Μια από τις κύριες μέριμνες του προπαγανδιστικού μηχανισμού του Γ’ Ράιχ, αλλά και του Χίτλερ προσωπικά, ήταν η δημιουργία μιας βιομηχανίας κινουμένων σχεδίων που θα ανταγωνιστεί επάξια τον αμερικανικό κολοσσό της Walt Disney. Αν και η δημιουργία μιας τέτοιας βιομηχανίας θα εξυπηρετούσε αναπόφευκτα τους σκοπούς της ναζιστικής προπαγάνδας, ο βασικός σκοπός ήταν η ψυχαγωγία του κοινού.
Στη φιλόδοξη αυτή προοπτική κλήθηκε να συνεισφέρει ο Χανς Φίσερκαίζεν (Hans Fischerkoesen 1896 -1973), ένας από τους πιο διακεκριμένους animators της ναζιστικής περιόδου 1933-1945. Η ανάγκη για τη συμβολή του προέκυψε κατά την παραγωγή της μεγάλου μήκους ταινίας με τίτλο Schnuff, der Niesser.
Ο Χανς Φίσερ ήταν ήδη γνωστός πολύ πριν κληθεί από τον Γκαίμπελς το 1941. Γεννήθηκε στις 18.5.1896 και ήταν γιος ενός εργολάβου οικοδομών στο Bad Kösen. Το όνομα της γενέτειράς του το πρόσθεσε αργότερα στο επώνυμό του.
Ο Φίσερκαίζεν αγάπησε από μικρή ηλικία την τέχνη των κινουμένων σχεδίων. Ως παιδί σχεδίαζε ιδιαίτερα καλά. Το ζωγραφικό του ταλέντο έμελλε να τον καταστήσει έναν από τους σημαντικότερους σκιτσογράφους, αλλά και δημιουργούς ταινιών κινουμένων σχεδίων.
To 1916 σπούδασε για τρία χρόνια στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Λειψίας, μια εποχή κατά την εποχή το animation ήταν τελείως άγνωστο στη Γερμανία.
Καθώς είχε άσθμα, δε μπόρεσε να πολεμήσει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά υπηρέτησε τη θητεία του σε στρατιωτικά νοσοκομεία κοντά στα μέτωπα των συγκρούσεων, όπου βίωσε τη μακάβρια εμπειρία του «πολέμου χαρακωμάτων». Ονειρευόταν να φτιάξει μια ταινία animation όπου θα εξέθετε την κερδοσκοπία ως την πραγματική αιτία του πολέμου. Η ταινία αυτή, η πρώτη του Φίσερκαίζεν, δημιουργήθηκε το 1919 και προβλήθηκε με τον τίτλο “Das Loch im Westen” (H Τρύπα στα Δυτικά).
Το 1921 έφτιαξε το διαφημιστικό φιλμ με τίτλο Bummelpetrus (Ο Περίπατος του Πέτρου) για λογαριασμό μιας φίρμας υποδημάτων. Την ίδια χρονιά ίδρυσε στη Λειψία το πρώτο του στούντιο και το 1923 άρχισε να συνεργάζεται με τον Βερολινέζο παραγωγό Γιούλιους Πινσέβερ. Από το 1927 έφτιαχνε διαφημιστικές ταινίες στο Charlottenburg του Βερολίνου, που διανέμονταν μέσω της εταιρείας Epoche-Film της UFA.
Ads
Το 1930 υπέγραψε μια σταθερή σύμβαση με την εταιρεία, η οποία του επέτρεψε την πρόσβαση σε σύγχρονες εργαστηριακές εγκαταστάσεις. Μέσω των κινηματογράφων της UFA, οι διαφημιστικές ταινίες animation του Φίσερκαιζεν κατάφεραν να φτάσουν σε ένα ευρύτερο κοινό. Αν και οι ταινίες του Φίσερκαιζεν δεν διαπνέονται από την εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία, δεν αποφεύγουν την αναπαραγωγή των πολιτιστικών και φυλετικών στερεοτύπων και των “παραδοσιακών ρόλων” των δύο φύλων.
Στην εικοσαετή επαγγελματική του πορεία, από το 1921 έως το 1941, ο Φίσερκαίζεν ξεχώρισε στον κλάδο του, καθώς είχε υιοθετήσει ένα δικό του, χαρακτηριστικό εικαστικό ύφος, μακριά από τα πρότυπα της Disney τα οποία συνήθιζαν να αντιγράφουν κατά κόρον οι συνάδελφοί του.
