Στον σημερινό συνδεδεμένο κόσμο είναι δύσκολο για κάποιον να απεμπλακεί, να πάρει απόσταση από όσα συμβαίνουν γύρω του. Μια ατελείωτη ροή ηλεκτρονικών μηνυμάτων, tweets, likes, σχολίων και εικόνων, μάς κρατά συνεχώς συνδεδεμένους στη σύγχρονη ζωή.

Αλλά στην Ιαπωνία περισσότεροι από μισό εκατομμύριο άνθρωποι ζουν ως σύγχρονοι ερημίτες. Είναι γνωστοί ως hikikomori. Η λέξη ετυμολογικά σημαίνει «τράβηγμα προς τα μέσα, περιορισμός». Σήμερα αναφέρεται στο σύνδρομο ή στο φαινόμενο  απομόνωσης εφήβων ή ενήλικων που αποσύρονται από την κοινωνική ζωή και αναζητούν την απομόνωση και τον αυτό-εγκλεισμό. Νέοι που αποχωρούν από κάθε κοινωνική επαφή και κλείνονται στα σπίτια τους για μήνες ή και χρόνια. Μια κυβερνητική έρευνα διαπίστωσε περίπου 600.000 hikikomori και εκτιμάται ότι ο αριθμός αυτός θα φτάσει σύντομα το ένα εκατομμύριο ανθρώπων, ενώ πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι το σύνολο είναι πολύ υψηλότερο, καθώς μπορεί να περάσουν χρόνια πριν ζητήσουν βοήθεια.

Το φαινόμενο εντοπίστηκε αρχικά μόνο στην Ιαπωνία, αλλά τα τελευταία χρόνια φαίνεται να εξαπλώνεται σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο, ενώ ήδη περιπτώσεις καταγράφονται στις ΗΠΑ, στην Ισπανία, την Ιταλία, τη Νότια Κορέα και τη Γαλλία.

Είναι ακόμη ασαφές αν οφείλεται σε αυξημένη συνειδητοποίηση ή σε αυξανόμενο πρόβλημα, αλλά η ανησυχία γύρω από την αυξανόμενη ανάγκη κοινωνικής απομόνωσης παγκοσμίως, εντείνεται. Τον περασμένο Ιανουάριο η βρετανική κυβέρνηση διόρισε υπουργό Μοναξιάς για να αντιμετωπίσει την μοναξιά που βιώνουν περισσότεροι από ένας στους δέκα Βρετανούς, ενώ τα πρόσφατα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας διαπίστωσαν ότι σχεδόν το 10% των παιδιών ηλικίας 16 έως 24 ετών ανέφεραν ότι αισθάνονται «πάντα ή συχνά» μόνα τους.

Οι νέοι που επιλέγουν εθελοντικά να κλειστούν στα σπίτια τους, μερικές φορές σε ένα δωμάτιο, ζουν εκεί εξαρτημένοι από το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, αποφεύγουν και αρνούνται την οποιαδήποτε επαφή και οποιαδήποτε προσωπική σχέση ή επικοινωνία συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπων της οικογένειας τους. 

Ασαφείς οι αιτίες;

Ο όρος hikikomori κατοχυρώθηκε από τον Ιάπωνα ψυχολόγο Tamaki Saitō το 1998 στο βιβλίο του «Κοινωνική απόσυρση – εφηβεία χωρίς τέλος». Σήμερα, τα πιο κοινά κριτήρια είναι ένας συνδυασμός φυσικής απομόνωσης, κοινωνικής αποφυγής και ψυχολογικής δυσφορίας που διαρκεί έξι μήνες ή και περισσότερο.

