror» (1997), η οποία τιμήθηκε με τη Χρυσή Λεοπάρδαλη στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Λοκάρνο.

Η ταινία «Ο Κύκλος» (2000 – φωτογραφία) του Τζαφάρ Παναχί προβλήθηκε στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ της Βενετίας, όπου και τιμήθηκε με τον Χρυσό Λέοντα. Η δραματική αυτή ταινία, σχετικά με το κοινωνικό δίλημμα που αντιμετωπίζουν αρκετές σύγχρονες Ιρανές, απέσπασε επίσης και το Βραβείο Καλύτερης Ταινίας, από την Ένωση Κριτικών Fipresci.

Τρεις γυναίκες βγαίνουν από τη φυλακή με προσωρινή άδεια. Η ανάγκη τους για εξεύρεση χρημάτων, προκειμένου να ξεφύγουν από την ταπεινωτική και εξευτελιστική κατάσταση στην οποία βρίσκονται, θα τις οδηγήσει σε απελπισμένες κινήσεις.

Η μία, χωρίς τα απαραίτητα έγγραφα και υποχρεωτική αντρική «συνοδεία» για το ταξίδι που θέλει να πραγματοποιήσει, πρέπει να πει ψέματα και να ικετεύσει. Κι όλο αυτό, μόνο και μόνο για να μπορέσει να αγοράσει ένα εισιτήριο για το λεωφορείο που θα την οδηγήσει μακριά από την πόλη.

Η άλλη, ανύπαντρη που είναι έγκυος, σκοπεύει να κάνει έκτρωση, αλλά αντιμετωπίζει την εκδίωξη της από το πατρικό της σπίτι, ενώ παράλληλα τα αδέλφια της απειλούν ότι θα την σκοτώσουν αν το επιχειρήσει.

Ο «Κύκλος» του πολυβραβευμένου Τζαφάρ Παναχί, αποτελεί μια συγκλονιστική μαρτυρία, για την καταπιεσμένη ζωή των γυναικών στο Ιράν. Η ταινία, που είναι απαγορευμένη στο Ιράν, περιγράφει τις παράλληλες πορείες τριών γυναικών, στην αστυνομοκρατούμενη Τεχεράνη.

Οι ηρωίδες μας είναι θύματα μιας παράλογης νομοθεσίας, που έχει θέσει ολόκληρο το γυναικείο φύλο σε κατάσταση διωγμού, καθώς βγαίνοντας από τη φυλακή βρίσκονται μοιραία εγκλωβισμένες σε μια χώρα που δεν είναι παρά μια άλλη απέραντη «ανοιχτή» φυλακή.

Ακόμα και το συμβολικό άναμμα ενός τσιγάρου, αποτελεί εδώ μία πράξη εξέγερσης, συνειδητής αντίστασης κι ένα μήνυμα ελπίδας. Μία προσπάθεια ώστε να σπάσει αυτός ο αποτρόπαιος «Κύκλος» που τους επιβάλλεται.

Το 2006 ο Τζαφάρ Παναχί βρίσκεται στην Ελλάδα για την Επίσημη Πρεμιέρα της ταινίας του «Offside», η οποία προβάλλεται τότε στο πλαίσιο της Berlinale in Athens 2006. Μετά το τέλος της ταινίας ακολούθησε συζήτηση με το κοινό κατά την οποία ο Παναχί καυτηρίασε τον τρόπο αντιμετώπισης των ταινιών του στο Ιράν και αναφέρθηκε εκτενώς στη λογοκρισία και την γενικότερη έλλειψη ενημέρωσης και ελευθερίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Το φιλμ «Offside» – Αργυρή Άρκτος στο 56ο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Βερολίνου – περιγράφει την ιστορία μιας παρέας Ιρανών γυναικών που θα κάνουν τα πάντα προκειμένου να παρακολουθήσουν έναν σπουδαίο αγώνα στο στάδιο Azadi της Τεχεράνης, μεταξύ του Ιράν και του Μπαχρέιν. Όποιος κερδίσει παίρνει το πολυπόθητο εισιτήριο για τα τελικά του Μουντιάλ 2006.

Οι γυναίκες θα μεταμφιεστούν σε αγόρια, όμως δεν θα καταφέρουν να ξεγελάσουν τους πάντες, με αποτέλεσμα να υποστούν ένα πραγματικό μαρτύριο: κάποιες θα συλληφθούν, αφού περάσουν από έλεγχο, αλλά δεν θα πτοηθούν. Θα επιστρατεύσουν όλα τα πιθανά μέσα που διαθέτουν, ώστε να παρακολουθήσουν τον συγκεκριμένο ποδοσφαιρικό αγώνα.

Το 2010 το ιρανικό καθεστώς απαγορεύει στον Τζαφάρ Παναχί τη σκηνοθεσία ταινιών, την έξοδο από τη χώρα και την επαφή με τον Τύπο για είκοσι χρόνια! Όμως εκείνος πιστός στις αξίες του και τις αρχές του συνεχίζει με συγκινητική μεθοδικότητα να υπηρετεί την Έβδομη Τέχνη.

