Έντονες ανησυχίες έχει προκαλέσει η είδηση ότι η αμερικάνικη κυβερνητική Υπηρεσία Προηγμένων Αμυντικών Προγραμμάτων (DARPA) χρηματοδοτεί έρευνα για τη “δημιουργία” εντόμων που θα μεταφέρουν ιούς σε καλλιέργειες, με στόχο την προστασία τους από παράσιτα και άλλες απειλές. Δεν είναι λίγοι όμως εκείνοι που ανησυχούν ότι βρισκόμαστε μπροστά στην ανάπτυξη ενός νέου βιολογικού όπλου.

Το εν λόγω πρόγραμμα ανακοινώθηκε από την υπηρεσία το 2016 με τον τίτλο “Έντομα-Σύμμαχοι” και -θεωρητικά- στοχεύει στην προστασία των αμερικάνικων γεωργικών τροφίμων παρέχοντας προστατευτικά γονίδια στα φυτά μέσω εντόμων, τα οποία και ευθύνονται για τη μετάδοση των περισσότερων ιών σε φυτά. Οι επιστήμονες πιστεύουν μάλιστα ότι η φόρτωση των γενετικών ατελειών, που θα προσφέρουν στα φυτά τα προστατευτικά οφέλη, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα καλό  «δίχτυ ασφαλείας» απέναντι σε μια επαπειλούμενη νέα επισιτιστική κρίση. Το ερευνητικό πρόγραμμα έχει χρηματοδοτηθεί μέχρι στιγμής από το αμερικάνικο κράτος με ποσό που υπερβαίνει τα 45 εκ. δολάρια.

Παρ’ όλα αυτά, μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Science από μια ομάδα ερευνητών με επικεφαλής τον Richard Guy Reeves, από το Ινστιτούτο για την Εξέλιξη της Βιολογίας του Max Planck στη Γερμανία επισημαίνει πως το εν λόγω πρόγραμμα δεν προορίζεται ακριβώς για  αυτό που ισχυρίζεται. Αντίθετα, όπως αναφέρουν είναι πιθανό η αμερικάνικη Υπηρεσία Προηγμένων Αμυντικών Προγραμμάτων να αναπτύσσει δυνητικά έντομα ως μέσο για την παράδοση μιας “νέας γενιάς βιολογικών όπλων”.

Που στοχεύουν τα Έντομα-Σύμμαχοι;

Υπάρχουν πολλές απειλές για την επισιτιστική ασφάλεια. Η αποτυχία της καλλιέργειας, για οποιονδήποτε λόγο, θα είχε τραγικές συνέπειες. Για παράδειγμα, μια πιθανή καταστροφή στο σιτάρι και τον αραβόσιτο θα είχε επίπτωση σε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο, που βασίζονται σε αυτά τα προϊόντα για τις βασικές διατροφικές ανάγκες τους. Η γενετική τροποποίηση ενός είδους, προκειμένου να γίνει αυτό πιο ανθεκτικό, συνοδεύεται από σοβαρά προβλήματα. Η δε εισαγωγή αλλαγών απευθείας σε ένα χρωμόσωμα ενός είδους είναι αργή, καθώς η αλλοίωση πρέπει να μεταβιβαστεί μέσα από γενιές πριν από τη συγκράτησή της.

Αντ ‘αυτού, οι επιστήμονες της Υπηρεσίας Προηγμένων Αμυντικών Προγραμμάτων εξετάζουν την εισαγωγή γενετικά τροποποιημένων ιών που μπορούν να επεξεργάζονται χρωμοσώματα απευθείας σε πεδία, μια πρακτική ευρύτερα γνωστή ως «οριζόντιες πράξεις περιβαλλοντικής τροποποίησης γενετικού υλικού». Μόνο που αντί να χρησιμοποιήσουν τις παραδοσιακές μεθόδους του ψεκασμού στα φυτά, φαίνεται πως προσανατολίζονται στη χρήση των εντόμων. Ήδη, ο αραβόσιτος κι η ντομάτα χρησιμοποιούνται ως πεδία πειραμάτων με έντομα όπως τα τριζόνια, οι ψείρες κι οι λευκές μύγες.

“Το πρόγραμμα Έντομα-Σύμμαχοι αποσκοπεί στην ανάπτυξη κλιμακούμενων, άμεσα αναπτυσσόμενων και γενικευμένων αντιμέτρων ενάντια σε πιθανές φυσικές και μηχανικές απειλές για τις ώριμες καλλιέργειες”, δήλωσε στο Newsweek ο Blake Bextine, Διευθυντής της Υπηρεσίας  και συνεχίζει: “Το πρόγραμμα επιστρατεύει την τεχνογνωσία για να σχεδιάσει και να μεταφέρει εξειδικευμένες θεραπείες σε γενικευμένα προβλήματα”.

