To 1771 o Βρετανός φιλόσοφος, θεωρητικός του ωφελιμισμού (Utilitarianism) και κοινωνικός μεταρρυθμιστής Τζέρεμι Μπένθαμ (Jeremy Bentham, 1748-1832), συνέλαβε μια πρωτοποριακή ιδέα για την κατασκευή ενός «ιδανικού» αναμορφωτήριου με το όνομα Panopticon.

Σε μια εποχή που φυλακή σήμαινε υγρό και ανήλιαγο υπόγειο, όπου ο κρατούμενος ζούσε μέσα στις ακαθαρσίες και με άθλια τροφή, η ιδέα του Panopticon ήταν άκρως εκσυγχρονιστική. Σύμφωνα με τον Μπένθαμ το Panopticon –λέξη ελληνική που σημαίνει «τόπος απ’ όπου βλέπει κανείς τα πάντα»– θα ήταν ένα πολύ πρωτοποριακό σωφρονιστήριο που θα είχε ως στόχο την «τιμωρία του αδιόρθωτου, τη φύλαξη του παρανοϊκού, την αναμόρφωση του ανήθικου, την κράτηση του εγκληματία», ενώ παράλληλα θα «υπηρετούσε τον αβοήθητο, θα θεράπευε τον άρρωστο και θα προετοίμαζε τους υγιείς για να ενταχθούν στη βιομηχανική παραγωγή». Πως όμως θα επιτυγχάνονταν όλα αυτά;

Χάρη στην ιδιάζουσα αρχιτεκτονική του κατασκευή υποσχόταν ο Μπένθαμ. Συγκεκριμένα το Panopticon θα ήταν ένα τεράστιο κτίριο μ’ έναν ημικυκλικό θόλο, στη μέση του οποίου θα υπήρχε ένας πύργος. Σ’ αυτόν τον πύργο θα κάθονταν οι φύλακες, ενώ γύρω-γύρω θ’ απλώνονταν τα κελιά με τους κρατούμενους. Μ’ αυτό τον τρόπο όλοι οι κρατούμενοι θα βρισκόντουσαν κάτω από τ’ άγρυπνα βλέμματα των δεσμοφυλάκων, χωρίς βέβαια οι ίδιοι να μπορούν να τους βλέπουν. Το φως που θα έμπαινε από την κορυφή του γυάλινου ημικυκλικού θόλου θα επέτρεπε τους δεσμοφύλακες να επιθεωρούν από τον πύργο τους κρατούμενους τους, χωρίς εκείνοι να μπορούν να τους διακρίνουν.

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο στη λειτουργία του Panopticon θα ήταν η τέλεια απομόνωση. Όλοι οι κρατούμενοι έπρεπε να είναι «αποκλεισμένοι από κάθε επικοινωνία μεταξύ τους». Η απομόνωση αυτή, που θα επιτυγχάνονταν χάρη στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του κτιρίου, θα εξασφάλιζε από τη μια την ασφάλεια και από την άλλη θα συνέβαλλε στην ηθική αναμόρφωση των τροφίμων. Στο τέλος, σύμφωνα με τον Μπένθαμ, «ο ανώτερος φύλακας θα απαιτούσε από τους κρατουμένους να υπάρχει η ίδια κίνηση χεριών και η ίδια σκέψη μέσα στα μυαλά τους. Αλλά τι ένωση και τι σκέψη, μπορεί να υπάρχει μεταξύ αυτών των ανθρώπων, όταν κανείς τους δεν έχει δει τον άλλο από την πρώτη στιγμή που μπήκε στη φυλακή;» Και πράγματι το σχέδιο προέβλεπε την παντελή έλλειψη επικοινωνίας κι επαφής μεταξύ των εγκλείστων, από τη στιγμή που θα περνούσαν την πύλη του σωφρονιστηρίου ως τη στιγμή που εξέρχονταν από αυτό. Πως όμως θα είχαν κοινές σκέψεις;

Η φιλοσοφία του όλου σχεδίου ήταν να πεισθούν οι κρατούμενοι ότι βρίσκονταν συνεχώς όχι μόνον κάτω από τ’ άγρυπνα μάτια των δεσμοφυλάκων αλλά κυρίως κάτω από την «αμερόληπτη σκιά της Πανσοφίας του Θεού»: καμιά πράξη τους δεν θα περνούσε απαρατήρητη. Έτσι, ακόμη κι όταν θα έφευγαν από το σωφρονιστήριο, θα είχαν την μόνιμη αίσθηση ότι τους παρακολουθεί ο «πανεπόπτης οφθαλμός» του Θεού!
Ο Μπένθαμ, που ξόδεψε πολύ χρόνο κι ενέργεια γι’ αυτό το σχέδιο, απογοητεύτηκε πολύ όταν τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Το 1785, μαζί με τον αδελφό του, έκανε ένα σύντομο ταξίδι στη Ρωσία. Έλπιζε ότι το σχέδιο του για το Panopticon θα προσέλκυε το ενδιαφέρον της «φωτισμένης» τσαρίνας Μεγάλης Αικατερίνης. Μετά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1788 ο Μπέμθαμ επεδίωξε άκαρπα να υλοποιήσει την ιδέα του Panopticon. Σώθηκε από οικονομική καταστροφή το 1796 χάρη σε μια κληρονομιά. Τελικά πέθανε στις 6 Ιουνίου του 1832, αφήνοντας πίσω του δεκάδες χιλιάδες χειρόγραφες σελίδες, αλλά και μια μεγάλη περιουσία με τη βοήθεια της οποίας ιδρύθηκε το University College του Λονδίνου.

Ο “εσωτερικός αστυνομικός”

Η ιδέα του Panopticon, όπως τη συνέλαβε αρχικά ο Μπένθαμ, αποτέλεσε την ιδεολογική και όχι μόνον, βάση για τη μεταγενέστερη εξέλιξη των μεθόδων παρακολούθησης. Στοιχεία από το Panopticon εφαρμόστηκαν πάνω στην κατασκευή δημόσιων κτιρίων, νοσοκομείων, σχολείων και στρατιωτικών κτιρίων. Στο βιβλίο του Πειθαρχία και Τιμωρία ο Μισέλ Φουκώ επεκτείνει μεταφορικά την ιδέα του Panopticon στις σύγχρονες πειθαρχημένες κοινωνίες. Σ’ αυτές ο έλεγχος δεν επιτυγχάνεται με την κυριαρχία πάνω στα φυσικά σώματα, αλλά κυρίως με την οργάνωση των ιδιωτικών χώρων, που «είναι σαν πολλά κελιά, σαν πολλά μικρά θέατρα, όπου ο κάθε ηθοποιός είναι μόνος του, τελείως εξατομικευμένος και σταθερά αναγνωρίσιμος». Όπως ο κρατούμενος στο αναμορφωτήριο του Panopticon, έτσι και ο πολίτης στις σύγχρονες κοινωνίες «παρατηρείται αλλά δεν μπορεί να παρατηρήσει. Είναι το αντικείμενο της πληροφορίας και ποτέ το επίκεντρο της επικοινωνίας», υποστηρίζει ο Φουκώ.

Στις σημερινές αστικές κοινωνίες των χωρών που ήδη «σερφάρουν» πάνω στον πολιτισμό της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, με αιχμή του δόρατος τις Τεχνητές Νοημοσύνες (Α.Ι.), ο έλεγχος και η ασφάλεια βασίζεται στην «εσωτερική παθητικότητα» των πολιτών. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους. Πρώτον, με τις σύγχρονες μεθόδους ηλεκτρονικής παρακολούθησης: μια κοινωνία που παρακολουθείται δεν είναι ελεύθερη, γιατί είναι αναγκασμένη να αυτοπειθαρχεί για ν’ αποφύγει την τιμωρία. Και δεύτερον με την «εσωτερική αστυνόμευση»: απίστευτα μορφωμένοι και εργατικοί πολίτες αυτοπειθαρχούν, σε σημείο να καθιστούν άχρηστη την ύπαρξη των αστυνομικών!

