Οι ιστορίες των πλαστών έργων τέχνης είναι σχεδόν τόσο παλιές όσο και οι ιστορίες των πρωτοτύπων τους που βρίσκονται στον πυρήνα μιας τέτοιας απάτης. Ξεχωριστή ωστόσο θέση στον σκοτεινό κόσμο του εγκλήματος κατέχει η νοσηρή τάση της παραποίησης των έργων, ο δημιουργός των οποίων δεν είναι άλλος από τον άνθρωπο που σημάδεψε με τρόμο τον 20ό αιώνα: ο Αδόλφος Χίτλερ.

Ποιοι είναι οι αγοραστές των έργων του Χίτλερ;

Στα τέλη Ιανουαρίου του 2019 η γερμανική αστυνομία εισήλθε στις εγκαταστάσεις της ιχθυόσκαλας στο Βερολίνο όπου και προέβη στην κατάσχεση τριών πινάκων που θεωρούνται υπόπτοι ως πλαστά έργα του Χίτλερ και που επρόκειτο να διοχετευθούν και να πωληθούν  στην μαύρη αγορά έργων τέχνης με την υπογραφή του αρχηγού του Τρίτου Ράιχ. Σε μια άλλη επιχείρηση της γερμανικής αστυνομίας στη Νυρεμβέργη κατασχέθηκαν 63 σχετικοί πλαστοί πίνακες που αποδίδοπνται στον Χίτλερ, προκαλώντας αναστάτωση στους ενδιαφερόμενους αγοραστές, αλλά και την απορία του κοινού για το ποιοι είναι αυτοί που επιθυμούν να αγοράσουν και να κατέχουν πίνακες εκείνου που αιμοτοκύλησε την Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Β’ Π. Πολέμου.

Το βρετανικό περιοδικό «Πρόσπεκτ», που ήταν από τα πρώτα που ερεύνησαν το θέμα, έθεσε το εύλογο ερώτημα γιατί ασχολούνται τόσοι πολλοί με τα απλοϊκά έργα ενός αποτυχημένου ζωγράφου όπως ο Χίτλερ, ο οποίος κόπηκε στις εξετάσεις στη Σχολή Καλών Τεχνών της Βιέννης, και με την παραποίησή τους, δίνοντας την επίσης εύλογη απάντηση: για τα πολλά υποσχόμενα κέρδη. Κάθε εμπόρευμα άλλωστε έχει την αξία του αναλόγως με τη ζήτηση και με το πόσα είναι διατεθιμένοι να πληρώσουν οι υποψήφιοι αγοράστές του. Για τη συγκεκριμένη περίπτωση μάλιστα υπάρχει μια μικρή ομάδα ανθρώπων, που είναι πρόθυμοι να πληρώσουν πολλά χρήματα για ένα έργο, το οποίο φυσικά δεν έχει κάποια καλλιτεχνική αξία και ποιότητα, αλλα μόνο και μόνο επειδή ο δημιουργός του υπήρξε ένας από τους πιο κακόφημους πολιτικούς του 20ου αιώνα, ο οποίος βαρύνεται με τα χειρότερα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Πόσο κοστίζουν;

Οι πίνακες που αποδίδονται στον Αδόλφο Χίτλερ διατίθενται σε δημοπρασίες με αρχική τιμή  περίπου 4.000 ευρώ. Επειδή ωστόσο υπάρχει ζήτηση και μεγάλος ανταγωνισμός ανάμεσα στους υποψήφιους αγοραστές, η τιμή τους ανεβαίνει κατακόρυφα κατά τη διάρκεια της δημοπρασίας. Ενδεικτικά σε μια δημοπρασία που έγινε στο Μόναχο το 2014, για έναν ταπεινό πίνακα που αντικατόπτριζε τις πρώιμες καλλιτεχνικές φιλοδοξίες του Χίτλερ καταβλήθηκε τελικά το ποσό  των 130.000 ευρώ. Υποτίθεται πως ο συγκεκριμένος πίνακας άνηκε στον “μεγάλο Τίποτα” της Βιέννης, αλλά μπορεί να ήταν κι αυτός μια ακόμη επιτυχημένη παραχάραξη της “βιομηχανίας πλαστογραφιών” που έχει αναπτυχθεί και σ’ αυτόν τον τομέα.