Το 2012 στο 14ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης είχαμε την ευκαιρία να δούμε το φιλμ «Αυτό δεν είναι μια Ταινία» (This Is Not a Film / In film nist) του Τζαφάρ Παναχί και του Μοτζτάμπα Μιρταχμάς.

Στο ντοκιμαντέρ απεικονίζεται μια μέρα απ’ τη ζωή του Παναχί με τον Μιρταχμάς να τον βιντεοσκοπεί, προσπαθώντας να απεικονίσουν τις στερήσεις, αλλά και τον παραλογισμό που δεσπόζει στον σύγχρονο ιρανικό κινηματογράφο, που ελέγχεται από το ισχύον καθεστώς.

Το 2013, ο Παναχί μαζί με τον Kambuzia Partovi, κυκλοφορήσαν την ταινία «Closed Curtain» (φωτογραφία). Σ’ ένα απομονωμένο σπίτι δίπλα στη θάλασσα, ένας άντρας κρύβεται από τον κόσμο με μόνη συντροφιά τον σκύλο του. Η ηρεμία του θα διαταραχτεί με την άφιξη μιας κοπέλας που διώκεται από τις αρχές.

Το φιλμ «Closed Curtain» (Κλειστή Κουρτίνα / Pardé – φωτογραφία) παρά τις δυσκολίες, προβλήθηκε στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Βερολίνου, αποσπώντας παράλληλα και την Αργυρή Άρκτο.

Στο ευρηματικό «Ταξί» του 2015 (Taxi) ο Τζαφέρ Παναχί υποδύεται έναν οδηγό ταξί, καθώς κινηματογραφεί τις συνομιλίες του με τους επιβάτες, καθώς και με μέλη της οικογένειάς του. Άντρες και γυναίκες, νέοι και γέροι, φτωχοί και πλούσιοι, παλαιών αρχών και αντισυμβατικοί, πωλητές παράνομων βίντεο, αλλά και υποστηρικτές των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Όλοι τους είναι συνεπιβάτες ενός οδηγού ταξί, χωρίς πείρα, ο οποίος ακούει στο όνομα, Mr. Panahi.

Η ταινία, χωρισμένη σε άτυπα κεφάλαια, εξερευνά τον ρόλο του βίντεο και της καταγραφής της εικόνας στην Ιρανική κοινωνία και με τα ελάχιστα μέσα που διαθέτει, σκιαγραφεί ένα αριστοτεχνικό πορτρέτο ενός πολύπλοκου κόσμου.

Το φιλμ γυρίστηκε στην Τεχεράνη, με κρυφές κάμερες που καταγράφουν τις διαδρομές που διασχίζει ο σκηνοθέτης οδηγώντας διάφορους ανθρώπους σε διαφορετικούς προορισμούς. Συγκινητικό και αστείο, κατατοπιστικό για την κατάσταση στο Ιράν και ευρηματικό από τη φύση του, το «Ταξί» είναι μία απολαυστική κινηματογραφική εμπειρία.

Κάθε άντρας, γυναίκα και παιδί εκφράζουν τη δική τους άποψη για τον κόσμο, ενώ ο περίεργος και ευγενικός οδηγός – σκηνοθέτης, τους παίρνει μια άτυπη συνέντευξη. Η κάμερα του Παναχί, που είναι τοποθετημένη στο ταμπλό του κινούμενου κινηματογραφικού του στούντιο, αιχμαλωτίζει αυτή την εμπνευσμένη όψη της ιρανικής κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα επαναπροσδιορίζει τα όρια ανάμεσα στην κωμωδία, το δράμα και το Σινεμά.

«Μία ερωτική επιστολή στο Σινεμά, γεμάτη με αγάπη για την τέχνη του, την κοινότητα, τη χώρα του και το κοινό του.» – Ντάρεν Αρονόφσκι (Πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής του 65ου Φεστιβάλ Βερολίνου)

Οι πρώτοι δύο επιβάτες είναι ένας άντρας που γκρινιάζει για τους μικροαπατεώνες και προτείνει να τους κρεμάσουν όλους και μια γυναίκα που έχει αντίθετη άποψη, καθώς δεν βλέπει τον λόγο το Ιράν να επιτρέπει κι άλλες εκτελέσεις. Οι δύο χαρακτήρες διαφωνούν και ο άντρας γίνεται απαξιωτικός. Ένας μικροκαμωμένος και εύσωμος επιβάτης εμφανίζεται και ενημερώνει ότι διακινεί παράνομα DVD. Είναι άνθρωπος, αλαζόνας και ηρωικός μαζί, που προμηθεύει την Τεχεράνη με τις ταινίες του Woody Allen, αλλά και το έργο του Panahi.

