Παιδιά με προβλήματα ή προβληματικά παιδιά; Αυτή είναι η ερώτηση που θέτουν συχνά οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί. Εάν ένα παιδί είναι άτακτο στο σχολείο, είναι ένα «κακό» παιδί ή έχει «κακή» ψυχική υγεία;

Η πλειονότητα των αναλύσεων επικεντρώνεται στη θέση ότι «τα παιδιά είναι το πρόβλημα», βασισμένη στη θεωρία της ψυχανάλυσης του Φρόιντ, η οποία χρονολογείται από πάνω από εκατό χρόνια, και εστιάζει στα προβλήματα της παιδικής ηλικίας που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ενηλίκων.

Παρόλο που η προσέγγιση του Φρόιντ έχει απορριφθεί από πολλούς, ζούμε σε μια κοινωνία όπου εξακολουθεί να έχει εμμονή με τη ψυχανάλυση και στα παιδιά. Αυτή η αντίληψη  αναγκαστικά οδηγεί στην αντιμετώπιση των παιδιών ως πρόβλημα αντί να αναγνωρίζει και να αντιμετωπίζει τα προβλήματα που κυριαρχούν στην ευρύτερη κοινωνία και σαφώς επηρεάζουν γονείς και παιδιά.

Τι οδηγεί τη συμπεριφορά;

Η ψυχανάλυση είναι επηρεασμένη καθοριστικά από τη σχολή σκέψης του Φρόιντ, η οποία πιστεύει ότι η συμπεριφορά ενός ατόμου εξαρτάται από τις εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας. Σύμφωνα με τον «πατέρα» της ψυχανάλυσης, με τη μέθοδο του ελεύθερου συνειρμού, ο λόγος μπορεί να εξερευνήσει τα βάθη του ασυνειδήτου του ανθρώπου, το οποίο, σύμφωνα με τον Φρόιντ, κυριαρχείται από τις ορμές που σχηματίζονται στην παιδική ηλικία και η συζήτηση για τις απωθημένες επιθυμίες οδηγεί στην εκτόνωση της ψυχικής πίεσης και στη θεραπεία.

Η λίμπιντο, η σεξουαλική ορμή μας, φιλτράρει τα πάντα από την παιδική ηλικία ακόμη ενώ η συμπεριφορά μας είναι το αποτέλεσμα παράλογων δυνάμεων, ασυνείδητων κινητοποιήσεων, βιολογικών και ενστικτωδών ενορμήσεων, όπως αυτές εξελίσσονται κατά τη διάρκεια των ψυχοσεξουαλικών σταδίων της ανάπτυξης ενός ατόμου στα πρώτα έξι χρόνια της ζωής του.

Σε κάθε στάδιο στα πρώτα έξι χρόνια της ζωής  υπάρχει κάποια σύγκρουση που πρέπει να επιλυθεί. Ο τρόπος χειρισμού των διαφόρων συγκρούσεων διαμορφώνει την προσωπικότητα.  Ανεπαρκής ή υπερβολική ικανοποίηση σε οποιοδήποτε στάδιο μπορεί να οδηγήσει σε καθήλωση σε αυτό το στάδιο.  Έτσι δημιουργούνται και παραμένουν σαν μέρος της προσωπικότητας χαρακτηριστικά που σχετίζονται με αυτό το στάδιο.

Σύμφωνα λοιπόν με τον Φρόιντ, τα στάδια αυτά είναι τα εξής:

1. Το στοματικό στάδιο: το 1ο έτος της ηλικίας. Το παιδί δέχεται ευχαρίστηση με το στόμα κυρίως μέσω του θηλασμού και ικανοποιεί την ανάγκη του για τροφή. Η βασική σύγκρουση αυτού του σταδίου έχει να κάνει με τον απογαλακτισμό.  Εάν στο στάδιο αυτό υπάρξει «καθήλωση», τότε το άτομο γίνεται νάρκισσος, εξαρτητικός, εγωκεντρικός, φλύαρος, έχει συνήθειες όπως φάγωμα των νυχιών, κάπνισμα, ποτό, λαιμαργία, σαρκασμό.

2. Το πρωκτικό στάδιο: 2-3 ετών. Επίκεντρο είναι ο πρωκτός και η βασική δουλειά που πρέπει να γίνει είναι η εκπαίδευση τουαλέτας.  Σε αυτό το στάδιο προκαλούνται οι πρώτες συγκρούσεις με την «εξουσία», που εν προκειμένω είναι οι γονείς που προσπαθούν να μάθουν στο παιδί πότε και πού μπορεί να πάει τουαλέτα. Εάν υπάρξει «καθήλωση» στο στάδιο αυτό λόγω υπερβολικής αυστηρότητας, το άτομο γίνεται καταπιεσμένος και καταπιεστικός, φιλοχρήματος, δογματικός, υπερβολικός με την καθαριότητα. Αν υπάρξει υπερβολική ελευθερία, τότε έχουμε τα αντίθετα χαρακτηριστικά, π.χ. ανθρώπους πολύ δοτικούς, ακατάστατους, ανοργάνωτους.

3. Το φαλλικό στάδιο: 3-7 ετών. Το παιδί αρχίζει να κατανοεί τις διαφορές των δύο φύλων. Αρχίζει, επίσης να προσκολλάται στον γονέα του αντίθετου φύλου. Έτσι, το αγόρι αναπτύσσει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και θέλει να παντρευτεί τη μητέρα του, ενώ το κορίτσι θέλει να παντρευτεί τον πατέρα του (σύμπλεγμα της Ηλέκτρας). «Καθήλωση» για τους άνδρες σημαίνει φαλλοκρατική συμπεριφορά ενώ για τις γυναίκες είναι σύνηθες φαινόμενο η υστερική συμπεριφορά.

4. Το στάδιο της λανθάνουσας σεξουαλικότητας: 7-11 ετών. Σε αυτήν την περίοδο υποχωρεί η ενασχόληση με τη σεξουαλικότητα, καθώς το παιδί στρέφει το ενδιαφέρον του στο σχολείο, στη μάθηση, σε νέες δραστηριότητες και κοινωνικές σχέσεις.  Είναι μια σχετικά ήρεμη περίοδος σε σχέση με τις μικρότερες ηλικίες και την επερχόμενη εφηβεία.

5. Το γεννητικό στάδιο: στην εφηβεία. Το άτομο αρχίζει να συναναστρέφεται άτομα του αντίθετου φύλου και να προωθεί την κοινωνικοποίησή του. Συχνά η εφηβεία θεωρείται δύσκολη ηλικία, καθώς επανέρχονται ζητήματα που δεν έχουν επιλυθεί σε προηγούμενα στάδια.

Οι ψυχαναλυτές πιστεύουν ότι προκειμένου να έχουμε μια υγιή ενήλικη προσωπικότητα, είναι σημαντικό να αποκτήσουμε επίγνωση των ζητημάτων που προέκυψαν σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο και να τα αντιμετωπίσουμε.

Αμφισβητώντας τον Φρόιντ

Όπως αναφέρει το δημοσίευμα του Conversation, η ψυχανάλυση, το δημιούργημα του Φρόιντ, δίχασε από την αρχή κι εξακολουθεί να διχάζει μέχρι σήμερα. Οι υποστηρικτές της τη θεωρούν «τη σημαντικότερη θεωρητική εξέλιξη του 20ού αιώνα». Οι επικριτές της υποστηρίζουν ότι είναι περισσότερο θεωρία παρά επιστήμη.

Η αλήθεια είναι πως ο Φρόιντ άνοιξε το δρόμο για την αποκάλυψη της σημασίας του ασυνείδητου στην ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ωστόσο, η ψυχαναλυτική θεωρία του και άλλες νεότερες εκδοχές της είναι προβληματικές για πολλούς λόγους. Καταρχήν, οι θεωρίες του Φρόιντ βασίζονται στο ασυνείδητο, το οποίο είναι δύσκολο να προσδιοριστεί και να δοκιμαστεί. Δεν υπάρχουν επιστημονικά στοιχεία για το ασυνείδητο. Και θα ήταν δύσκολο να πούμε ποιος θα είχε τα προσόντα να κάνει υποθέσεις σχετικά με αυτό, όταν κανείς δεν ξέρει τι είναι.

Η θεωρία των σταδίων μοιάζει με αυτοεκπληρούμενες προφητείες και συχνά οι ψυχαναλυτές πέφτουν στην παγίδα. Αν προσπαθήσει κάποιος να διαμαρτυρηθεί στο ψυχαναλυτή του ότι δεν μισεί για παράδειγμα τον πατέρα του είναι πολύ πιθανόν ο ψυχαναλυτής να αναδείξει πόσο απελπισμένος πρέπει να είναι ο θεραπευόμενος για να αποφεύγει να παραδεχθεί στον εαυτό του ότι τον μισεί.

Τι σημαίνουν όλα αυτά για τα παιδιά;

Καταρχήν η σημαντικότερη διαφορά ανάμεσα στην ψυχανάλυση παιδιών, εφήβων και ενηλίκων είναι ότι όταν ένας ψυχαναλυτής δέχεται ένα παιδί, δεν υπάρχει αμφιβολία: ο ενήλικος είναι ο ψυχαναλυτής, το παιδί είναι ο ασθενής. Ένα παιδί δεν πηγαίνει ποτέ μόνο του για ψυχανάλυση, αλλά συνοδευμένο από εκείνους, συνήθως τους γονείς, που έκλεισαν το ραντεβού, δεν ζητάει εκείνο να πάει γιατί, συνήθως, δεν ξέρει τι είναι ένας ψυχαναλυτής και τις περισσότερες φορές δεν ξέρει γιατί πηγαίνει.