Η περίπτωση της Σιγκαπούρης

Η περίπτωση της Σιγκαπούρης είναι αρκετά διαφωτιστική. Η Σιγκαπούρη, που είναι στην ουσία μια κινέζικη πόλη-κράτος (73% Κινέζοι) στην καρδιά μιας «μουσουλμανικής θάλασσας», είναι ένα είδος τεχνολογικού πάρκου όπου δοκιμάζονται διάφοροι μέθοδοι με σκοπό την αύξηση της παραγωγικότητας. Μια ολόκληρη κοινωνία εκπαιδεύεται κι εργάζεται για την επίτευξη του «εθνικού στόχου», που δεν είναι άλλος από την οικονομική ανάπτυξη. Όλοι εργάζονται για να πετύχουν ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης άνω του 5% ετησίως. Ωστόσο η επιτευξιμότητα τόσο υψηλών ρυθμών απαιτεί συν τοις άλλοις και κοινωνική πειθαρχία. Η κυβέρνηση αυτής της υπερτεχνολογικής πόλης-κράτους φαίνεται να έχει βρει τη λύση, που δεν είναι άλλη από τον έλεγχο της συμπεριφοράς των πολιτών με τη βοήθεια ηλεκτρονικών συστημάτων.

Καμουφλαρισμένες κάμερες και αισθητήρες βρίσκονται σε κάθε γωνία παρακολουθώντας την παραμικρή κίνηση. «Μη πτύετε», προειδοποιούν οι πινακίδες στα αγγλικά και στα κινέζικα. Η πόλη δείχνει αφύσικα καθαρή και άοσμη, σχεδόν αντισηπτική: η ρίψη ενός σκουπιδιού στο δρόμο τιμωρείται αυστηρά. Η ηχορύπανση διώκεται ποινικά. Ο,τιδήποτε ξεφεύγει από τη «φυσιολογική» συμπεριφορά στους δημόσιους χώρους είναι κοινωνικά και νομικά καταδικαστέο. Η πόλη –ένα πανόραμα από γυαλί κι ατσάλι– μοιάζει ιδανικός τόπος για να ζουν ανώτερα στελέχη πολυεθνικών επιχειρήσεων. Και ο Σιγκαπουρέζος είναι ο «ιδανικός πολίτης»: απίστευτα μορφωμένος και απαράμιλλα εργατικός σε συνδυασμός με μια εκπληκτική εσωτερική πειθαρχία, που καταντάει σχεδόν άχρηστη την παρουσία αστυνομικών. Μια εικόνα της ουτοπικής κοινωνίας του μέλλοντος; Κάθε άλλο, απαντάει ο γνωστός κυβερνοπάνκ συγγραφέας Γουίλλιαμ Γκίιμπσον, που την εγκατέλειψε αηδιασμένος μόλις δύο μέρες μετά την επίσκεψή του: «Στη Σιγκαπούρη κυκλοφορούν πολύ λίγοι αστυνομικοί στους δρόμους, επειδή ο καθένας κρύβει μέσα του κι από έναν ‘’εσωτερικό αστυνομικό’’».

Το μοντέλο που εφαρμόζεται σήμερα στη «δημοκρατική» Σιγκαπούρη αποτελεί ίσως τη μια άποψη του μέλλοντος που έρχεται: Ο έλεγχος των δημοκρατικών κοινωνιών, που έχουν κατορθώσει τον συνδυασμό της κοινωνικής σταθερότητας και ασφάλειας με την οικονομική ανάπτυξη, οφείλεται στην εσωτερική παθητικότητα στην οποία έχουν περιπέσει οι πολίτες τους. Είναι ψευδαίσθηση ότι οι δημοκρατικές κοινωνίες είναι λιγότερο ελεγχόμενες από τις ολοκληρωτικές. Στις δεύτερες ο έλεγχος ασκείται ωμά και απροκάλυπτα. Στις πρώτες ασκείται «βελούδινα» και συγκαλυμμένα. Ενώ στις ολοκληρωτικές κοινωνίες ο έλεγχος επιβάλλεται με το φόβο της τιμωρίας, στις δημοκρατικές επιβάλλεται με το να «πειστούν» οι πολίτες ότι είναι για το συμφέρον τους. Βέβαια, βασική προϋπόθεση γι’ αυτό είναι να πειστούν πρωταρχικά οι πολίτες των δημοκρατικών κοινωνιών ότι δεν ελέγχονται από κανέναν, ότι είναι «ελεύθεροι». Πλέον το “Panopticon” κρύβεται μέσα μας.

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.