Ανάμεσα στους επιβάτες ξεχωρίζει η μικρή ανιψιά του σκηνοθέτη, η Hana, που υποδύεται τον εαυτό της ως νεαρή σκηνοθέτρια, η οποία θέλει να πει τη δική της ιστορία, παρά τους περιορισμούς του καθεστώτος. Τέλος, στο ταξί επιβιβάζεται μια δικηγόρος που ασχολείται με τα ανθρώπινα δικαιώματα και κατευθύνεται στη φυλακή όπου θα επισκεφθεί έναν απεργό πείνας. Είναι υπαρκτή, αγωνίστρια η ίδια και ιδιαίτερα αισιόδοξη. Τα ονόματα των επιβατών δεν θα γίνουν ποτέ γνωστά, οι τίτλοι τέλους δεν είναι μέρος της ταινίας. Έχει να κάνει με την ασφάλεια τους, αλλά και με το γεγονός ότι το υπουργείο Πολιτισμού του Ιράν δεν αναγνωρίζει τους συντελεστές ταινιών που δεν μπορούν να έχουν κανονική διανομή.

«Είμαι πολύ χαρούμενος για τον εαυτό μου και το Ιρανικό Σινεμά. Οι άνθρωποι που είναι στην εξουσία μας κατηγορούν ότι κάνουμε ταινίες για ξένα φεστιβάλ. Κρύβονται πίσω από πολιτικούς τοίχους και δεν λένε ότι οι ταινίες μας δεν έχουν την άδεια να προβληθούν στους ιρανικούς κινηματογράφους.» – Τζαφάρ Παναχί

Η κριτική επιτροπή του 65ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου – με πρόεδρο τον Αμερικανό σκηνοθέτη Ντάρεν Αρονόφσκι – βράβευσε τον Παναχί, στον οποίο έχει απαγορευτεί η άσκηση του επαγγέλματός του καθώς και η έξοδος από τη χώρα από το Ιρανικό καθεστώς, τονίζοντας πως «συχνά το σημαντικό Σινεμά γεννιέται μέσα από τους περιορισμούς του». Στη συγκινητική Τελετή Λήξης του Φεστιβάλ, την Χρυσή Άρκτο παρέλαβε η νεαρή ανιψιά του σκηνοθέτη, Hanna Saeidi, η οποία συμμετέχει και στην ταινία.

Το «Ταξί» αποτελεί την τρίτη ταινία την οποία καταφέρνει να ολοκληρώσει ο Ιρανός δημιουργός, μετά την απαγόρευση που του επιβλήθηκε. Είχε προηγηθεί το φιλμ «Αυτό δεν είναι μια Ταινία» (This Is Not a Film / In film nist) του Τζαφάρ Παναχί και του Μοτζτάμπα Μιρταχμάς, ενώ το 2013, ο Παναχί μαζί με τον Kambuzia Partovi, κυκλοφορήσαν την ταινία «Closed Curtain».

Στην Ελλάδα είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε το φιλμ «Ταξί στην Τεχεράνη» (Taxi Tehran – 2015), αρχικά στο πλαίσιο του 56ου Διεθνούς Κινηματογραφικού Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης, ενώ στη συνέχεια κυκλοφόρησε στις εγχώριες αίθουσες.

Το 2018, κυκλοφόρησε η ταινία του Τζαφάρ Παναχί, «3 Faces» (Se rokh), η οποία δυστυχώς δεν προβλήθηκε ποτέ στην Ελλάδα. Το φιλμ ακολουθεί τρεις ηθοποιούς σε διαφορετικά στάδια της καριέρας τους. Η πρώτη ιστορία εξελίσσεται πριν από την Ισλαμική Επανάσταση του 1979, δεύτερη παρακολουθεί ένα δημοφιλές αστέρι του σήμερα γνωστό σε όλη τη χώρα και η τρίτη αναζητά ένα νεαρό κορίτσι που λαχταρά να παρακολουθήσει ένα θεατρικό ωδείο.

Η ταινία κατάφερε να ταξιδέψει εκτός του Ιράν και να πραγματοποιήσει την παγκόσμια πρεμιέρα της στο επίσημο Διαγωνιστικό Τμήμα του Διεθνούς Κινηματογραφικού Φεστιβάλ των Καννών, όπου και τιμήθηκε με το Βραβείο Καλύτερου Σεναρίου.

«Είμαι κινηματογραφιστής. Δεν μπορώ να κάνω τίποτα άλλο πέρα από ταινίες. Το σινεμά είναι η έκφραση μου και το νόημα της ζωής μου. Τίποτα δεν μπορεί να με εμποδίσει από το να κάνω ταινίες. Γιατί όταν απομονώνομαι τότε συνδέομαι με τον εσωτερικό μου κόσμο. Και σε αυτόν τον προσωπικό χώρο, παρ’ όλους τους περιορισμούς, η αναγκαιότητα να δημιουργήσω γίνεται ακόμα πιο επιτακτική. Το σινεμά ως τέχνη αναδεικνύεται ως η κύρια ενασχόληση μου. Γι’ αυτό πρέπει να συνεχίσω να κάνω ταινίες υπό οποιεσδήποτε συνθήκες για να αποτίσω φόρο τιμής και να αισθάνομαι ζωντανός.» –