Μετά την πρωτοφανή πανωλεθρία στη Γαλλία για τα παραδοσιακά κόμματα, όπως το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PS) και τους Ρεπουμπλικάνους (LR), και μια μεγάλη επιτυχία για τα δύο νέα κόμματα, «Η Δημοκρατία εμπρός» (LRM) και «Η ανυπότακτη Γαλλία» (LFI), ο Ιταλός καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια Πιέρο Ινιάτσι, αναλύει τις αλλαγές στη γαλλική πολιτική ζωή.

Ακολουθεί η συνέντευξή του στη Le Monde:

Δύο από τα τρία κόμματα που βρέθηκαν στην κορυφή κατά τις προεδρικές εκλογές, το LRM και το LFI, δημιουργήθηκαν γύρω από μια σημαντική προσωπικότητα, τον Εμανουέλ Μακρόν και τον Ζαν-Λιουκ Μελανσόν αντίστοιχα. Μήπως, ωστόσο, εμπίπτουν στο ίδιο κομματικό μοντέλο;

Αυτά τα δύο κόμματα έχουν κάποια κοινά σημεία. Το πρώτο είναι πράγματι ότι δημιουργήθηκαν γύρω από μια ηγετική πολιτική προσωπικότητα: οι σχηματισμοί αυτού του τύπου πολλαπλασιάστηκαν, τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω του αυξανόμενου ρόλου της επικοινωνίας στην πολιτική ζωή. 

Το δεύτερο είναι ότι αποδίδουν μεγάλη σημασία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στην ψηφιακή κοινωνία, ακόμη και αν αυτό το χαρακτηριστικό είναι περισσότερο εμφανές στο LRM παρά στο LFI: δεν παρατηρείται σχεδόν καθόλου στις τοπικές ομάδες του Προεδρικού κόμματος κινητοποίηση,  με την κλασική έννοια του όρου.

Το τρίτο κοινό στοιχείο είναι ότι είναι ασθενώς δομημένα: αν και το LRM καθοδηγείται από ψηλά, και τα δύο κόμματα αφήνουν μεγάλη ελευθερία στις τοπικές αρχές.

Παρά τα κοινά αυτά σημεία, το LRM και το LFI δεν έχουν ακριβώς το ίδιο μοντέλο. Ο Εμανουέλ Μακρόν δημιούργησε το κόμμα του από το μηδέν, όταν δεν είχε άλλη πολιτική εμπειρία από εκείνη του Υπουργού: το κίνημα χτίστηκε εξ ολοκλήρου γύρω του.

Ο Ζαν-Λιουκ Μελανσόν, από την άλλη πλευρά, έχει μια μακρά καριέρα ως εκλεγμένος αξιωματούχος: ήταν δημοτικός σύμβουλος, γερουσιαστής, υπουργός, ευρωβουλευτής και, όταν έφυγε από το Σοσιαλιστικό Κόμμα, δημιούργησε το Αριστερό Κόμμα, στη συνέχεια, το LFI. Το τελευταίο, πιθανότατα θα έχει πολύ λιγότερη δυσκολία επιβίωσης από την αποχώρηση του Ζαν-Λιουκ Μελανσόν, από ό,τι το LRM μετά την αποχώρηση του Εμανουέλ Μακρόν.

Πώς θα ορίζατε, ως πολιτικός επιστήμονας, το κόμμα της Μαρίν Λε Πεν, την «Εθνική Συσπείρωση» (RN);

Το -ιδρυθέν το 1972- Εθνικό Μέτωπο, σήμερα RN, είναι ένα πολύ πιο παραδοσιακό κόμμα από το LRM ή το LFI. Πρώτον, διότι σε ιδεολογικό επίπεδο αντλεί τις περισσότερες αναφορές του από μια παλιά ιστορία και παράδοση – αυτή της Γαλλικής ακροδεξιάς. Δεύτερον,  είναι δομημένο όπως τα πρώην λεγόμενα «μαζικά» κόμματα: το εθνικό πολιτικό γραφείο ασκεί πολύ ισχυρό έλεγχο σε ολόκληρη την οργάνωση. Τα τοπικά, νομαρχιακά και περιφερειακά επίπεδα είναι πολυάριθμα και υπάρχουν οργανώσεις νεολαίας.

Το PS και το LR, τα δύο μεγάλα γαλλικά κυβερνητικά κόμματα, έλαβαν λιγότερο από το 5% των ψήφων στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών. Πώς αναλύετε την αποτυχία τους;

Ένα περίεργο φαινόμενο συμβαίνει: η Γαλλία έχει δύο παράλληλα κομματικά συστήματα – ένα εθνικό σύστημα δομημένο γύρω από τις προεδρικές εκλογές και ένα τοπικό σύστημα που χαρακτηρίζεται από τις παλαιότερες πολιτικές παραδόσεις.

