Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, στο τέλος κάθε εργάσιμης ημέρας, η Matshidiso Moeti κλείδωνε ένα σημειωματάριο στο γραφείο της στο υπουργείο Υγείας της χώρας της Μποτσουάνας της Ν. Αφρικής. Σε αυτό, έγραφε τα ονόματα των διαγνωσμένων θετικά με τον ιό HIV πολιτών της Μποτσουάνας. Το στίγμα της ύπαρξης του ιού που προκαλεί AIDS σήμαινε «βαθύτατη μυστικότητα», θυμάται στο ρεπορτάζ του Economist.

Ads

Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ένα μόνο σημειωματάριο δεν ήταν πλέον αρκετό. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’90, σημειώθηκε το υψηλότερο ποσοστό στον κόσμο, καθώς περισσότερο του ενός τετάρτου των ανθρώπων ηλικίας 15-49 ετών είχε μολυνθεί από τον ιό. Την περίοδο 1986-2001, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά μια δεκαετία και πλέον, ήτοι από τα 61 στα 50 έτη, το οποίο ήταν χαμηλότερο από αυτό του 1966, όταν η χώρα ανεξαρτητοποιήθηκε.

Η πανδημία του Ιού Ανθρώπινης Ανοσοεπάρκειας («HIV»)  που προκαλεί το Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας («AIDS») αποτέλεσε σημαντική εμπειρία για πολλούς γιατρούς, καθοδηγητική στο ζήτημα του νέου κοροναϊού-19 (covid-19). Η Δρ Moeti είναι σήμερα διευθύντρια του Π.Ο.Υ. στην περιφέρεια της Αφρικής, ο Anthony Fauci, σύμβουλος του Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, είχε αποδείξει τις ικανότητές του κατά τη διάρκεια της κρίσης του AIDS στην Αμερική, ενώ ο Salim Abdool Karim, σύμβουλος του προέδρου της Νότιας Αφρικής, Cyril Ramaphosa, λέει: «Βασίζομαι στον ιό HIV για σχεδόν ό, τι κάνουμε».

Βέβαια, οι δύο μεγάλες πανδημίες των τελευταίων πενήντα ετών είναι πολύ διαφορετικές. Ο ιός HIV μεταδίδεται γενικά διά της σεξουαλικής «οδού», μπορεί να διαρκέσει χρόνια για την πρόκληση ασθένειας και, εάν δεν θεραπευθεί, είναι θανατηφόρος. Στο Καμερούν, ονομαζόταν «το αργό δηλητήριο». Ο ιός «sars-cov-2» που προκαλεί τον κοροναϊό-19 (covid-19) είναι λιγότερο θανατηφόρος, αλλά εξαπλώνεται και εκδηλώνεται πολύ ταχύτερα.

Ads

Η κατανόηση του HIV/AIDS είναι όμως σημαντική και για έναν άλλο λόγο. Υπενθυμίζει ότι οι πανδημίες δεν εξαφανίζονται εύκολα. Οι θεραπείες που παρατείνουν τη ζωή έχουν μετατρέψει τον ιό HIV και τη νόσο AIDS σε μία -ουσιαστικά- χρόνια ασθένεια. Οι νέες λοιμώξεις μειώθηκαν εδώ και μία εικοσιπενταετία. Ωστόσο, ένα εκατομμύριο εφτακόσιες χιλιάδες άνθρωποι μολύνθηκαν πρόσφατα, το 2018. Τριάντα δύο εκατομμύρια άνθρωποι, παγκοσμίως, πέθαναν από AIDS. Παρά τις βιοϊατρικές εξελίξεις, δεν υπάρχει ούτε απόλυτη θεραπεία, ούτε εμβόλιο. Επίσης απαιτεί αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά, ενώ δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με τις τεράστιες έμμεσες επιπτώσεις.