Από εκεί και πέρα, οι ταινίες με τις οποίες διέπρεψε ως ευφάνταστος σκηνοθέτης υπό την αιγίδα του Υπουργείου Προπαγάνδας ήταν η Verwitterte Melodie (1942), Ο Χιονάνθρωπος (Der Schneemann, 1943) και η Ηλίθια Χήνα (Das dumme Gänslein, 1944).
Οι τρεις αυτές ταινίες, παρότι αποτελούν ευτυχείς στιγμές για τη γερμανική βιομηχανία animation τής ναζιστικής περιόδου, δεν περιέχουν προπαγανδιστικά ιδεολογικά μηνύματα, όπως ίσως θα ανέμενε κάποιος. Όντας απολίτικος, ο Φίσερκαίζεν απέφυγε να αναπαράγει προπαγάνδα και αντ’ αυτού δημιούργησε αισιόδοξα, χαρωπά και όμορφα σχεδιασμένα καρτούν. Γι’ αυτό και του ασκήθηκε μεγάλη πίεση από το Υπουργείο Προπαγάνδας, όταν διαπιστώθηκε ότι η τέχνη του «φλερτάρει» με «εκφυλισμένα», «μη-γερμανικά» καλλιτεχνικά πρότυπα.
Verwitterte Melodie (1942)
Στο Verwitterte Melodie, ο Φίσερκαίζεν φτιάχνει ένα καρτούν μιούζικαλ, με πρωταγωνιστές μια μέλισσα και διάφορα ζουζούνια του αγρού. Παρατηρήστε πόσο ανέμελα διασκεδάζουν τα ζωύφια, με ήχους που παραπέμπουν σε τζαζ μουσική, ένα είδος που στη ναζιστική Γερμανία θεωρούνταν “εκφυλισμένο” λόγω της αφροαμερικανικής προέλευσής του.
Στο πρώτο του καρτούν υπό την αιγίδα του καθεστώτος, ο Φίσερκαίζεν χρησιμοποίησε μια πολυεπίπεδη τεχνική απεικόνισης της φύσης, εντελώς υποκειμενική, και μακριά από τα αυστηρά, στατικά «άρια» πρότυπα που είχε επιβάλει το καθεστώς. Αξιοσημείωτη είναι η απουσία κάθε αναφοράς σε πολεμική προπαγάνδα και μάλιστα εν έτει 1942. Απεναντίας, αυτό που είναι διάχυτο είναι ένα αίσθημα χαράς και ελευθερίας, καθώς και μια λανθάνουσα ερωτική διάθεση: πλάι στο πικ-απ βρίσκεται εγκαταλελειμμένο ένα κούμπωμα από γυναικεία ζαρτιέρα (05:33), που υποδηλώνει ότι στον χώρο του πικ νικ έλαβε χώρα κάποιο ερωτικό παιχνίδι.
Αναμφισβήτητα η εικόνα που παρουσιάζεται εδώ για τη γυναίκα είναι τελείως ανατρεπτική, μακριά από το τρίπτυχο “Kinder, Küchen, Kirche” (Παιδιά-Κουζίνα-Εκκλησία) της προτεσταντικής ηθικής την οποία ενστερνιζόταν ο εθνικοσοσιαλισμός.
Ο βουκολικός ερωτισμός του καρτούν διαφαίνεται και σε σχέση με τα ίδια τα ζωύφια, χωρίς μάλιστα να συναντάει φραγμούς: παρατηρήστε τους χορούς ανάμεσα σε διαφορετικά είδη ζώων και ζωυφίων με διαφορετικά χρώματα, αλλά και το ζευγάρι σκαθαριών-πασχαλίτσας που θα μπορούσαν κάλλιστα να ανήκουν στο ίδιο φύλο. Συγκρίνετε την ανεμελιά που αποπνέει το φιλμ σε σχέση με τα αντίστοιχα αμερικάνικα καρτούν της ίδιας περιόδου, που καθόλου φειδωλά δεν είναι στην απεικόνιση βίαιων σκηνών και στην αναπαραγωγή ρατσιστικών και σεξιστικών στερεοτύπων.
Θα έλεγε κανείς ότι το Verwitterte Melodie είναι μια μικρή όαση ειρήνης σε έναν κόσμο τρόμου και θηριωδίας.
Der Schneemann (1943)
Στον «Χιονάνθρωπο» του 1943, ο Φίσερκαίζεν φιλοτέχνησε έναν ύμνο για τη ζωή γεμάτο αισιόδοξες εικόνες: διηγήθηκε την ιστορία ενός χιονάνθρωπου που επειδή ήθελε να δει το καλοκαίρι, πέρασε όλο το χειμώνα σε ένα ψυγείο.
Γνωρίζοντας τόσα πολλά για τη βαναυσότητα της ναζιστικής ιδεολογίας, μας προξενεί πραγματικά εντύπωση πώς ένα καρτούν σαν το παραπάνω έγινε ανεκτό από το καθεστώς. Το φιλμ παρουσιάζει έναν τελείως μη-ρεαλιστικό και “αντιφυσικό” κόσμο. Ποιος ολοκληρωτισμός μπορεί να αποδεχτεί ως φυσιολογική την επιθυμία ενός χιονάνθρωπου να ζήσει μέχρι τον Ιούλιο και αφού χορέψει σε έναν ανθόσπαρτο κάμπο να λιώσει τραγουδώντας; Ποιο τυραννικό καθεστώς μπορεί να σεβαστεί τη θέληση ενός “κατώτερου” όντος να ζήσει για κάτι τελείως “μάταιο” όπως είναι τα 5-10 λεπτά χαράς που θα του έδινε η επαφή με την ηλιόλουστη φύση;
Ο πρωταγωνιστής του καρτούν είναι ένας αντι-ήρωας. Δεν έχει το ρόλο του υπερήρωα διώκτη, αντιθέτως γίνεται διωκόμενος, όταν ο σκύλος-φύλακας τον κυνηγάει την ώρα που αυτός παίζει με τις χιονόμπαλες (00:16).
Ο χιονάνθρωπος παρουσιάζεται σαν ένα πλάσμα με συναισθήματα και αγάπη για τη ζωή. Δεν έχει πολιτική ή στρατιωτική προσωπικότητα (κάτι που θα του επέβαλλε να φοράει κάποιο παράσημο ή διακριτικό), αλλά ούτε είναι ένα εξοστρακισμένο θύμα – απόβλητο μιας “καθαρής” και στρατοκρατικά οργανωμένης κοινωνίας (ώστε να έχει καρφιτσωμένο ένα κίτρινο ή ροζ αστέρι όπως οι Εβραίοι και οι ομοφυλόφιλοι αντίστοιχα). Ο κόσμος του χιονάνθρωπου είναι ένας κόσμος γεμάτος ανοχή, καλοσύνη και κατανόηση, παράταιρος με τη ναζιστική δυστοπία, ασχέτως αν ο δημιουργός του καρτούν είχε ή δεν είχε σκοπό να παρουσιάσει κάτι τέτοιο.
Ads
Das dumme Gänslein, 1944
Τρίτη ταινία του Φίσερκαίζεν από την περίοδο του Πολέμου είναι η “Ηλίθια Χήνα” του 1944. Μια νεαρή χήνα που ταξιδεύει μαζί με τη μητέρα της και τις αδερφές της σε ένα ξύλινο κλουβί φορτωμένο σε κάρο, σαγηνεύεται από τη γκλαμουριά της νυχτερινής αστικής ζωής: έναν εξωτικό παπαγάλο, τις καλλίγραμμες σιλουέτες σε μια αίθουσα χορού και μια κομψή εσάρπα από αλεπού που φοράει μια κυρία της υψηλής κοινωνίας.
Στο αγρόκτημα, η μικρή χήνα δεν αναπτύσσεται όπως τα αδέρφια της. Αρνείται να εκπαιδευτεί μαζί τους στην κολύμβηση και στο κλώσσημα αυγών και προτιμά να ασχολείται με την εξωτερική της εμφάνιση. Σταδιακά αποξενώνεται από τον περίγυρο και δημιουργεί έναν ναρκισσιστικό μικρόκοσμο για τον εαυτό της.
Όταν έρχεται η ώρα του ζευγαρώματος, η χήνα απορρίπτει την αρσενική χήνα που την προτιμάει από τις αδερφές της, και περιπλανιέται στο δάσος. Εκεί παρασύρεται από μια αλεπού, η οποία κολακεύει τα κατώτερα (ναρκισσιστικά) ένστικτά της. Οδηγείται με δόλιο τρόπο στο λημέρι της, όπου όμως διαπιστώνει ότι βρίσκονται φυλακισμένα ζώα προερχόμενα από αιχμαλωσία: μια νυφίτσα και μια γάτα πραγματοποιούν καταναγκαστική εργασία και μερικές άλλες χήνες πίσω από τα κάγκελα ενός κλουβιού περιμένουν την ώρα της σφαγής.
Η χήνα της ιστορίας μας καταφέρνει να δραπετεύσει, να επιστρέψει στα ζώα της φάρμας και τελικά να συνεργαστεί μαζί τους προκειμένου να διώξουν μακριά την αλεπού και να απελευθερώσουν τα θύματά της.
Ενώ η Ηλίθια Χήνα φαίνεται να ικανοποιεί την επιθυμία του Γκαίμπελς για ταινίες που αποθεώνουν τη ρήση “Αίμα και Γη” (ως κάλεσμα για μια “γνήσια γερμανική” αγροτική ζωή), ωστόσο ο Φίσερκαίζεν δημιούργησε μια πολύπλοκη και διφορούμενη αφήγηση που μπερδεύει και έρχεται σε αντίθεση με τις ναζιστικές αρχές: το λημέρι της αλεπούς όπου έχει παρασυρθεί η χήνα, εύκολα θα μπορούσε να παρομοιαστεί με τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου οι Εβραίοι κρατούμενοι (φυλακισμένες χήνες) που χρησιμοποιούνται για καταναγκαστική εργασία, είναι καταδικασμένοι για εκτέλεση. Ο Φίσερκαίζεν βρίσκει την ευκαιρία και προβάλλει την ιδέα της απελευθέρωσης για όλα τα φυλακισμένα θύματα του ναζισμού.
Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να γίνει η σύγκριση της Ηλίθιας Χήνας, με την προγενέστερη (1940) ναζιστική ταινία του Hans Held, Ο Ταραχοποιός, όπου η αλεπού παρουσιάζεται σαν ένας απλοϊκός κακοποιός και τα ζώα την εκδιώκουν σε ένα κρεσέντο μιλιταριστικού σφυροκοπήματος, αλλά και με την ταινία του Frank Leberecht Η Φτωχή Χάνσι (1943), όπου εξυμνείται το ιδανικό της “ασφάλειας” στην εστία και την οικογένεια έναντι της απόδρασης από το χρυσό κλουβί των που οδηγεί στην “ανασφάλεια” της ελευθερίας.
Πράγματι ο Χανς Φίσερκαίζεν αρνείται να μπει στο τρυπάκι της εύπεπτης προπαγάνδας όπως έπραξαν άλλοι συνάδελφοί του. Μέσω των ταινιών του περνάει με πανέξυπνο τρόπο τα δικά του μηνύματα. ΣτηνΗλίθια Χήνα του προειδοποιεί με αλληγορίες για τον κίνδυνο της σαγήνευσης από τη γοητεία του φασισμού και μας ενθαρρύνει να σκεφτούμε προσεκτικά τις προσωπικές μας ευθύνες απέναντι στις αυθαιρεσίες του καθεστώτος και τι μπορούμε να κάνουμε για τους δεσμώτες του.
Πέρα από τους όποιους συμβολισμούς, στο Das dumme Gänslein έχουμε τη δυνατότητα να απολαύσουμε όλη την καλλιτεχνική μαεστρία του Φίσερκαίζεν, κυρίως στην μεταβαλλόμενη προοπτική απεικόνιση των τοπίων. Και οι τρεις ταινίες του Φίσερκαιζεν έχουν κάτι κοινό: δεν περιέχουν λόγια, παρά μόνον μουσική και ήχους. Βασικός λόγος ήταν η επιδίωξη των δημιουργών τους να εξαχθούν στο εξωτερικό.