Τα παραδοσιακά κόμματα, όπως το PS και το LR, σχεδόν απουσιάζουν από το προεδρικό διακύβευμα, αλλά διατηρούν μία ισχυρή τοπική παρουσία: είναι «αξιόλογα» κινήματα, δηλαδή δομημένα γύρω από τοπικούς εκλεγμένους αξιωματούχους που κυριαρχούν σε πόλεις, διαμερίσματα ή περιοχές. Το LRM ή το LFI, από την άλλη πλευρά, επικρατούν εύκολα στις προεδρικές εκλογές, αλλά δυσκολεύονται πολύ να κερδίσουν δημοτικές ή περιφερειακές εντολές.

Πώς να καταλάβετε αυτή την αντίθεση; Οι αυτοδιοικητικές εκλογές, απαιτούν μαχητική κινητοποίηση που μπορούν να προσφέρουν τα παραδοσιακά κόμματα, ενώ οι προεδρικές εκλογές, που πραγματοποιούνται στην τηλεόραση και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι πολύ καλά προσαρμοσμένες στις ελαφρές δομές των νέων σχηματισμών.

Τα κόμματα όπως τα γνωρίζουμε γεννήθηκαν το 19ο αιώνα – ο Μαξ Βέμπερ έλεγε ότι ήταν τα «παιδιά της Δημοκρατίας και της καθολικής ψηφοφορίας». Υπό ποιες συνθήκες προέκυψαν;

Η γέννηση των κομμάτων συνδέεται στενά, στις ευρωπαϊκές χώρες, με την εμφάνιση/ανάδυση των αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Την καθολική ψηφοφορία, ελευθερία έκφρασης, ελευθερία του Τύπου, ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, αλλά και με τον αλφαβητισμό της κοινωνίας και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Εάν οι ιταλικοί πολιτικοί σχηματισμοί αναπτύχθηκαν αργότερα από τους Γάλλους, Βρετανούς ή Γερμανούς ομολόγους τους, δεν είναι τυχαίο: είναι διότι η κοινωνία των πολιτών εκεί ήταν πολύ πιο εύθραυστη.

Από τη γέννησή τους, σε αυτά τα κόμματα έχει ανατεθεί μία αποστολή «διοχέτευσης» των κοινωνικών αιτημάτων, κατά τον Ιταλό πολιτικό επιστήμονα Giovanni Sartori: ο ρόλος τους συνίστατο στη διάρθρωση και την ιεράρχηση των πολλαπλών και αντιφατικών αιτημάτων των πολιτών, προκειμένου να τα διοχετεύσουν στους πολιτικούς ηγέτες. Αυτή είναι και σήμερα η αποστολή τους.

Θυμόμαστε από το βιβλίο σας ότι η λέξη «κόμμα» προέρχεται από το «partire», που, στα Λατινικά, σημαίνει «χωρίζω». Στη Γαλλία, τα κόμματα είναι πολύ πιο αδύναμα από ό,τι στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γερμανία ή τις Σκανδιναβικές χώρες. 

Η Γαλλική Επανάσταση σημαδεύτηκε από μεγάλη δυσπιστία έναντι των ενδιάμεσων φορέων με μεσολαβητικό ρόλο: ο νόμος Λε Σαπελιέ, το 1791, απαγόρευσε όλες τις επαγγελματικές ομάδες. Σε αυτήν τη δυσμενή για τα κόμματα παράδοση, προστίθεται, στη Γαλλία, η ιδέα ότι η προσωπικότητα ενός εκλεγμένου αξιωματούχου έχει τόση σημασία, αν όχι περισσότερη, όσο και το πρόγραμμά του: από το 19ο αιώνα, η πολιτική ζωή βασίζεται ως επί το πλείστον σε τοπικούς αξιωματούχους που δεν δραστηριοποιούνται απαραίτητα σε μόνιμες συλλογικές οργανώσεις.

Αυτός είναι ο λόγος που στη Γαλλία, τα λεγόμενα «προσωπικά» κόμματα είναι τόσο ισχυρά: είναι ο καρπός μιας πολιτικής κουλτούρας που είναι πολύ καχύποπτη ως προς τα δομημένα κόμματα.