Η ιστορία του ιού HIV στους ανθρώπους ξεκίνησε περίπου πριν από έναν αιώνα. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι ο υπεύθυνος ιός, ο «hiv-1», πέρασε στο ανθρώπινο είδος από τους χιμπατζήδες τη δεκαετία του 1920 ή νωρίτερα στην κεντρική Αφρική. Εξαπλώθηκε αργά, επί δεκαετίες, πριν επιταχυνθεί η μετάδοση σε όλον τον κόσμο τη δεκαετία του 1970.

Τα πρώτα χρόνια της πανδημίας χαρακτηρίστηκαν από σύγχυση και φόβο. Μόλις εμφανίστηκαν τα συμπτώματα του AIDS, οι άνθρωποι πέθαναν γενικά εντός δώδεκα μηνών. Έως το τέλος της δεκαετίας του 1980, ήταν μια από τις κύριες αιτίες θανάτου στους άνδρες νεαρής ηλικίας, σε πολλές πλούσιες χώρες.

Οι περισσότεροι άνθρωποι μολύνονταν από τον ιό HIV διά της ετερόφυλης σεξουαλικής επαφής, αλλά σε πολλές πλούσιες χώρες η πλειονότητα των κρουσμάτων ήταν μεταξύ ομοφυλόφιλων ανδρών. «Οι καημένοι ομοφυλόφιλοι κήρυξαν πόλεμο εναντίον της φύσης και τώρα η φύση απαιτεί τρομερά αντίποινα», δήλωνε το 1980 ο Πάτρικ Μπιουκάναν, σύμβουλος του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Ρόναλντ Ρήγκαν. Ακόμη και οι ένας εργολάβοι κηδειών στην πόλη της Νέας Υόρκης αρνούνταν να θάψουν τα θύματα του AIDS.

Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ μείωσε και επιβράδυνε τις προσπάθειες για την πρόληψη, θεραπεία και έρευνα των HIV/AIDS. Ο πρόεδρος δεν ανέφερε έως το 1985 δημοσίως τη νόσο. Ομοίως, η Μάργκαρετ Θάτσερ, τότε πρωθυπουργός της Βρετανίας, ένιωθε αποστροφή για τις περί ασφαλούς σεξουαλικής επαφής εκστρατείες και δεν άκουγε τον Νόρμαν Φάουλερ, γραμματέα της σε θέματα υγείας, ο οποίος ξεκίνησε, το 1986, την εκστρατεία «Μην Πεθάνεις από Άγνοια» («Don’t Die of Ignorance»).

Σήμερα είμαι εγώ, αύριο κάποιος άλλος

Οι εκστρατείες περί ασφαλούς σεξ κατέστησαν δημοφιλή τη χρήση προφυλακτικών, ενώ ακτιβιστές πίεζαν την εγκριτική φαρμάκων «Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων», προς επιτάχυνση των κλινικών δοκιμών. Στην Αμερική, ο Δρ Fauci, επικεφαλής -τότε και τώρα- του Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργιών και Λοιμωδών Νοσημάτων, μετατράπηκε -από στόχος- σε σύμμαχο των ακτιβιστών.

Η πρώτη απόδειξη ότι η συνδυαστική αντιρετροϊκή θεραπεία -ένα κοκτέιλ κατασταλτικών του ιού HIV φαρμάκων- θα μπορούσε να αλλάξει ριζικά την πορεία της νόσου, ήλθε το 1996. Η θεραπεία οδήγησε σε δραματικές μειώσεις των ποσοστών θνησιμότητας. Οι ασθενείς μίλησαν για «φαινόμενο του Λαζάρου». Επρόκειτο για ένα σημείο καμπής. Η ιστορία θα μπορούσε να σταματήσει εδώ, με έναν επίλογο ως προς τον τρόπο, με τον οποίο η επιδημία συνεισέφερε στα ανθρώπινα δικαιώματα και πιθανώς επιτάχυνε τη δημόσια αποδοχή του γάμου μεταξύ ομοφυλοφίλων.

Στις αναπτυσσόμενες, όμως, χώρες, η κατάσταση παρέμεινε ζοφερή. Οι περισσότεροι οροθετικοί στον ιό HIV ζούσαν πάντοτε στην Αφρική, όπου ο ιός εξαπλώνονταν υπερβολικά γρήγορα μέσω ετερόφυλων σεξουαλικών επαφών. Έως το 1996, το AIDS ήταν η συνηθέστερη αιτία θανάτου στην Υποσαχάρια Αφρική. Στη Ζιμπάμπουε, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε, το 2003, στα 43 έτη.

Δεν υπάρχει ένας μόνος λόγος για τη σοβαρότητα της πανδημίας στην Αφρική. Υπάρχουν πολλοί λόγοι προς συνεκτίμηση, ο ενισχυτικός ρόλος της φυματίωσης, τα υψηλά ποσοστά άλλων σεξουαλικώς μεταδιδόμενων ασθενειών, ο πιθανός ρόλος των αφρικανικών γονιδιωμάτων, αλλά και οι κοινές ιικές υποκατηγορίες στην Αφρική.

Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί, οι περισσότερες εξ αυτών περιέχουν μία ορισμένη αλήθεια. Η φτώχεια, π.χ., έχει τεράστια σημασία. Όταν η θεραπεία κοστίζει, ανά άτομο, τουλάχιστον, 10.000 δολάρια ετησίως, όπως το 1996, μόνο οι ελίτ μπορούσαν να θεραπευτούν. Η φτώχεια, όμως, δεν εξηγεί το λόγο, για τον οποίο η συχνότητα εμφάνισης και εξάπλωσης της νόσου ήταν ήδη τόσο υψηλή.

Τα πρότυπα του εμπορίου και της μετανάστευσης είναι σημαντικά. Παντού στην Αφρική, τα εμπορεύματα μετακινούνται με μεγάλες και αργές διαδρομές φορτηγών. Μελέτες έχουν επισημάνει τα υψηλά ποσοστά του ιού HIV μεταξύ των οδηγών φορτηγών και των εκδιδόμενων στις στάσεις. Μία άλλη ρύθμιση που ενθάρρυνε την εξάπλωση του ιού HIV, ειδικότερα στη Νότια Αφρική, αφορούσε στο μεταναστευτικό εργασιακό σύστημα, το οποίο ξεκίνησε την αποικιακή εποχή και παραμένει έως σήμερα. Οι ανθρακωρύχοι διέμεναν πολλούς μήνες μακριά από τις οικογένειές τους. Συχνά, ζούσαν σε κοιτώνες ομοφύλων, περιτριγυρισμένοι από εκδιδόμενες, οι οποίες ελκύονταν από τους σταθερούς μισθούς των ανθρακωρύχων. Μελέτες πόλεων εξόρυξης διαπίστωσαν εξαιρετικά υψηλά ποσοστά του ιού HIV.

image

Τα μαθήματα της πανδημίας

Είναι αδύνατο να κατανοήσουμε στην Αφρική το AIDS, δίχως να κατανοήσουμε τις σεξουαλικές ανισότητες. Μία έρευνα σε γυναίκες αγροτικών περιοχών που μετανάστευσαν στην πρωτεύουσα του Κονγκό, την Κινσάσα, αποκάλυψε ότι πολλές εξ αυτών προσβλήθηκαν από τον ιό HIV μετά τη σύναψη σεξουαλικών σχέσεων συναλλαγής, συχνά, με ηλικιωμένους, πλουσιότερους άνδρες. Έως σήμερα, σε ολόκληρη την περιοχή, τα ποσοστά μόλυνσης από τον ιό HIV μεταξύ των γυναικών νεαρής ηλικίας είναι κατά πολύ υψηλότερα συγκριτικά με αυτά στους νεαρούς άνδρες.

Ένας άλλος ενισχυτικός παράγοντας ήταν οι απαντήσεις των Αφρικανών ηγετών. Ορισμένοι, όπως ο Γιουέρι Μουσέβενι της Ουγκάντα, μίλησαν ελεύθερα για την ασθένεια. Άλλοι θεώρησαν τον ιό HIV και την επακόλουθη νόσο AIDS ως δυτική συνωμοσία ή αρνήθηκαν την ύπαρξή τους, διότι η Αφρική δεν είχε ομοφυλόφιλους.

Ο χειρότερος ήταν ο Τάμπο Μπέκι, ο διάδοχος του Νέλσον Μαντέλα ως Προέδρου της Νότιας Αφρικής το 1999. Κατά την πλοήγησή του στο διαδίκτυο, συνάντησε τις ιδέες των αρνητών του ιού HIV, σύμφωνα με τους οποίους ο ιός δεν ήταν η αιτία της νόσου. Τις υιοθέτησε και εμπόδισε τους φτωχούς Νοτιοαφρικανούς να λάβουν τη χρηματοδοτούμενη από το κράτος θεραπεία, μέχρι ακτιβιστές και δικαστές να καταφέρουν μια ορθολογικότερη πολιτική, αλλά μετά από τον μάταιο θάνατο 340.000 ανθρώπων.

Η θρησκεία διαδραμάτισε, επίσης, ρόλο, ενίοτε για καλό, αλλά συχνά για το κακό. Όπως στην Αμερική, πολλοί θεωρούσαν τον ιό HIV  και τη νόσο AIDS ως τιμωρία για την αμαρτία, ενώ ορισμένες εκκλησίες αντιτίθεντο στα προφυλακτικά και αρνούνταν να θάψουν τα θύματα του AIDS. Οι παραδοσιακές θρησκείες δεν στάθηκαν, επίσης, χρήσιμες.

Στο Μαλάουι, εκατοντάδες χιλιάδες συνέρεαν σε έναν θεραπευτή, ο οποίος υποστήριζε ότι τα προγονικά πνεύματα τού είχαν δώσει εντολή να χρησιμοποιεί ένα φλοιό δέντρου, για να εξαγνίσει τους ανθρώπους από την ασθένεια.

Η κατηγορία, το στίγμα και η άρνηση αποθάρρυναν ανοιχτές, ειλικρινείς, συζητήσεις ως προς τον ιό HIV και τη νόσο AIDS. Στο Κονγκό, το AIDS λεγόταν «SIDA» (αρκτικόλεξο στη γαλλική), για να δηλώσει το «Κατά Φαντασία Σύνδρομο για την Αποθάρρυνση των Εραστών» («Syndrome Imaginaire pour Décourager les Amoureux»). Επομένως, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι, παρά τις ευρέως διαδεδομένες γνώσεις ως προς τον ιό HIV και τη νόσο AIDS έως τη δεκαετία του 1990, μόνο μία μειονότητα οροθετικών Αφρικανών υπεβλήθη σε διαγνωστικό έλεγχο. Και προς τι η ενόχληση για ένα τεστ, εφόσον η θεραπεία ήταν απρόσιτη οικονομικά;

Το αποτέλεσμα ήταν η λόγω HIV/AIDS εξασθένηση των εργαζομένων. Σύμφωνα με μία μελέτη για φυτεία τσαγιού της Κένυας, κατά την περίοδο 1997-2002, οι προσβεβλημένοι από τον ιό συνέλεγαν 4-9 κιλά ημερησίως λιγότερα συγκριτικά με τους υγιείς. Ο Άλαν Γουαϊτσάιντ, οικονομολόγος της Νοτίου Αφρικής, βρήκε παρόμοια αποτελέσματα σε ορυχεία, τσιμεντοβιομηχανίες και εργοστάσια υφαντουργίας. Οι σωρευτικές επιπτώσεις στη γεωργία οδήγησαν τους ερευνητές στο ερώτημα εάν οι HIV / AIDS ενέτειναν την πείνα στις αρχές της δεκαετίας του 2.000.