Στο ρεπορτάζ του BBC, μίλησαν κάποιοι τέτοιοι νέοι από το κέντρο υποστήριξης του hikikomori στην πόλη Fukuoka και περιγράφουν την πίεση που ένιωσαν για να συμμορφωθούν με τα κοινωνικά πρότυπα και επιταγές. «Το σχολείο είναι μια μονοκαλλιέργεια, όλοι πρέπει να έχουνν την ίδια γνώμη», λέει ο Haru, 34 ετών. «Αν κάποιος έχει διαφορετική άποψη ή συμπεριφορά, τότε μένει εκτός ομάδας, περνά στο περιθώριο».

Η συμβίωση στην ιαπωνική κοινωνία έχει επίσης καταστεί δυσκολότερη. Η οικονομική στασιμότητα, ο ανταγωνισμός, η σκληρή εργασία, το εργασιακό άγχος υπονόμευσαν τις κολεκτιβιστικές παραδόσεις της Ιαπωνίας και επικράτησε μια πιο ατομικιστική και ανταγωνιστική δυτική κοσμοθεωρία, λέει ο Tamaki Saitō. «Στην πλειοψηφία τους είναι απόφοιτοι πανεπιστημίου και ο οικονομικός αντίκτυπος στη χώρα είναι φοβερός. Πολλοί hikimori έχουν αποφοιτήσει από πολύ καλά διάσημα πανεπιστήμια και αυτό είναι μια πολύ θλιβερή κατάληξη».

Όμως ο αυξανόμενος αριθμός περιπτώσεων εκτός Ιαπωνίας οδηγεί τους επιστήμονες να αμφισβητήσουν τον πολιτισμικό, τοπικό χαρακτήρα της κατάστασης. Σε μια έρευνα του 2015, ο Saitō και συνάδελφοί του στις ΗΠΑ, τη Νότια Κορέα και την Ινδία διαπίστωσαν ομοιότητες και κοινά κλινικά κριτήρια και στις τέσσερις χώρες. Ο Alan Teo, αναπληρωτής καθηγητής ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Υγείας και Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Όρεγκον στις Η.Π.Α., λέει ότι τον επισκέπτονται τακτικά Αμερικανοί που αυτοπροσδιορίζονται με την πάθηση hikikomori. Η Ισπανή ψυχίατρος Angeles Malagon-Amor, στο Hospital del Mar της Βαρκελώνης, σκόνταψε στο πρόβλημα κατά τη διάρκεια ενός προγράμματος θεραπείας στο σπίτι στη Βαρκελώνη. Η Malagon-Amor και οι συνεργάτες της εντόπιζαν συχνά ασθενείς με παρατεταμένες περιόδους κοινωνικής απόσυρσης, γεγονός που τους οδήγησε στη βιβλιογραφία για το ιαπωνικό hikikomori.

Ένας παράγοντας που συζητείται τακτικά μεταξύ των ειδικών είναι ο ρόλος της τεχνολογίας, όπως το Διαδίκτυο, τα κοινωνικά μέσα και τα βιντεοπαιχνίδια. Ορισμένοι ειδικοί, ρίχνουν εν μέρει το φταίξιμο στην κουλτούρα του otaku- εθισμένοι με το manga, το anime, τα video games και άλλους επίπλαστους και φανταστικούς εικονικούς κόσμους. Πολλοί hikikomori που μίλησαν ήταν παραγωγικοί χρήστες του διαδικτύου και των βιντεοπαιχνιδιών και πολλές μελέτες έχουν σημειώσει υψηλά επίπεδα χρήσης της τεχνολογίας μεταξύ τους, αλλά απέχουν πολύ από το να εξηγήσουν το φαινόμενο και την ανάγκη απόσυρσης.

Ο TaeYoung Choi, ψυχίατρος και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Daegu, ο οποίος εργάστηκε στη μελέτη, δεν πιστεύει ότι η τεχνολογία οδηγεί αναγκαστικά στην απόσυρση, πιστεύει ότι απλώς μπορεί να την υποστηρίξει και να την εμβαθύνει. Σε μια μελέτη του 2018 για τις υποθέσεις hikikomori στη Βαρκελώνη, η Malagon-Amor δήλωσε ότι βρήκαν μόνο το 30% των ανθρώπων εθισμένους στο διαδίκτυο.

Η επίδραση της τεχνολογίας είναι αναμφισβήτητη αλλά όχι η μοναδική, λέει ο Tamaki Saitō. Τα παιχνίδια υπολογιστών έχουν ξαναγράψει τη φύση του παιχνιδιού, υποστηρίζει, με τα παιδιά να ξοδεύουν όλο και περισσότερο χρόνο σε ελεγχόμενα εικονικά περιβάλλοντα και όχι στον απρόβλεπτο πραγματικό κόσμο. Ταυτόχρονα, το διαδίκτυο, τα smartphones και τα κοινωνικά μέσα έχουν καταστήσει πολύ συχνότερα την έμμεση και όχι την πρόσωπο με πρόσωπο επαφή. Πιστεύει ότι αυτό είναι επιζήμιο για την ανάπτυξη των παιδιών, καθιστώντας τα λιγότερο ανθεκτικά και λιγότερο έμπειρα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ακριβώς όπως πρέπει να είμαστε εκτεθειμένοι στη βρομιά για να αναπτύξουμε ανοσία στις ασθένειες, πρέπει να είμαστε εκτεθειμένοι στον κίνδυνο και στην αποτυχία για την ανάπτυξη της ανθεκτικότητας και της ανεξαρτησίας, προσθέτει. Ωστόσο, εν προκειμένω δεν αρκεί να δαιμονοποιήσουμε την τεχνολογία. Τα κοινωνικά μέσα ή το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο δεν αποτελούν τις βασικές αιτίες των προβλημάτων ψυχικής υγείας, είναι οχήματα επικοινωνίας που μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο θετικά όσο και αρνητικά.

Μάλιστα, το διαδίκτυο παρέχει παράλληλα ένα παράθυρο στις απομονωμένες ζωές των hikikomori και η διασύνδεση των online και offline κόσμων θα μπορούσε επίσης να προσφέρει τρόπους για να διευκολύνει το hikikomori πίσω στην καθημερινή ζωή. Και δεδομένου ότι μιλάμε για την Ιαπωνία, μέχρι και ρομπότ σκέφτηκαν οι ειδικοί να χρησιμοποιήσουν για να επαναφέρουν τους hikikomori στην κοινωνική επαφή με ελεγχόμενο τρόπο. Οι ερευνητές στο Χονγκ Κονγκ έχουν χρησιμοποιήσει με επιτυχία σκυλιά για παρόμοιο σκοπό, τον οποίο πιστεύουν ότι θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν ως πρότυπο.

Ωστόσο, οι ειδικοί συμφωνούν ότι δεν υπάρχει υποκατάστατο της άμεσης κοινωνικής επαφής. Σε δημοσκόπηση το 2014, αποκαλύφθηκε ότι οι περισσότεροι νέοι είναι μη ικανοποιημένοι από τη ζωή τους, μόνο το 7,5% των νέων δήλωσαν ότι νιώθουν καλά με τον εαυτό τους.

Μια άλλη μελέτη επιβεβαίωσε ότι οι υπερπροστατευτικοί γονείς δημιουργήσουν υπερβολικά εξαρτημένα παιδιά που αργότερα έχουν πρόβλημα να λειτουργήσουν μόνοι τους ως ενήλικες και τα οποία επαναστατούν ενάντια στις τεράστιες προσδοκίες που τους έθεσαν οι γονείς τους, όπως σημειώνει το omgfacts.com.

Αναμένεται η μελέτη που θα τολμήσει να διαπιστώσει την παρακμή του σύγχρονου αναπτυγμένου κόσμου και του τρόπου ζωής που επιβάλλει, παράγοντας δυστυχία και εκπαιδεύοντας τους ανθρώπους στην ανελευθερία και στην υπακοή.