Νέο βιολογικό όπλο;

Από την άλλη μεριά, ο Reeves και οι συνάδελφοί του παρουσιάζουν πολλά επιχειρήματα σχετικά με το γιατί το πρόγραμμα θα μπορούσε να καταλήξει σε καταστροφικά αποτeλέσματα. Πρώτον, αμφισβητούν την ίδια τη βάση του έργου – τη χρήση εντόμων. Γιατί διερωτώνται, είναι τα έντομα τόσο ζωτικής σημασίας; Και τελική ανάλυση, γιατί απορρίπτεται ο ιδέα του ψεκασμού στα φυτά;

Η εν λόγω ερευνητική ομάδα τονίζει ότι το συγκεκριμένο πρόγραμμα “έχει ουσιαστικά πολύ περιορισμένες δυνατότητες στο να ενισχύσει τη γεωργία των ΗΠΑ ή να ανταποκριθεί σε εθνικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης …. Ως αποτέλεσμα, είναι εύλογο το πρόγραμμα να γίνει ευρέως αντιληπτό ως μια προσπάθεια ανάπτυξης βιολογικών παραγόντων για επιθετικούς σκοπούς”. Θεωρούν μάλιστα εξαιρετικά πιθανό το ενδεχόμενο οι ιοί που εισάγονται να κάνουν περισσότερη ζημιά αντί για καλό. Για παράδειγμα, τα έντομα θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην διασπορά των παραγόντων που θα εμπόδιζαν την καλλιέργεια των σπόρων.

Η ανάπτυξη ενός συστήματος με βάση τα έντομα δείχνει, σύμφωνα με το άρθρο της επιστημονικής ομάδας, “την πρόθεση να αναπτυχθεί ένας τρόπος παράδοσης της τροποποίησης του γενετικού υλικού για επιθετικούς σκοπούς”.  Η τεχνολογία, λένε, θα μπορούσε γρήγορα να απλοποιηθεί και να χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη μιας εντελώς νέας γενιάς βιολογικών όπλων. “Κατά την άποψή μας, το πρόγραμμα είναι κατά κύριο λόγο μια κακή ιδέα, διότι οι προφανείς απλοποιήσεις του σχεδίου εργασίας με την ήδη υπάρχουσα τεχνολογία μπορούν να παράγουν προβλέψιμα και ταχείας δράσης όπλα, μαζί με τα μέσα παράδοσής τους, ικανά να απειλούν σχεδόν οποιοδήποτε είδος καλλιέργειας”  γράφουν.

Παράλληλα, η ομάδα του Reeves ζητά να υπάρξει περισσότερη διαφάνεια σχετικά με την ανάπτυξη του προγράμματος “Έντομα-Σύμμαχοι”.  Την ίδια στιγμή όμως σημειώνουν ότι η δυνατότητα να ενισχυθεί μια τέτοια τεχνολογία υπάρχει ούτως ή άλλως και προερχεται από την ίδια τη φύση. Άλλωστε, όπως επισημαίνουν, με δεδομένο ότι τα προγράμματα όπλων σχεδιάζονται με βάση και τις αντιληπτές δραστηριότητες των ανταγωνιστών, το πρόγραμμα “Έντομα-Σύμμαχοι” ίσως να λειτουργεί ως απάντηση στις πληροφορίες για “επιθετική” δραστηριότητα εκ μέρους μιας άλλης δύναμης.

Επιπλέον, αναφέρουν ότι “η απλή ανακοίνωση του Προγράμματος, με τις ενστάσεις που  διατυπώθηκαν, μπορεί να παρακινήσει άλλες χώρες να αναπτύξουν τις δικές τους δυνατότητες σε αυτήν την αρένα, κάτι άλλωστε που μπορεί να έχει ήδη γίνει”. Την ίδια στιγμή όμως, αναφέρουν ότι «ακόμη και μια διακοπή της χρηματοδότησης στο πρόγραμμα, δε θα έκλεινε το Κουτί της Πανδώρας σχετικά με τους κινδύνους από την περιβαλλοντική τροποποίηση γενετικού υλικού.

Τι απαντά η DARPA;

Από τη μεριά της, η Αμερικάνικη Υπηρεσία Προηγμένων Αμυντικών Προγραμμάτων αμφισβητεί τους ισχυρισμούς του Reeves και των συναδέλφων του. “Η Υπηρεσία μας δεν παράγει ούτε βιολογικά όπλα ούτε τα μέσα για την παράδοσή τους”, δήλωσε εκπρόσωπος  της στο Newsweek. “Δεχόμαστε και συμφωνούμε με τις ανησυχίες για δυνητική διπλή χρήση της τεχνολογίας, ένα ζήτημα που παρουσιάζει σχεδόν κάθε νέα ισχυρή τεχνολογία.” Αυτός ο λόγος ανησυχίας είναι ο λόγος για τον οποίο τα Έντομα-Σύμμαχοι έχουν δομηθεί με τον συγκεκριμλενο τρόπο -που υποτίθεται ότι είναι διαφανής και το πανεπιστημιακό ερευνητικό πρόγραμμα που ενθαρρύνει την επικοινωνία. Έχουμε επίσης πολυάριθμες, ελεγχόμενες διασφαλίσεις, για να διατηρήσουμε τη βιοασφάλεια και να εξασφαλίσουμε ότι τα συστήματα που αναπτύσσουμε λειτουργούν μόνο όπως επιδιώκεται”, πρόσθεσε ο εκπρόσωπος.

Υπάρχουν κι άλλα σημεία στα οποία στέκεται ο Bextine: “Οι ερευνητές που συνεργάζονται με την υπηρεσία επιτρέπεται να δημοσιεύουν τα αποτελέσματά τους και να συνεργάζονται με διαφορετικούς οργανισμούς. Τα πειράματα πραγματοποιούνται σε θερμοκήπια βιολογικής προέλευσης. Σε κανένα σημείο του προγράμματος δεν χρηματοδοτείται από την Υπηρεσία η ανοικτή απελευθέρωση των συστημάτων διασταύρωσης εντόμων”, ανέφερε ο Bextine. Επίσης, δηλώνει ότι διαφωνεί με το συμπέρασμα που εκφράστηκε στο περιοδικό Science, λέγοντας ότι η τεχνολογία και η έρευνα που ασχολείται με την επισιτιστική ασφάλεια και την επεξεργασία των γονιδίων “έχουν υψηλότερα στάνταρ διαφάνειαε από ό, τι οι περισσότεροι άλλοι τομείς”, προσθέτοντας ότι το πρόγραμμα “Έντομα-Σύμμαχοι” διατηρούν αυτά τα υψηλά στάνταρ.

Απαντώντας σχετικά με τους λόγους που η τεχνολογία του ψεκασμού δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, ο Bextine αναφέρει ότι δεν ανταποκρίνεται στις υπάρχουσες ανάγκες, ειδικά όταν έχει να κάνει  με σοβαρές απειλές μεγάλης κλίμακας.

“Πολλές υπάρχουσες μέθοδοι για την προστασία των καλλιεργειών είναι αναποτελεσματικές, ακριβές, ανακριβείς ή καταστροφικές για τα φυτά, μπορεί να απαιτούν σημαντική υποδομή και συχνά παρέχουν περιορισμένη αποτελεσματικότητα”, ανέφερε. “Οι ψεκασμοί είναι ανέφικτοι για την εισαγωγή γενετικών τροποποιήσεων σε μεγάλη κλίμακα. Εν τω μεταξύ, οι παραδοσιακές μέθοδοι εξειδικευμένης αναπαραγωγής για την προστασία φυτών χρειάζονται χρόνια για να διαδοθούν, με συνέπεια να υστερούν στην ταχύτητα που απαιτείται για την αποτροπή μιας ταχέως εξελισσόμενης απειλής από την εμφάνισή της σε κρίση “.

Πρόσθεσε ότι η Υπηρεσία δεν πρόκειται να χρηματοδοτήσει έρευνες για νέες τεχνολογίες αεροψεκασμού. Άλλωστε, η ανάπτυξη αυτής της νέας τεχνολογίας εξαρτάται από τη βιομηχανία και άλλους φορείς χρηματοδότησης της έρευνας. “Αντ ‘αυτου, στοχεύουμε σε νέους τρόπους παροχής πιο ακριβών και αποτελεσματικών θεραπειών μέσω συστημάτων που μπορούν εύκολα να προσαρμοστούν για να αντιμετωπίσουν μια σειρά πιθανών απειλών. “Οι αναδυόμενες βιοτεχνολογίες – και ειδικά η έρευνα αιχμής που εκτελείται στο πρόγραμμα Έντομα -Σύμμαχοι – ωθούν την επιστήμη σε νέες δρόμους. Η Υπηρεσία μας είναι υπερήφανη που ανέλαβε ενεργό ρόλο στη συνεργασία με τους ενδιαφερόμενους φορείς για να διαμορφώσει ένα νέο πλαίσιο και να εξετάσει πώς μπορούν να αξιοποιηθούν με ασφάλεια τα οφέλη αυτών των τεχνολογιών”.