Ο τζίρος της μαύρης αγοράς των ναζιστικών αντικειμένων

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών ο κύκλος εργασιών της αγοράς για αντικείμενα και έργα που σχετίζονται με τον ναζισμό υπολογίζονται σε περίπου 40 εκατομμύρια Ευρώ ετησίως. Κι αυτό, παρόλο που οι μεγαλύτεροι οίκοι δημοπρασιών δεν θέλουν, για ευνόητους λόγους, να ασχοληθούν με αυτό το είδος “εμπορίου τέχνης” και καμιά διάσημη γκαλερί δεν προτίθεται να φιλοξενήσει σχετική έκθεση, αλλά και επαγγελματίες εκτιμητές αποφεύγουν να συμμετάσχουν κι έτσι δεν υπάρχει σωστή αξιολόγηση των αντικειμένων, ούτε και της αξίας τους. Όλοι αυτές οι δημοπρασίες και συναλλαγές ναζιστικών αντικειμένων λαμβάνουν χώρα στο διαδίκτυο σε συνθήκες αδιαφάνειας και ανωνυμίας.

Ζωγράφιζε εκατοντάδες φτηνούς τουριστικούς πίνακες και καρτ ποστάλ

Είναι γνωστό πως ο Αδόλφος Χίτλερ είχε στα νιάτα του καλλιτεχνικές φιλοδοξίες, αλλά απέτυχε και στις δύο προσπάθειές του να εισέλθει στην ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης. Ο ίδιος κατηγόρησε τους εξεταστές του ως “μπουρζουά ελιτιστές” και “Εβραίους”, που σκόπιμα δεν αναγνώρισαν το καλλιτεχνικό ταλέντο και τις δυνατότητές του, χωρίς ποτέ να αποδεχθεί το προφανές, δηλαδή ότι “δεν το είχε”, πως ήταν, αν όχι ατάλαντος, τουλάχιστον ανεπαρκής για να γίνει μεγάλος καλλιτέχνης. Όντας πεισματάρης και ισχυρογνώμων συνέχισε να παριστάνει τον καλλιτέχνη, τον οποίο υποτίθεται πως δεν αναγνώριζε και περιθωριοποίησε ένα “διεφθαρμένο σύστημα”. Ταυτόχρονα προσπάθησε να επιβιώσει ζωγραφίζοντας πίνακες και καρτ ποστάλ, που πουλούσε αρχικά στην πολυεθνική πρωτεύουσα της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας και στη συνέχεια στο Μόναχο της Γερμανίας.

Προτού καταταχθεί στο Στρατό της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, με την έναρξη του Α ‘Παγκοσμίου Πολέμου, ο Χίτλερ πρόλαβε να κάνει εκατοντάδες φτηνές ζωγραφιές και τουριστικές καρτ-ποστάλ.   Από αυτές σήμερα έχει απομείνει ένας περιορισμένος αριθμός έργων, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν αδιαμφισβήτητα αυθεντικά και να αποδοθούν στον ίδιο τον Χίτλερ. Ξεχωρίζουν άλλωστε σχετικά εύκολα από το άψυχο και ατάλαντο περιεχόμενό τους, που παρουσιάζει ψυχρά πανοράματα πόλεων, στερούνται κάθε ιδιαιτερότητας, “σα να βγήκαν από μηχάνημα” και με μια τέτοια τεχνοτροπία που δεν είναι καθόλου δύσκολο να αντιγράψει κανείς.

Ο Χίτλερ συγκέντρωσε και κατέστρεψε τους περισσότερους πίνακές του

Ενδιαφέρον πάντως είναι πως, όταν ο Χίτλερ ανήλθε στην εξουσία κι έγινε ο νέος “σταρ” του γερμανικού λαού, αμέσως ξεκίνησε και η αντιγραφή και πλαστογράφηση των μέτριων έργων του. Το μεγαλύτερο αριθμό τέτοιων πλαστογραφιών έκανε ένας Βιεννέζος επιχειρηματίας ονόματι Reinhold Hanis, που έστησε μια μικρή “βιοτεχνία πλαστογράφησης” έργων του Χίτλερ. Όταν το αντιλήφθηκε αυτό ο Χίτλερ, όντας πλέον ο πανίσχυρος Φύρερ του Γ’ Ράιχ, έβαλε τους ανθρώπους του να συγκεντρώσουν -και πιθανώς να καταστρέψουν- όσους περισσότερους αυθεντικούς πίνακες του μπορούσαν να εντοπίσουν, απαγόρευσε την πώληση τους το 1937 και κυνήγησε τους πλαστογράφους του. Ο Reinhold Hanis συνελήφθη το 1937 και πέθανε στη φυλακή λίγους μήνες αργότερα.