Η Γαλλία πάραυτα, μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γνώρισε μεγάλους πολιτικούς σχηματισμούς – συγκεκριμένα, το μοναδικό «μαζικό» κόμμα στη γαλλική ιστορία, το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCF). Γιατί το μεταπολεμικό κλίμα ήταν τόσο ευνοϊκό προς τα κόμματα;

Στον απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αυτή η αποκάλυψη των πολιτικών σχηματισμών είναι ένα ευρωπαϊκό φαινόμενο: στην ήπειρο, η μεταπολεμική περίοδος σηματοδοτεί την επιστροφή της ειρήνης, αλλά και της ελευθερίας και της Δημοκρατίας και επομένως του πλουραλισμού. Τα κόμματα επωφελούνται σε μεγάλο βαθμό από αυτό το κλίμα, ειδικά καθώς ορισμένα από αυτά, ιδιαίτερα στην Ιταλία και τη Γαλλία, έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην Αντίσταση χύνοντας το αίμα τους για ελευθερία.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το PCF, το λεγόμενο «κόμμα των 75.000 εκτελεσθέντων», απολάμβανε μεγάλη πολιτική νομιμοποίηση εκείνα τα χρόνια.

Στη Γαλλία, πότε ξεκίνησε η κρίση των παραδοσιακών πολιτικών κομμάτων;

Η κρίση ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980, με την εμφάνιση των δύο πολιτικών οικογενειών που σηματοδότησαν το τέλος του 20ού αιώνα: των Πρασίνων και της νέας ακροδεξιάς. Επειδή τα παραδοσιακά κόμματα της εποχής απέτυχαν να ανταποκριθούν στις νέες κοινωνικές απαιτήσεις για το περιβάλλον και τη μετανάστευση, αποδυναμώθηκαν –και δυσκολεύτηκαν, λόγω διαφθοράς, να διατηρήσουν τη νομιμότητά τους. Στη συνέχεια, έγιναν εσωστρεφή: δεν μπορούσαν πλέον να στρατολογούν ακτιβιστές και να οργανώνουν κινητοποιήσεις.

Ελλείψει μελών, εξαρτώνται, για να παραμείνουν ζωντανά, όλο και περισσότερο από τη δημόσια χρηματοδότηση. Χάρη στη γενναιόδωρη κρατική βοήθεια, παραμένουν ισχυρά  στις κεντρικές γραφειοκρατικές δομές, διαθέτουν πολυάριθμο μόνιμο προσωπικό και σημαντικές έδρες, αλλά η αγκύρωσή τους στην κοινωνία εξασθενεί.

Είναι αυτή η ρήξη με τον κοινωνικό κόσμο που εξηγεί την κρίση των παραδοσιακών κομμάτων: περιχαρακωμένα στην «ακρόπολη» της εξουσίας, ενταγμένα σε πρωτοφανή βαθμό στο κράτος, δεν έχουν κανένα πλέον δεσμό με την κοινωνία. Αυτά τα «κρατοκεντρικά» κόμματα έχουν γίνει  φορείς παρά το κράτος, κωφεύουν στις ανάγκες των πολιτών.

Θα λέγατε ότι τα κόμματα αλλάζουν ή ότι εξαφανίζονται;

Βρίσκονται σε μετάβαση προς ένα μοντέλο που δεν γνωρίζουμε ακόμα. Τα κόμματα γεννήθηκαν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, τη στιγμή της εμφάνισης της βιομηχανικής κοινωνίας, αλλά στη δεκαετία του 1970-1980, αυτή η κοινωνία εισήλθε σε κρίση, όπως έδειξαν οι κοινωνιολόγοι Michel Crozier και Alain Touraine.

Η παρακμή της βιομηχανίας, της θρησκείας και των μεγάλων ιδεολογικών αφηγημάτων έχει γεννήσει μία εξατομικευμένη, ακόμη και κατακερματισμένη, μεταβιομηχανική κοινωνία, που τα πολιτικά κόμματα δυσκολεύονται να κατανοήσουν και να εκπροσωπήσουν. Και τώρα έχουμε εισέλθει στην ψηφιακή κοινωνία, που τα αποσταθεροποίησε: ενώ το LRM και το LFI έχουν προσαρμοστεί καλά σε αυτήν, οι παραδοσιακοί σχηματισμοί είχαν πολύ περισσότερη δυσκολία στη διαχείριση αυτής της νέας κατάστασης.

Είναι νοητή η δημοκρατία χωρίς κόμματα;

Όχι. Σε μία αντιπροσωπευτική δημοκρατία, δεν υπάρχει διέξοδος έξω από τα πολιτικά κόμματα. Καταρχάς, διότι μία δομή πρέπει να διοχετεύει τα αιτήματα των πολιτών, αλλά και επειδή αποτελεί εγγύηση ευθύνης: στο τέλος μιας θητείας, δεν είναι ο εκλεγμένος αξιωματούχος, αλλά το κόμμα, που διασφαλίζει τη συνέχιση ενός προγράμματος. Και αυτό εγγυάται στους ψηφοφόρους την ύπαρξη πολιτικής ευθύνης.