Ο θάνατος έφερε περαιτέρω καταστροφή. Οι κηδείες κοστίζουν πολύ – ένα ετήσιο, σχεδόν, εισόδημα, σύμφωνα με μελέτη στην Κινσάσα. Επιπλέον, έπρεπε να βρεθεί λύση επιβίωσης άνευ πηγής εισοδήματος. Το 2012, εκτιμήθηκε ότι, στην Υποσαχάρια Αφρική, επί των  πενήντα έξι εκατομμυρίων ορφανών (οριζομένων ως απωλεσάντων έναν, τουλάχιστον, γονέα), αιτία θανάτου στις περιπτώσεις των δεκαπέντε εκατομμυρίων ορφανών ήταν το AIDS.

Παρά όλες τις επιπτώσεις τους, οι HIV/AIDS δεν προκάλεσαν την κατάρρευση του κράτους και της οικονομίας που κάποιοι φοβούνταν. Οι προσπάθειες πρόληψης έφεραν αποτελέσματα, καθώς σε πολλές χώρες οι τοπικές λαϊκές οργανώσεις παίξανε σημαντικό ρόλο, έτσι αυξήθηκε η  χρήση του προφυλακτικού, ενώ και η αρσενική περιτομή συνέβαλε στην πτώση του κινδύνου μόλυνσης.

Και βέβαια το κατά πολύ φθηνότερο κόστος της θεραπείας, προσιτότερης πλέον. Η τιμή της συνδυαστικής θεραπείας μειώθηκε από -τουλάχιστον- 10.000 δολάρια ετησίως σε λιγότερο των 100 δολαρίων στις αρχές της δεκαετίας του 2000, μετά την υποχώρηση των φαρμακευτικών εταιριών στην έντονη δημόσια πίεση, προκειμένου να την καταστήσουν προσιτή σε φτωχές χώρες.

Αν και οι νέες μολύνσεις και τα ποσοστά θνησιμότητας σημειώνουν σημαντική πτώση, είναι ακόμη πολλά. Τα Ηνωμένα Έθνη δήλωσαν ότι «θα θέσουν τέλος στο AIDS ως απειλή για τη δημόσια υγεία» έως το 2030. Σύμφωνα με τις τρέχουσες τάσεις, αυτός ο στόχος δύσκολα θα επιτευχθεί, ειδικά εάν ο covid-19 σημαίνει ότι λιγότερα άτομα αναζητούν θεραπεία κατά του ιού HIV.

Το παράδειγμα των HIV/AIDS καταδεικνύει ότι η διάρκεια των σημαντικών επιστημονικών ανακαλύψεων μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη της αναμενόμενης. Η ιδέα, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος θα πρέπει ίσως να ζήσει με τον covid-19, επί χρόνια, εάν όχι δεκαετίες, δεν είναι δημοφιλής. Το παράδειγμα, όμως, των HIV/AIDS δείχνει ότι η διάρκεια των σημαντικών επιστημονικών ανακαλύψεων μπορεί να είναι κατά πολύ μεγαλύτερη της αναμενόμενης. Ένα εμβόλιο κατά του ιού HIV είναι χρόνια μακριά, εδώ και δεκαετίες.

Και αν υπάρχει ένα ύστατο μάθημα, αυτό αφορά στην ανθρώπινη συμπεριφορά -από τις ασφαλείς σεξουαλικές επαφές έως τις ανταλλαγές συριγγών και τον έλεγχο των αιμοδοσιών- και τη δυνατότητά της να κάνει πολλά, με στόχο να σταματήσει μία πανδημία, ακόμα και αν αυτή η αλλαγή είναι αργή.