«Το μόνο που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος» έλεγε ο 32ος πρόεδρος των ΗΠΑ, Φραγκλίνος Ρούσβελτ.

Μια γρήγορη και «τρομακτική» περιοδεία στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία για το φόβο, όμως, αποκαλύπτει πόσο σύνθετο είναι το θέμα.

Οι φόβοι μας είναι πολλοί και βαθιοί και είναι τόσο διαφορετικοί όσο εμείς. Η έρευνα του Πανεπιστημίου Chapman, το οποίο έχει ξεκινήσει μια δημοσκόπηση σε εθνικό επίπεδο για το τι προκαλεί φόβο στους Αμερικανούς περιγράφει τη «διαφθορά κυβερνητικών αξιωματούχων» ως τον πιο κοινό φόβο, πλήττοντας σχεδόν το 75% των ερωτηθέντων Αμερικανών. Οι φόβοι για το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, το περιβάλλον, την προσωπική οικονομική κατάσταση και τον πόλεμο, επίσης, βρίσκονται στην κορυφή των δέκα μεγαλύτερων φόβων. Ο κατάλογος των φόβων βέβαια είναι πολύ μεγάλος και αρκετά περίεργος. Έτσι, οι κλόουν είναι λίγο πιο τρομακτικοί από τα ζόμπι, τα οποία είναι λίγο πιο τρομακτικά από τα φαντάσματα.

Που γεννιέται ο φόβος;

Ο φόβος είναι μία καθ´ όλα φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού η οποία βοηθάει το άτομο να ανταπεξέλθει έναντι μίας επικείμενης απειλής. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι η νευροβιολογία του φόβου είναι εξελικτικά συνυφασμένη και άμεσα ελεγχόμενη από την αμυγδαλή.

Στον εγκέφαλο υπάρχει ένα πολύπλοκο σύστημα, που ελέγχει τις σωματικές αντιδράσεις και τις συμπεριφορές που έχουμε όταν δημιουργούνται σκέψεις φόβου. Το σύστημα αυτό που κάποιοι το ονομάζουν το «κύκλωμα του φόβου», εντοπίζεται στη δομή του εγκεφάλου που ονομάζεται αμυγδαλή.

Όταν κάποιος αντιμετωπίζει ένα κίνδυνο, τα μάτια και τα αυτιά (ή και τα δύο) στέλνουν τις πληροφορίες στην αμυγδαλή, την περιοχή του εγκεφάλου που συμβάλλει στη συναισθηματική επεξεργασία. Έτσι, όταν η ατμοσφαιρική μουσική στην ταινία τρόμου αρχίζει να δυναμώνει και να δυναμώνει, και εκεί ξαφνικά πετάγεται ο δολοφόνος, αυτό θα λειτουργήσει ως ερέθισμα δίνοντας σήμα στην αμυγδαλή σας και μάλιστα με ταχύτητα δευτερολέπτων.

Αυτή η ταχύτητα, στους αιώνες, μας βοήθησε να σωθούμε από την εξαφάνιση. Αλλά έχει επίσης οδηγήσει σε πολλούς ψευδείς φοβικούς συναγερμούς.

Το πρωτόγονο δίλημμα του να «παγώσει» κανείς όταν ο κίνδυνος είναι μακρινός ή αναπόφευκτος και του να τραπεί σε φυγή όταν ο κίνδυνος είναι κοντινός αλλά μπορεί να αποφευχθεί, είναι αποτέλεσμα νευρολογικών λειτουργιών που δημιούργησε η εξέλιξη προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωση των ειδών.

Η εξέλιξη έχει φροντίσει να εφοδιάσει όλα τα πλάσματα με συναισθήματα που λειτουργούν σαν μέσα αποφυγής των κινδύνων. Ένα υγιές σύστημα φόβου βοηθάει τα ζώα και τους ανθρώπους να προστατευθούν με το να προβλέπουν το μέλλον. Όσο και αν ακούγεται παράξενο, ο φόβος εξυπηρετεί ακριβώς αυτή την ανάγκη. Αν ενός αρουραίος πιάσει την μυρωδιά μιας γάτας στην περιοχή, αυτόματα ενεργοποιεί το σύστημα του φόβου του. Μπορεί να προβλέψει ότι αφού μια γάτα ήταν εδώ, είναι πολύ πιθανό να ξαναπεράσει, οπότε προβλέπει τον κίνδυνο και απομακρύνεται.

Ομοίως, όταν βλέπουμε κάτι άγνωστο που δεν έχουμε συναντήσει ποτέ πριν, και δεν μπορούμε να προβλέψουμε τις διαθέσεις του είναι φυσικό να νιώθουμε φόβο. Είμαστε, φτιαγμένοι για να επιβιώνουμε, έτσι κάθε φορά που συναντάμε το άγνωστο ο εγκέφαλός μας ενεργοποιείτε: «Τι είναι αυτό; Είναι επικίνδυνο;».

Μέρος του προβλήματος είναι ότι οι παλαιότεροι φόβοι των προγόνων μας εξακολουθούν να είναι μαζί μας. Ακόμα και τα μωρά εκδηλώνουν φόβο σε εικόνες φιδιών και αραχνών, πιθανώς ως αποτέλεσμα του ενστίκτου και όχι της εμπειρίας. Οι ριζωμένοι φόβοι όπως αυτοί είναι αρκετά ισχυροί ώστε να διαστρεβλώνουν την αίσθηση της πραγματικότητας: Τα άτομα με αραχνοφοβία είναι πιθανό να υπερεκτιμούν το μέγεθος των αραχνών σε σχέση με άλλους οργανισμούς. Τέτοιες προγονικές ευαισθησίες μπορεί επίσης να οφείλονται στην τρυποφοβία, μια κατάσταση όπου ένα άτομο βιώνει φόβο, ή αποστροφή προς συστάδες μικρών οπών (τρυπών). Η κατάσταση θεωρείται ότι ενεργοποιείται όταν ένα άτομο βλέπει ένα μοτίβο μικρών συγκεντρωμένων τρυπών, προκαλώντας συμπτώματα, όπως φόβο, αηδία και άγχος..

Μια έρευνα από δύο ομάδες ψυχολόγων στο Ηνωμένο Βασίλειο παρατηρεί ότι η ομοιότητα των μικρών κύκλων με τα παράσιτα σε δηλητηριώδη ζώα μπορεί να αρκεί για να προκαλέσει αυτήν την αντίδραση της αποστροφής.

Η συμπεριφορά του φόβου μπορεί να προκληθεί και με τεχνητή ενεργοποίηση του κυκλώματος του φόβου. Οι φόβοι που μαθαίνουμε από τις εμπειρίες μας προέρχονται από την φυσική ενεργοποίηση του συστήματος μέσω μάθησης. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι άνθρωποι και πρωτεύοντα θηλαστικά, όπως οι πίθηκοι, φοβούνται τα φίδια, αν και οι περισσότεροι δεν έχουν ποτέ τσιμπηθεί από φίδι. Ωστόσο, τρομοκρατούνται πανεύκολα από την ιδέα και μόνο ενός φιδιού. Η ψυχολόγος, Σούζαν Μινέκα (Suzan Mineka, Northwest University), μελέτησε την συμπεριφορά πιθήκων που μεγάλωσαν σε εργαστήρια αγνοώντας παντελώς την ύπαρξη φιδιών. Όταν τους παρουσίασε την εικόνα ενός φιδιού δεν αντέδρασαν καθόλου. Όταν, όμως, έβαλε μαζί τους έναν άγριο πίθηκο, εκείνος φρένιασε μόλις αντίκρισε το φίδι, μεταδίδοντας τον φόβο του σε όλους τους υπόλοιπους. Τους έμαθε να φοβούνται τα φίδια. Μετά από αυτό κάθε φορά που οι πίθηκοι του εργαστηρίου έβλεπαν ένα φίδι πανικοβάλλονταν αυτόματα. Είχαν πλέον μάθει. Ωστόσο, όταν προσπάθησε με το ίδιο σύστημα να διδάξει στους πιθήκους να φοβούνται κάτι αθώο, όπως ένα λουλούδι, απέτυχε παταγωδώς. Κάποιοι φόβοι, όπως ο φόβος του φιδιού για τα θηλαστικά, είναι ημι-έμφυτοι.

Ο φόβος φυλάει τα έρημα;

Είναι εμφανές ότι η εξέλιξη έχει δώσει μεγάλη βαρύτητα στο θέμα του φόβου. Ο φόβος υπάρχει για έναν σκοπό. Η απουσία του από ένα ζώο ή άνθρωπο θα αποτελούσε αναπηρία. Ο σκοπός του φόβου είναι η επιβίωση.