Τα τρία αυτά αριστουργήματα κινουμένων σχεδίων του Φίσερκαίζεν μάς αποκαλύπτουν έναν δημιουργό ο οποίος κατάφερε, δουλεύοντας κάτω από τις πιο σκληρές συνθήκες της ανθρώπινης διαφθοράς, να αποτυπώσει το δικό του μήνυμα αντίστασης. Σε μια ολοκληρωτική δικτατορία όπως ήταν η ναζιστική, αυτό το μήνυμα δεν μπορεί παρά να είναι η αποδόμηση, έστω στο πεδίο του συμβολισμού, των προκαταλήψεων της ιδεολογίας του τυράννου.
Τα μεταπολεμικά χρόνια του Fischerkoesen
Ένα καρότο κάνει ντουζ. Μια πατάτα “ξεφλουδίζεται” για να κάνει μπάνιο
στο βραστό νερό της σούπας. Τα πάρνσνιπς (είδος λευκού καρότου) επιθεωρούν τα καρότα.
Λεπτομέρεια από τοιχογραφίες του Χανς Φίσερκαιζεν κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του
από τους Σοβιετικούς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Sachsenhausen.
Όταν τελείωσε ο Πόλεμος με τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας, ο Φίσερκαίζεν συνελήφθη από τα σοβιετικά στρατεύματα ως πιθανός συνεργάτης των Ναζί. Αν και μπορούσε να αποδείξει ότι δεν υπήρξε ποτέ συνεργάτης των Ναζί, αλλά μέλος μιας υπόγειας αντιστασιακής ομάδας καλλιτεχνών κατά τη διάρκεια του Πολέμου, κρατήθηκε για τρία χρόνια στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ζάξενχάουζεν, πριν απαλλαχθεί. Κατά την περίοδο αυτή εργάστηκε στην κουζίνα του στρατοπέδου σκιτσογραφώντας στους τοίχους καρικατούρες λαχανικών (βλέπε παραπάνω). Με το αλληγορικό του χιούμορ, παρουσιάζοντας δηλαδή μια “πομπή” λαχανικών που αυτο-μαγειρεύονται, έδωσε έναν τόνο ζεστασιάς στο ζοφερό στρατόπεδο όπου τόσοι και τόσοι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Σήμερα οι τοιχογραφίες αυτές συντηρούνται ως ιστορικό μνημείο.
Όταν ο Φίσερκαίζεν απελευθερώθηκε, είχε πείσει μεν ότι δεν ήταν ναζιστής, πλην όμως δεν είχε πείσει ότι ήταν κομμουνιστής -κάτι που δυσχέρανε ιδιαίτερα τις επαγγελματικές του προοπτικές σε συνθήκες αρχών Ψυχρού Πολέμου. Ως εκ τούτου δεν είχε τη δυνατότητα να εργάζεται ιδιωτικά για την παραγωγή των ταινιών του, αλλά μόνο κατόπιν αναθέσεων από τα κρατικά ελεγχόμενα στούντιο της DEFA.
Την ίδια χρονιά (1948) αυτός και η οικογένειά του πραγματοποίησαν μια από τις πιο τολμηρές νυχτερινές αποδράσεις από την Ανατολική Γερμανία, κουβαλώντας μαζί τους μόνο μία κινηματογραφική μηχανή. Αργότερα αποκατέστησε το στούντιο κινουμένων σχεδίων του κοντά στη Βόννη, στη Δυτική Γερμανία.
Ο Φίσερκαίζεν επιδόθηκε στην παραγωγή διαφημιστικών καρτούν μέχρι και το 1969. Γεύτηκε αρκετές φορές την αναγνώριση κερδίζοντας σημαντικά βραβεία, ήδη από το 1956, σε εμπορικά κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως της Ρώμης, της Βενετίας, του Μιλάνου (τρεις φορές), του Μόντε Κάρλο και των Κανών. Απεβίωσε το 1973 σε ηλικία 77 ετών.
Στην Ελλάδα τα ΜΜΕ που στηρίζουν τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, χρημαδοτούνται από το ... κράτος. Tο tvxs.gr στηρίζεται στους αναγνώστες του και αποτελεί μια από τις ελάχιστες ανεξάρτητες φωνές στη χώρα. Mε μια συνδρομή, από 2.9 €/μήνα,ενισχύετε την αυτονομία του tvxs.gr και των δημοσιογραφικών του ερευνών. Συγχρόνως αποκτάτε πρόσβαση στα ντοκιμαντέρ και το περιεχόμενο του 24ores.gr.
