Τα Βαλκάνια, αυτή η μυστηριώδης, ανησυχαστική και ομιχλώδης χερσόνησος, που ξεκινά από το προαύλιο της Αυστρίας για να καταλήξει στις ακτές της Μεσογείου, αποτελείται πλέον από ένα πλήθος κρατών που το καθένα τους, για δικούς του λόγους, αποφεύγει όσο μπορεί το χαρακτηρισμό “βαλκανικό”. Ως γνωστόν η λέξη Βαλκάνιος έχει καταντήσει ένα επίθετο που ανήκει στο υβριστικό λεξιλόγιο, εξ αιτίας των προκαταλήψεων της Δύσης και κατασυκοφάντησης των βαλκανικών λαών, σε σημείο ώστε να θεωρούνται οι “βάρβαροι” της Ευρώπης, άσχετα αν τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους με τα δεκάδες εκατομμύρια νεκρών, τις γενοκτονίες και το Άουσβιτς, τα προκάλεσαν και τα εκτέλεσαν “πολιτισμένοι Ευρωπαίοι” και όχι ταλαίπωροι και φτωχοί Βαλκάνιοι… 

Κανείς δε θέλει να είναι Βαλκάνιος

Η Ελλάδα, που είναι ο τελευταίος σταθμός της Ευρώπης όπου τα Βαλκάνια αρχίζουν να διαλύονται   εντελώς στην Ανατολή και τη Μεσόγειο, αποφεύγει επιτηδευμένα να αυτοπροσδιοριστεί ως “βαλκανική χώρα” προτιμώντας τον χαρακτηρισμό μεσογειακή, για την ακρίβεια Ευρω-μεσογειακή χώρα. H Κροατία, το νεότερο 27ο μέλος της Ε.Ε. αρνείται παντελώς οποιοδήποτε βαλκανικό χαρακτηρισμό της και διαλαλεί πως αποτελεί Κεντροευρωπαϊκή χώρα. Η Ρουμανία, λόγω θέσης, άλλοτε παριστάνει την Ανατολικοευρωπαϊκή χώρα, άλλοτε την Κεντροευρωπαϊκή και σπανίως τη Βαλκανική. Η Σερβία, προκειμένου να αποβάλλει από πάνω της το στίγμα του “βίαιου Βαλκάνιου”, προβάλλοντας συχνά την “πολιτισμένη” βόρεια πολυπολιτισμική επαρχία της, τη Βοϊβοντίνα, που αποτελεί γεωγραφικό και πολιτισμικό τμήμα της Μεσευρώπης, προσπαθεί όσο γίνεται να μην αυτοχαρακτηρίζεται ως αποκλειστικά βαλκανική χώρα. Ακόμη και η υποανάπτυκτη Αλβανία προβάλλει περισσότερο την “Αδριατική” ταυτότητά της και λιγότερο τη βαλκανική. Η μόνη χώρα που δεν μπορεί με κανένα τρόπο να αποφύγει τον όρο βαλκανική είναι η Βουλγαρία. Δεν έχει ούτε γεωγραφικά, ούτε ιστορικά, ούτε πολιτισμικά άλλοθι για κάτι τέτοιο. Άλλωστε η βαλκανική χερσόνησος πήρε το όνομα της από την οροσειρά των Βαλκανίων (Μπάλκαν στα Τουρκικά σημαίνει “δασωμένα όρη”), που δεν είναι άλλη από τη Στάρα Πλανίνα (“αρχαία όρη” στα Βουλγαρικά), που είναι η σλαβική ονομασία της Οροσειράς του Αίμου, που βρίσκεται στην κεντρική Βουλγαρία. Έτσι η Βουλγαρία είναι από κάθε άποψη μια 100% βαλκανική χώρα.

Η οικονομική ενδοχώρα της Ελλάδας

Περάσαμε για μια ακόμη φορά τα βόρεια σύνορα μας κι έπειτα από ένα τυπικό συνοριακό έλεγχο εισήλθαμε στο έδαφος της γειτονικής μας Βουλγαρίας, της φτωχότερης χώρας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πλήρες μέλος από το 2007), η οποία από την 1η Ιανουαρίου του 2018 και επί ένα εξάμηνο ασκούσε την Προεδρία στην Ε.Ε. Διασχίζουμε το νοτιοανατολικό τμήμα της, την περιοχή του Πίριν και τις πόλεις Σαντάσκι και Μπλαγκόεβγκραντ, όπου οι ελληνικές επενδύσεις και οι μαζικές εγκαταστάσεις επιχειρήσεων από τη βόρεια Ελλάδα -για λόγους κόστους και φορολογίας- έχουν καταστήσει αυτή την περιοχή σε “ατμομηχανή ανάπτυξης” ολόκληρης της Βουλγαρίας και σίγουρα την πιο ανεπτυγμένη περιοχή της χώρας. Παντού παρατηρούμε βιομηχανικές εγκαταστάσεις και αποθήκες με ονόματα γνωστών ελληνικών επιχειρήσεων, ενώ πολλά καταστήματα έχουν τις επιγραφές τους και στα Ελληνικά για να προσεγγίσουν κι Έλληνες πελάτες. Το κόστος ζωής εδώ είναι αρκετά πιο χαμηλό και τα πάντα, από τα καύσιμα και το ρεύμα μέχρι τα τσιγάρα και τα τρόφιμα, είναι κατά 30-40% πιο φθηνά σε σχέση με την Ελλάδα.

Αυτό δεν εμποδίζει όμως την πλειοψηφία των Βουλγάρων, ειδικά των απλών εργαζόμενων, να ζει μέσα στη φτώχεια, αν και σχετικά καλύτερα σε σχέση με πριν λίγα χρόνια. Κάθε φορά που ανεβαίνω ή διασχίζω τη Βουλγαρία παρατηρώ μια μικρή αλλά σταθερή βελτίωση, από τις υποδομές μέχρι το βιοτικό επίπεδο, αλλά σε γενικές γραμμές η οικονομική κατάσταση της πλειοψηφίας των Βουλγάρων δεν είναι καθόλου αξιοζήλευτη, παρά την είσοδο τους στην Ε.Ε. την οικονομική ανάπτυξη και τη σχετική νομισματική σταθερότητα του Λέβα (1 Λέβα = 2 Ευρώ). Λίγοι ευνοούνται ενώ οι περισσότεροι μοχθούν για την καθημερινή τους επιβίωση -μια παραδοσιακή κατάσταση στα Βαλκάνια. Αντί για παραδοσιακές ακρότητες υπάρχει πλέον το ηρεμιστικό μούδιασμα της καταναλωτικής δημοκρατίας Made in EU. Έγιναν άραγε και οι ακραιφνείς Βαλκάνιοι Βούλγαροι έγιναν ένα εξευρωπαϊσμένο “εξημερωμένο είδος”;

Φτάσαμε στη Σόφια, την πρωτεύουσα της χώρας με 1,5 εκ. κατοίκους, και κτίρια που αναμειγνύουν Μεσοπολεμικό εκλεκτικισμό, τεράστια φθαρμένα μπλοκ πολυκατοικιών -απομεινάρια της κομουνιστικής περιόδου- ενώ τελευταία ξεφυτρώνουν και αρκετοί γυάλινοι μικροί ουρανοξύστες, που κατασκευάστηκαν για να φιλοξενήσουν κυρίως τα γραφεία των ξένων επιχειρήσεων που επέλεξαν για φορολογικούς λόγους ως έδρα τους τη Βουλγαρία. Αποφύγαμε το χαοτικό κέντρο της πόλης και πήραμε τον περιφερειακό, όπου κατασκευάστηκαν τα τελευταία χρόνια εμπορικά κέντρα και πολυκαταστήματα ελληνικών κυρίως συμφερόντων, όπως το ΙΚΕΑ της Σόφιας, που ανήκει στον ελληνικό όμιλο του Φουρλή. Παρά την οικονομική κρίση στην Ελλάδα το ελληνικό επιχειρηματικό κεφάλαιο δε σταμάτησε να επεκτείνεται και να διεισδύει στα Βαλκάνια, προσδοκώντας κυρίως μελλοντικά κέρδη. Και η παρένθεση κλείνει εδώ.

Από τον “Τσάριγκράντσι Πουτ” στην “Κοιλάδα των Ρόδων”

Αφού διασχίσαμε ένα τμήμα του εξωτερικού περιφερειακού της Σόφιας κατευθυνθήκαμε νοτιοανατολικά παίρνοντας τον περίφημο ιστορικό “Τσάριγκράντσι Πουτ”, το δρόμο δηλαδή που οδηγούσε ιστορικά στην Κωνσταντινούπολη με ενδιάμεσους σταθμούς τη Φιλιππούπολη και την Αδριανούπολη. Διασχίζουμε πλέον την άνω κοιλάδα του ποταμού Έβρου (Μαρίτσα στα Βουλγαρικά), που σταδιακά ανοίγει σε μια τεράστια εύφορη πεδιάδα που οριοθετείται νότια από την οροσειρά της Ροδόπης και βόρεια από εκείνη του Αίμου. Φτάσαμε στη Φιλιππούπολη (Πλόβντιβ), τη δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της χώρας (αν και στο ίδιο μέγεθος με τη Βάρνα) κι αμέσως στραφήκαμε βόρεια προς την οροσειρά του Αίμου (Μπάλκαν ή Στάρα Πλανίνα) και την περίφημη Κοιλάδα των Ρόδων. Η κοιλάδα αυτή είναι παγκοσμίως φημισμένη για τα εξαίσια αρωματικά ρόδα (τριαντάφυλλα), που καλλιεργούνται εδώ λόγω του ειδικού μικροκλίματος, από τα ροδοπέταλα των οποίων παράγεται αιθέριο έλαιο που κοστίζει δέκα χιλιάδες ευρώ το λίτρο και πωλείται στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις παρασκευής αρωμάτων στον κόσμο. Η συλλογή των ροδοπέταλων από τα τεράστια χωράφια με τριαντάφυλλα γίνεται κάθε χρόνο το Μάιο, από τις τέσσερις η ώρα το βράδυ μέχρι τις δέκα το πολύ το πρωί γιατί τα ρόδα είναι πολύ ευαίσθητα και συνοδεύεται από δρώμενα, γιορτές και σχετικό φεστιβάλ.

Τώρα ήταν χειμώνας και τα τεράστια ροδοχώραφα ήταν γυμνά και το μόνο που προεξείχε ήταν οι μικροί κλαδεμένοι κορμοί των ρόδων, έτοιμοι να μπουμπουκιάσουν με τον ερχομό του ανοιξιάτικου ήλιου. Καθώς την άνοιξη η θερμοκρασία ανεβαίνει, κι ο ήλιος λάμπει πιο πολύ, η Φύση απελευθερώνεται από τη νάρκη του παγωμένου χειμώνα. Ένας νέος κύκλος της ζωής ξεκινά και η ανθοφορία απλώνεται παντού, ειδικά στα ρόδα, συμβολίζοντας τη νίκη των φυτών και της ζωής, που επιβίωσαν από τις αντιξοότητες του χειμώνα. Για την ώρα ο χειμωνιάτικος ήλιος, αν και έλαμπε, έμοιαζε κλεισμένος σ’ ένα παγωμένο μπουκάλι. Η ομίχλη απλωνόταν παντού ανάμεσα σε δάση, χωράφια και γραφικά βουλγάρικα χωριουδάκια. Σέρνονταν σαν φάντασμα πάνω στο μουσκεμένο από την πρωινή πάχνη έδαφος.

Όταν φτάσαμε στο Κάλοφερ, μια κωμόπολη 3.650 κατοίκων, που βρίσκεται 56 χιλιόμετρα βορείως της Φιλιππούπολης και 164 χλμ. ανατολικά της Σόφιας, στην άκρη της Κοιλάδας των Ρόδων και στις υπώρειες του Αίμου (Μπάλκαν) είχε ήδη βραδιάσει. Αφού κάναμε μια αρχική εξερευνητική περιήγηση στο κέντρο του χωριού πήγαμε στον ξενώνα για να πέσουμε για ύπνο διότι αύριο, που ήταν τα Θεοφάνεια, έπρεπε να σηκωθούμε πολύ νωρίς, για την ακρίβεια στις 5:30 το πρωί.

Yordanov Den στο Κάλοφερ: Τα παράξενα Θεοφάνεια της Βουλγαρίας

Κάθε χρόνο στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα των Θεοφανείων (Yordanov Den ή Μέρα του Ιορδάνη στα Βουλγαρικά) το Κάλοφερ γίνεται το επίκεντρο ενός μοναδικού και παράξενου δρώμενου και εθίμου ή φήμη του οποίου έχει ξεπεράσει τα σύνορα της χώρας. Αυτή τη μέρα πολλές χιλιάδες Βούλγαροι συγκεντρώνονται στο χωριό Κάλοφερ (Калофер) στις όχθες του ποταμού Τούντζα, παραπόταμου του Έβρου, στην περίφημη Κοιλάδα των Ρόδων. Το σημερινό χωριό κτίστηκε και κατοικήθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα (1533) και διατηρούσε αρχικά κάποια προνόμια στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είναι ένα τυπικό βουλγαρικό χωριό με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της περιοχής του, με πολλές ορθόδοξες εκκλησίες, όπως εκείνη του Αρχάγγελου Μιχαήλ που βρίσκεται πάνω από το ποταμάκι, όπου λαμβάνει χώρα το δρώμενο των Θεοφανείων. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το, φαραωνικών διαστάσεων, τσιμεντένιο άγαλμα του Βούλγαρου εθνικού ποιητή κι επαναστάτη Hristo Botev, που βρίσκεται σ’ ένα σοσιαλ-ρεαλιστικού τύπου μνημείο σε μια πλαγιά του χωριού και εγκαινιάστηκε το 1976 προς τιμήν της επετείου των εκατό χρόνων από την εξέγερση του βουλγαρικού λαού κατά των Οθωμανών κατακτητών.

Η γιορτή των Θεοφανείων (Yordanov Den) συμπίπτει και με την επέτειο των γενεθλίων του ποιητή κι επαναστάτη Hristo Botev, που γεννήθηκε στο Κάλοφερ στις 6.1.1848 και σκοτώθηκε από τους Τούρκους στις 20.5.1876, κατά τη διάρκεια της μεγάλης εξέγερσης των Βουλγάρων κατά των Οθωμανών κατακτητών τους. Η εξέγερση αυτή πνίγηκε στο αίμα από τους Τούρκους Βασιβουζούκους, προκαλώντας την κατακραυγή της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης και την στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στα Βαλκάνια, που οδήγησε στον πολυαίμακτο Ρωσο-Τουρκικό Πόλεμο του 1877-78. Οι Ρώσοι θυσίασαν περί τους διακόσιες χιλιάδες στρατιώτες και οι Οθωμανοί ακόμη περισσότερους, αλλά στο τέλος νίκησαν, έφτασαν ως τα προάστια της Κωνσταντινούπολης, κι ανάγκασαν το Σουλτάνο να αποδεχθεί την ανεξαρτησία της σύγχρονης Βουλγαρίας. Έτσι τα Θεοφάνεια στο Κάλοφερ, εκτός από θρησκευτική είναι και εθνική εορτή, θυμίζοντας στους σημερινούς Βούλγαρους τον αγώνα και τις θυσίες των προγόνων τους για την ελευθερία από τον οθωμανικό ζυγό. Τους θυμίζει και το θανατηφόρο ρεπερτόριο της βαλκανικής ιστορίας καθώς όλοι οι λαοί των Βαλκανίων πέρασαν μέσα από το αδυσώπητο καμίνι της και σφυρηλάτησαν μια ευαίσθητη, ακόμη και στις ιδανικές συνθήκες, εθνική ταυτότητα.
Είναι έξι η ώρα το πρωί και ήδη εκατοντάδες άνθρωποι, ανάμεσα τους κι εμείς, δύο φλογεροί εξερευνητές των Βαλκανίων, στριμώχνονται στις όχθες του μικρού ποταμού, που είναι ήδη καλυμμένος από χιόνι και λεπτό στρώμα πάγου. Η θερμοκρασία είναι μείον τέσσερις βαθμοί και, παρότι ντυμένοι σαν “αστροναύτες”, τουρτουρίζουμε από το κρύο. Ιαχές, πατριωτικά συνθήματα και εμψυχωτικά τραγούδια ακούγονται από το πλήθος των επισκεπτών για να “ανέβει” η ψυχολογία. Μετά μία ώρα υπομονής μέσα στην παγωνιά και καθώς ο ουρανός άρχισε να χαράζει και να γίνεται μπλε, ο πρώτος “γενναίος” πηδάει μέσα στο παγωμένο νερό. Είναι ένας εβδομηντάχρονος γέρος με μούσια κι ένα νταούλι στα χέρια του. Βουτάει τρεις φορές στο παγωμένο νερό και κατόπιν αρχίζει να παίζει το νταούλι του και να καταβρέχει περιστασιακά το συγκεντρωμένο πλήθος. Το εναρκτήριο λάκτισμα δόθηκε.

Μέσα στο επόμενο δίωρο μπήκαν μέσα στο παγωμένο και χιονισμένο ποταμάκι του Κάλοφερ περί τα 300 με 400 άτομα όλων των ηλικιών (από γέρους μέχρι και παιδάκια, αλλά όχι όμως γυναίκες), φορώντας παραδοσιακές βουλγάρικες σημαίες, παίζοντας γκάιντες και νταούλια, τραγουδώντας και χορεύοντας, πίνοντας κρασί και δονούμενοι με διονυσιακή έκσταση, που θύμιζε αρχαία θρακικά τελετουργικά για την επίκληση της γονιμότητας και την απέλαση των δαιμόνων. Εδώ φαίνεται πως επιζεί ακόμη το βαλκανικό Volkgeist (“λαϊκό πνεύμα”). Πρόκειται για μια ενεργειακά φορτισμένη βιωματική εμπειρία που σε αλλάζει και θα πρέπει κάποια στιγμή να τη ζήσετε έστω και ως παρατηρητές. Οι φωτογραφίες μιλούν από μόνες τους…

Φωτογραφίες: Γιώργος Στάμκος

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος, ειδικός στα βαλκανικά ζητήματα.

Φωτογραφίες από τα παράξενα Θεοφάνεια της Βουλγαρίας