Ο “αυθεντικός Χίτλερ”

Οι ειδικοί και οι εκτιμητές, παρότι θεωρούν πως είναι δύσκολο ένα έργο να χαρακτηριστεί “αυθεντικός Χίτλερ”, εντούτοις έχουν εντοπίσει κάποια βασικά στοιχεία για να αποκλείσουν τις παραχαράξεις. Για παράδειγμα ο Χίτλερ δε ζωγράφιζε ποτέ νεκρές φύσεις, δε χρησιμοποιούσε λάδι αντί για υδατογραφίες, κι επίσης δεν σχεδίαζε εικόνες πόλεων τις οποίες ποτέ του δεν επισκέφθηκε. Ωστόσο, όπως οι ίδιοι ειδικοί τονίζουν, αυτοί που ενδιαφέρονται να αγοράσουν “έργα του Χίτλερ” δεν δίνουν και τόσο σημασία σ’ αυτές τις “λεπτομέρειες” και συνήθως πιστεύουν σε αυτά που τους λένε ή θέλουν να ακούσουν, καθώς και οι ίδιοι απέχουν πολύ απο την Τέχνη αλλά βλέπουν την όλη υπόθεση μέσα από ένα ιδεολογικό πρίσμα είτε απλά ως επένδυση.

Η περίπτωση του δισεκατομμυριούχου Τεξανού συλλέκτη

Δεν είναι τυχαίο πως οι περισσότεροι συλλέκτες που επικεντρώνονται στα έργα του Χίτλερ είναι επιχειρηματίες ή ζάπλουτοι, συνήθως Αμερικανοί ή Άραβες. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει ένας διάσημος Τεξανός δισεκατομμυριούχος, ο οποίος κατέχει μια τεράστια συλλογή σχεδόν με “οτιδήποτε έχει σχέση με τον Χίτλερ”, που περιλαμβάνει από τα μαχαιροπίρουνα του μέχρι και τα φωτογραφικά άλμπουμ του. Ο ίδιος ανέθεσε στον εαυτό του την “ειδική αποστολή” να εντοπίσει όλα τα έργα που αποδίδονται στον Χίτλερ. Καυχιόταν μάλιστα πως σε μια από τις πολυτελέστατες επαύλεις του, που είχε 80 τοίχους, κρέμονταν περίπου 30 έργα του ίδιου του Χίτλερ! Μέσα στην έπαρσή του μπήκε μάλιστα στον πειρασμό να χρηματοδοτήσει την έκδοση ενός πολυτελούς καταλόγου, όπου παρουσιαζόταν όλη η “χιτλερική συλλογή” του. Ορισμένοι ειδικοί εντυπωσιάστηκαν και εξέτασαν τις φωτογραφίες του συγκεκριμένου καταλόγου. Τελικά το όλο εγχείρημα αποδείχθηκε μια παταγώδης αποτυχία καθώς αποδείχθηκε πως ένας μεγάλος αριθμός των έργων που εκτίθονταν στον κατάλογο δεν ήταν πρωτότυπα, αλλά αντίγραφα ή παραχαράξεις. Μετά από αυτό ο καυχησιάρης δισεκατομμυριούχος αποφάσισε να πουλήσει όσο-όσο την συλλογή του… 

Μια μακάβρια συλλογή

Μια πιο πρόσφατη περίπτωση συλλέκτη ναζιστικών αντικειμένων είναι αυτή του Kevin Vitkroft, ενός βαθύπλουτου Βρετανού, ο οποίος κατέχει ένα μεγάλο αριθμό αντικειμένων από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ανάμεσα τους και πολλά που έχουν σχέση με τους Ναζί  και δεν έχουν εκτεθεί ποτέ σε δημόσια θέα. Ανάμεσα τους αυθεντικά γράμματα του Χίτλερ από τη φυλακή Landsberg, όπου είχε φυλακιστεί μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 1923, το πικάπ της Εύα Μπράουν και διάφορα άλλα αντικείμενα γνωστών Ναζί αξιωματούχων που έχουν καταδικαστεί για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Πρόκειται για μια μακάβρια συλλογή, που θα είχε βεβαίως την ιστορική της αξία, αν στην εποχή μας το φάντασμα του Ναζισμού και του Φασισμού δεν επιχειρούσε να επιστρέψει από τον τάφο του και να στοιχείωσει και πάλι την Ευρώπη… 

* O Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος