Για περισσότερο από μια χιλιετία διάφορες έρευνες και επιστήμονες έχουν κάνει την συσχέτιση ότι οι αθεϊστές τείνουν να είναι πιο έξυπνοι από τους πιστούς. Και φυσικά αυτού του είδους οι μελέτες όπως πάντα βρίσκουν απέναντί τους θερμούς τόσο υποστηρικτές, όσο και πολέμιους. 

Η τάση αυτή συνεχίζεται έως και σήμερα και οι ερευνητές μιας νέας μελέτης υποστηρίζουν, σύμφωνα με το Live Science, ότι αυτό συμβαίνει γιατί η θρησκεία είναι ένα ένστικτο και οι άνθρωποι που μπορούν να δρουν χωρίς να βασίζονται στα ένστικτά τους είναι πιο έξυπνοι από αυτούς που αποφασίζουν στηριγμένοι σε αυτά. 

Η θεωρία της θρησκείας – ένστικτο δέχεται στον αντίποδα αμφισβήτηση σε φιλοσοφικό επίπεδο καθώς ορισμένοι εκτιμούν ότι ο αθεϊσμός αλλά ακόμη και τα κοσμικά κινήματα βασίζονται εν πολλοίς στην αξιοποίηση παρόμοιων ενστίκτων. 

«Η νοημοσύνη – στην ορθολογική επίλυση των προβλημάτων – μπορεί να γίνει κατανοητή ως υπερπήδηση των ενστίκτων. Αν κάποιος το κάνει αυτό είναι διανοητικά περίεργος και άρα ανοιχτός σε μη ενστικτώδεις αντιδράσεις», λέει ο Έντουαρντ Ντάτον, ερευνητής στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών Ούλστερ της Βρετανίας. 

Από το παρελθόν έως σήμερα 

Ο Ντάτον και ο συνεργάτης του Ντιμίτρι Βαν Ντερ Λίντεν, καθηγητής ψυχολογίας από το Erasmus University του Ρότερνταμ, γράφουν στην μελέτη τους ότι στην κλασική Ελλάδα αλλά και στη Ρώμη παρατηρήθηκε ευρέως ότι «ανόητοι» θεωρούνταν οι θρησκευόμενοι και «σοφοί» οι σκεπτικιστές. 

Οι αρχαίοι δεν ήταν οι μόνοι που είδαν αυτό τον συσχετισμό. Μια ομάδα επιστημόνων πραγματοποίησαν μια μετά – ανάλυση με βάση 63 διαφορετικές έρευνες που κατέληγε επίσης στο ότι οι άθεοι είναι πιο έξυπνοι από τους πιστούς. Ο συλλογισμός αυτός ήταν ισχυρότερος μεταξύ των φοιτητών και του ευρύτερου κοινού από ότι μεταξύ των νέων της προ – πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Επίσης ο συλλογισμός αφορούσε περισσότερο τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και λιγότερο τη θρησκευτική συμπεριφορά των ανθρώπων. Η εν λόγω ανάλυση δημοσιεύτηκε το 2013 στο περιοδικό «Personality and Social Psychology Review». 

Αλλά γιατί υπάρχει αυτός ο συσχετισμός; Ο Ντούτον άρχισε να ψάχνει την απάντηση, πιστεύοντας ότι η σχέση αυτή υπήρχε επειδή οι άθεοι ήταν πιο λογικοί από τους πιστούς και με βάση τη λογική κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει Θεός. Πρόσφατα όμως άρχισε να αναρωτιέται αν στην πραγματικότητα είχε κάνει λάθος, όπως λέει στο Live Science. Υποστηρίζει μάλιστα ότι βρήκε στοιχεία που δείχνουν ότι η νοημοσύνη συνδέεται θετικά με ορισμένα είδη προκατάληψης. 

Για παράδειγμα, μια μελέτη του 2012 που δημοσιεύθηκε στο «Journal of Personality and Social Psychology» έδειχνε ότι οι φοιτητές πολλοί συχνά παίρνουν λάθος αποφάσεις βασισμένες στη λογική χωρίς να το συνειδητοποιούν. Αυτό το λεγόμενο «τυφλό σημείο προκατάληψης» υπάρχει όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν να ανιχνεύσουν την προκατάληψη ή τα ελαττώματα στο πλαίσιο της σκέψης τους. «Ένα μεγαλύτερο τυφλό σημείο προκατάληψης συνδέθηκε με τις υψηλότερες γνωστικές ικανότητες», ανέφερε η μελέτη. 

Αν οι ευφυείς άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να αντιληφθούν τη δική τους μεροληψία ή προκατάληψη αυτό σημαίνει ότι είναι λιγότερο λογικοί από ορισμένες απόψεις, υποστηρίζει ο Ντάτον. Άρα λοιπόν γιατί η νοημοσύνη συνδέεται με τον αθεϊσμό; Ο ίδιος και ο συνεργάτης του υποστηρίζουν ότι η θρησκεία είναι ένα ένστικτο και χρειάζεται κανείς τη νοημοσύνη για να ξεπεράσει το ένστικτο. 

Βασικό ένστικτο 

Η θεωρία ότι η θρησκεία είναι ένστικτο αποτελεί τροποποίηση μιας ιδέας που είχε αναπτύξει ο Σατόσι Καναζάβα εξελικτικός ψυχολόγος του London School of Economics, ο οποίος δεν συμμετείχε στη νέα μελέτη. Ονομάζεται «υπόθεση της αλληλεπίδρασης Savanna-IQ» και επιχειρεί να εξηγήσει τις διαφορές στη συμπεριφορά και τη στάση μεταξύ των ευφυών και λιγότερο ευφυών ανθρώπων, όπως εξηγεί ο Νάθαν Κόφνας, διδακτορικός φοιτητής της φιλοσοφίας της επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. 

Η υπόθεση βασίζεται σε δύο αξιώσεις εξηγεί ο Κόφνας. «Πρώτον, ότι είμαστε ψυχολογικά προσαρμοσμένοι για να λύνουμε επαναλαμβανόμενα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι πρόγονοί μας, κυνηγοί – συλλέκτες στην αφρικανική σαβάνα. Και δεύτερον αυτή η ‘γενική νοημοσύνη’ (που μετράται με τον δείκτη IQ) εξελίχθηκε για να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε τα έκτακτα προβλήματα για τα οποία δεν είχαμε εξελίξει τις αντίστοιχες ψυχολογικές αντιστάσεις». 

Τελικά η υπόθεση υπονοεί ότι «οι ευφυείς άνθρωποι θα πρέπει να είναι καλύτεροι από τους λιγότερο ευφυείς στην αντιμετώπιση των εξελικτικών νεωτερισμών, δηλαδή των καταστάσεων και των οντοτήτων που δεν υπήρχαν στο προγονικό περιβάλλον», λέει ο Κόφνας. Οι Ντάτον και Βαν Ντερ Λίντεν τροποποίησαν αυτή τη θεωρία, υποδηλώνοντας ότι η εξελικτική καινοτομία είναι κάτι που αντιτίθεται στα εξελιγμένα ένστικτα. 

Φιλοσοφική προσέγγιση 

Σύμφωνα με τον Κόφνας πάντως αυτή η προσέγγιση είναι ενδιαφέρουσα αλλά για να έχει σταθερή βάση θα πρέπει να εξηγηθεί τι ακριβώς εννοούμε με «το θρησκευτικό ένστικτο». 

«Οι Ντάτον και Bαν Ντερ Λίντεν προτείνουν ότι αν η θρησκεία έχει μια ενστικτώδη βάση, οι ευφυείς άνθρωποι θα είναι σε θέση να την ξεπεράσουν και να υιοθετήσουν τον αθεϊσμό», υποστηρίζει ο Κόφνας. «Αλλά χωρίς να γνωρίζουμε την ακριβή φύση του θρησκευτικού ενστίκτου δεν μπορούμε να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο ο αθεϊσμός ή τουλάχιστον ορισμένες μορφές του να αξιοποιούν ακριβώς το ίδιο ένστικτο». 

Για παράδειγμα, ο συγγραφέας Κρίστοφερ Χίτσενς έκανε τη σκέψη ότι ο κομμουνισμός ήταν μια θρησκεία. Κοσμικά κινήματα, όπως ο βεγκανισμός, συνδέονται με πολλές από τις ίδιες παρορμήσεις και ενδεχομένως «ένστικτα», όπως οι παραδοσιακές θρησκείες, υποστηρίζει ο Κόφνας. Τα θρησκευτικά αλλά και τα μη θρησκευτική κινήματα βασίζονται στην πίστη και αναγνωρίζονται από μια κοινότητα πιστών με ζήλο. «Νομίζω ότι είναι παραπλανητικό να χρησιμοποιείς τον όρο θρησκεία σαν μομφή για ότι δεν σου αρέσει», καταλήγει ο Κόφνας. 

Θρησκεία και άγχος

Οι δυο ερευνητές εξέτασαν επίσης τη σχέση μεταξύ ενστίκτου και άγχους, τονίζοντας ότι οι άνθρωποι τείνουν να λειτουργούν με το ένστικτο κατά τη διάρκεια στρεσογόνων καταστάσεων. Για παράδειγμα στρέφονται στη θρησκεία κατά τη διάρκεια μιας εμπειρίας που τους φέρνει κοντά στο θάνατο. Υποστηρίζουν επίσης ότι η νοημοσύνη βοηθά τους ανθρώπους να ξεπερνούν τα ένστικτά τους σε τέτοιες καταστάσεις. 

«Αν η θρησκεία είναι πράγματι ένα εξελισσόμενο πεδίο – ένα ένστικτο – τότε η σχέση με αυτή θα αυξηθεί σε περιόδους άγχους, όταν οι άνθρωποι τείνουν να λειτουργούν ενστικτωδώς και υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι αυτό συμβαίνει», λέει ο Ντάτον. «Σημαίνει επίσης ότι η νοημοσύνη μας επιτρέπει να είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε την κατάσταση και τις πιθανές συνέπειες των πράξεών μας». 

Ο Ντάτον προσθέτει ότι οι άνθρωποι που είναι σε θέση να δρουν έχοντας ξεπεράσει τα ένστικτά τους είναι πιθανότερα καλύτεροι στην επίλυση προβλημάτων. «Ας υποθέσουμε ότι κάποιος σας ειρωνεύεται, το ένστικτό σας θα σας πει να τον χτυπήσετε στο πρόσωπο. Ένας πιο έξυπνος άνθρωπος θα είναι σε θέση να σταματήσει τον εαυτό του, να μην το κάνει αυτό, να αξιολογήσει την κατάσταση και να λύσει καλύτερα το πρόβλημα, σύμφωνα με αυτά που θέλει».