Οι έρευνες ωστόσο για την αντίληψη των κινδύνων αποκαλύπτουν πόσο κακοί είμαστε σήμερα στο να διακρίνουμε τους κινδύνους που αξίζουν να ανησυχούμε. Έχουμε την τάση να υπερεκτιμούμε την απειλή του θανάτου από κεραυνούς, πλημμύρες ή δολοφονίες, ενώ υποτιμούμε τις πολύ πιο άμεσες απειλές που προκαλούνται από κοινωνικούς, οικονομικούς ή διατροφικούς παράγοντες. Φοβόμαστε περισσότερο τους ασαφείς κινδύνους από τους προφανείς.

Για παράδειγμα, αμέσως μετά την 11η Σεπτεμβρίου, η χρήση του αεροπλάνου σχεδόν κατέρρευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς πολλοί άνθρωποι επέλεξαν να ταξιδεύουν με αυτοκίνητο. Διαπιστώθηκε όμως ότι στους 12 μήνες μετά την τρομοκρατική επίθεση, 1.595 περισσότεροι άνθρωποι σκοτώθηκαν σε τροχαία ατυχήματα σε σχέση με τα αναμενόμενα σε ένα συνηθισμένο έτος. Αυτός ο αριθμός είναι περισσότερο από έξι φορές μεγαλύτερος από τον αριθμό των επιβατών (246) που πέθαναν στα τέσσερα αεροσκάφη της αεροπειρατείας.

Πολλές φορές λοιπόν ο φόβος μας είναι εποικοδομητικός. Μας αφυπνίζει να δράσουμε, να ξεπεράσουμε ένα πρόβλημα, να αμυνθούμε, να σκεφτούμε εναλλακτικές προτάσεις, να βρούμε μία λύση.

Τι συμβαίνει, όμως όταν οι φόβοι μας επαναλαμβάνονται χωρίς να υπάρχει ρεαλιστικός κίνδυνος και εγκλωβίζουν το άτομο σε μία παθολογική κατάσταση πανικού και αδρανοποίησης; Πόσο υπεύθυνοι είμαστε τελικά για τους φόβους μας και πόσο σίγουροι ότι θέλουμε να τους βγάλουμε από τη ζωή μας; Χτυπούν την πόρτα ασφαλείας μας από μόνοι τους ή τους διαλέγουμε εμείς;

Στη θεραπεία με άτομα που φοβούνται κάτι, η πρώτη ερώτηση είναι «Τι κερδίζεις από αυτόν το φόβο;». Και φυσικά δεν είναι ούτε μία ειρωνική, ούτε μία σαρκαστική ερώτηση. Είναι μία ερώτηση για μία απάντηση που ούτε το ίδιο το άτομο δεν έχει συνειδητοποιήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή, αφού είναι καλά κρυμμένη στο υποσυνείδητο και σίγουρα είναι μία απάντηση που φοβάται να αγγίξει.

Με όρους ψυχολογίας, φαίνεται πως ο φοβικός επαναπαύεται στο πρόβλημά του, κερδίζει προσοχή και ασφάλεια από άτομα, που ίσως να μην ανταποκρίνονταν το ίδιο στην έλλειψη φόβου, και έτσι το άτομο δυσκολεύεται πλέον να ξεβολευτεί και να θεραπευτεί.

Με όρους κοινωνιολογίας,  τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Η κάθε εξουσία γνωρίζει τη δύναμή του. Ξέρει πως ο φόβος συσκοτίζει την κρίση και καθιστά τους πολίτες υποχείριους όσων θέλουν να ελέγχουν το κέντρο λήψης αποφάσεων για το δικό τους συμφέρον. «Οστις εταίρους δέδοικε, δούλος ων λέληθεν εαυτόν», γράφει ο κυνικός φιλόσοφος Αντισθένης. Με άλλα λόγια, αυτός που φοβάται τους άλλους γίνεται δούλος χωρίς να το καταλάβει.

Ετσι, όσοι θέλουν να χειραγωγήσουν τη σκέψη, ξέρουν πως το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι η ενστάλαξη του φόβου στις ψυχές των πολιτών.

Όπως υποστηρίζει και ο καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Ευάγγελος Αυδίκος, η άποψη του Αμερικανού προέδρου Φραγκλίνου Ρούζβελτ, «το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος», εστιάζει στον παράγοντα που δρα ανασταλτικά στην πολιτική, ώστε οι πολίτες να αποφασίζουν με γνώμονα το δικό τους συμφέρον.

Ομως, ο Νίκος Καζαντζάκης έχει τη λύση για την απαλλαγή από τον φόβο. «Αν μπορείς κοίταξε τον φόβο κατάματα και ο φόβος θα φοβηθεί και θα φύγει».