«Οταν ένα παιδί υποφέρει, ένας ψυχαναλυτής προσπαθεί να καταλάβει την προέλευση αυτής της οδύνης. Η προέλευση, δεν είναι ένα σφάλμα, ακόμα και αν στον πολιτισμό μας έχουμε την τάση να συγχέουμε αυτά τα δύο από τον καιρό του Αδάμ και της Εύας» λέει ο Πατρίκ Αβράν, Γάλλος ψυχαναλυτής ενηλίκων, παιδιών και εφήβων, στο βιβλίο «Ενα παιδί στον ψυχαναλυτή».

Από την κλασική ψυχανάλυση απουσιάζουν τα ευρύτερα κοινωνικά ζητήματα. Αυτό κάνει την ψυχανάλυση να αγνοεί και τη διαφορετικότητα και να γίνεται υπερ-γενικευμένη. Ιδιαίτερα όταν απευθύνεται σε μικρά παιδιά – δεδομένου ότι η προσωπικότητα και η συμπεριφορά τους επηρεάζεται σημαντικά από το κοινωνικό περιβάλλον, και βέβαια μπορούν να αλλάξουν κατά τη διάρκεια της ζωής κάποιου.

Η έρευνα δείχνει ότι η «άτακτη» συμπεριφορά στο σχολείο μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι τα παιδιά στερούνται φιλοδοξίας και θέλησης. Αυτό όμως μπορεί να οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση και το υψηλό άγχος, αλλά και η ζωή του σε ένα νοικοκυριό χαμηλού εισοδήματος, ή σε μια αποκλεισμένη κοινωνική ομάδα ή σε υποβαθμισμένες περιοχές.

«Στην κλινική μου δουλειά, πάντα συναντούσα παιδιά που είχαν δυσκολίες στο σχολείο και για τα οποία το πρόβλημα δεν οφειλόταν στα ίδια, αλλά στο σχολείο, στον καθηγητή, στον διευθυντή, κ.ο.κ. Το σχολείο δεν μπορεί να λάβει πάντα υπόψη του την ποικιλομορφία των παιδιών. Πώς να γίνει ώστε κάθε παιδί να αποκτήσει την ίδια εκπαίδευση, τις ίδιες ικανότητες και τις ίδιες γνώσεις; Οσο περισσότερο το παιδαγωγικό καλούπι είναι το ίδιο, τόσο περισσότερες θα είναι οι επιθέσεις που θα συμβαίνουν στο σχολείο, εφόσον κάθε φορά, πρόκειται και για μια βία που απευθύνεται στο σχολείο, στους κανόνες του» επισημαίνει ο Πατρίκ Αβράν.

Σταματήστε να κατηγορείτε τα παιδιά

Οι θεωρίες του Φρόιντ εξακολουθούν να παίζουν σημαντικό ρόλο στη διδασκαλία και εκπαίδευση πολλών συμβούλων, ψυχολόγων και ψυχιάτρων σήμερα, παρά το γεγονός ότι δέχονται μεγάλη κριτική.

Το πρόβλημα με την ψυχανάλυση είναι ότι το επίκεντρο εξακολουθεί να είναι κυρίως το άτομο, που είναι το ίδιο, πρόβλημα. Και στην περίπτωση των παιδιών, το να συνεχίσουμε να εστιάζουμε σε αυτά ως πρόβλημα, αγνοώντας ευρύτερα, τα κοινωνικά προβλήματα είναι επικίνδυνο.

Η ατομικότητα δεν μπορεί φυσικά να αγνοηθεί, αλλά ούτε και τα ευρύτερα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά. Αυτό είναι σημαντικό επειδή τελικά αυτοί οι εξωτερικοί παράγοντες έχουν την εξουσία να επηρεάζουν πραγματικά την ψυχική υγεία και την ευημερία των παιδιών.

Η ψυχανάλυση δεν αναγνωρίζει πλήρως τη δύναμη των προτύπων και των στερεοτύπων που λαμβάνουν χώρα στα σχολεία και σε άλλες πτυχές της ζωής ενός παιδιού. Έτσι συχνότερα προβληματικό είναι το παιδί και όχι η κοινωνία. Ακόμη κι αν αποδεχτούμε την προβληματικότητα της κοινωνίας, πάλι η ψυχανάλυση συχνότερα καλεί το παιδί να  γίνει λειτουργικό, κανονικό για την κοινωνία αυτή.

Αλλά είναι αδύνατο να γίνει αυτό σωστά αγνοώντας τα μείζονα ζητήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά στον κόσμο τους. Όπως η φτώχεια, η ταλαιπωρημένη ψυχική υγεία του στενού περιβάλλοντος, η βαρετή επιβεβλημένη καθημερινότητα, η έλλειψη φαντασίας, κ.λπ.

Εξάλλου, τι σημαίνει «κανονικό»; Και ποια κανονικότητα υπόσχεται ευτυχία;