Επτά χρόνια μετά το τσουνάμι που κατέστρεψε τη βορειοανατολική Ιαπωνία, οι πόλεις ανοικοδομούνται. Αλλά θα επιστρέψουν οι κάτοικοί τους; Και επιπλέον, θα έπρεπε να επιστρέψουν; Η τοξική κληρονομιά της Φουκουσίμα, φαίνεται ότι θα διαρκέσει για δεκαετίες. 

Στο δημοτικό σχολείο της Αραχάμα, ο πίνακας είναι γραμμένος και η σκόνη ξεχειλίζει στο ράφι της κιμωλίας, σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα από τις 02.46 στις 11 Μαρτίου 2011. Στην πραγματικότητα όμως πριν επτά χρόνια ένα τεράστιο τσουνάμι κατέστρεψε τα πάντα στην γύρω περιοχή εκτός από αυτό το σχολείο. Γύρω γύρω συντρίμμια και εκσκαφείς που δουλεύουν. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι κάποτε υπήρχαν 800 σπίτια στην περιοχή αυτή, όπου φιλοξενούνταν 2.200 άνθρωποι. Ο ωκεανός είναι μόλις μισό μίλι μακριά. Ένα θαλάσσιο τείχος είναι υπό κατασκευή. 

Η περιοχή Τοχόκου στην οποία βρίσκεται το σχολείο είναι στις βορειοανατολικές ακτές του Χονσού, του μεγαλύτερου νησιού της Ιαπωνίας. Μετά τον σεισμό που δημιουργήθηκε από το πυρηνικό δυστύχημα της Φουκουσίμα, κύματα είκοσι μέτρων χτύπησαν την περιοχή με απίστευτη ταχύτητα. Το σχολείο που χτίστηκε το 1873 ήταν το μόνο που έμεινε όρθιο. Αρχικά ο δήμος είχε αποφασίσει να το κατεδαφίσει αλλά τελικά αποφασίστηκε το κτίριο να διατηρηθεί. 

Η περιοχή θεωρείται ζώνη κινδύνου στην οποία απαγορεύονται οι κατασκευές. Οι επιζώντες έχουν καταφύγει στην ενδοχώρα και μένουν σε προσωρινές κατοικίες. Η καταστροφή είχε τρεις φάσεις: το πυρηνικό ατύχημα, τον σεισμό και το τσουνάμι. Από τους 450.000 εκτοπισθέντες, 160.000 αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω των επιπέδων ακτινοβολίας μετά την έκρηξη στο πυρηνικό εργοστάσιο. 

Διαβάστε σχετικά: «Ελάσσων μεταφυσική των τσουνάμι» του Ζαν – Πιερ Ντουπουί

Σχεδόν το 70% του Μινάμι – Σανρίκου καταστράφηκε. Είναι μια μικρή παραθαλάσσια πόλη 90 χλμ βορειοανατολικά του Σεντάι. Είχε πληθυσμό περίπου 17.000 κατοίκους. Τώρα η μικρή πόλη ανοικοδομείται. Ένα ταχυδρομείο, κομμωτήρια, ένα μαγαζί σούσι και ζαχαροπλαστεία. Ένας πρώην ψαράς που εργάζεται τώρα στον τομέα των κατασκευών, δηλώνει στην Monde Diplomatique: 

«Ανοικοδομούμε την πόλη, αλλά δεν είμαστε πραγματικά σίγουροι για ποιον το κάνουμε. Πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν να επιστρέψουν σε ένα μέρος όπου έχασαν τα πάντα. Σε επτά χρόνια, οι νέοι άνθρωποι έχουν ξαναχτίσει τη ζωή τους, μακριά από εδώ. Είμαι τυχερός, έχω ακόμη την οικογένειά μου. Ζουν με τον αδελφό μου περίπου 100 χλμ μακριά από εδώ. Επιπλέον έχω αυτή τη δουλειά. Όσον αφορά την επιστροφή στην αλιεία, πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν να φάνε τα ψάρια μας, παρόλο που η ακτινοβολία είναι κάτω από το νόμιμο όριο. Σε όλες τις μικρές πόλεις κατά μήκος της ακτής οι άνθρωποι ανησυχούν». 

Η ανοικοδόμηση δεν είναι αρκετή για να κάνει τους ανθρώπους να επιστρέψουν. Πρέπει αυτοί να καθησυχαστούν. Αυτή τη στιγμή στο Μινάμι – Σανρίκου υπάρχουν πιο πολλοί εργαζόμενοι από τους κατοίκους. Αλλά για πόσο; Η κυβέρνηση έχει αρχίσει να υποχωρεί. Επένδυσε 25,5 τρισεκατομμύρια γιεν (241 δις δολάρια) μεταξύ του 2011 και του 2015, αλλά το ποσό μειώθηκε κατά 75% για το 2016 – 20. 

Η περιοχή της Φουκουσίμα προτάθηκε ως υποψήφια για την κατασκευή του πυρηνικού εργοστάσιου με την υποστήριξε των δήμων Φουκουσίμα, Οκμού και Φουτάμπα. Το γεγονός ότι ήταν παραθαλάσσια την καθιστούσε κατάλληλη για την ψύξη των αντιδραστήρων σε μια χώρα που στερείται ενός εθνικού δικτύου ποταμών. Επειδή βρίσκεται 225 χλμ. βόρεια του Τόκιο κρίθηκε ότι βρίσκεται σε καλή θέση κι έτσι κατασκευάστηκαν εκεί έξι πυρηνικοί αντιδραστήρες μεταξύ του 1967 και 1979. 

Η σχέση των τοπικών αρχών της Φουκουσίμα, της κεντρικής κυβέρνησης της χώρας και της εταιρείας που διαχειριζόταν το πυρηνικό εργοστάσιο, Tokyo Electric Power Company (Tepco) ήταν ιδιαιτέρως καλές. Οι κρατικές ενισχύσεις είτε μέσω επιχορηγήσεων, είτε μέσω φορολογικών ελαφρύνσεων, τροφοδοτούσαν την περιφερειακή οικονομία. Η πόλη Φουκουσίμα απολάμβανε τεράστιους προϋπολογισμούς και μεγάλη αυτονομία κάτι που έφερε δημοτικότητα που μετατράπηκε σε εκλογικό πλεονέκτημα για τους συμβούλους που ζητούσαν επανεκλογή. Το όνομα της Tepco, φιγουράριζε με υπερηφάνεια στο μπροστινό μέρος του πυρηνικού σταθμού της Φουκουσίμα. 

Εκτός από την απόκρυψη περίπου 200 συμβάντων μεταξύ του 1977 και του 2002 και την παραποίηση των εκθέσεων ελέγχου, η Tepco αγνόησε και μια έκθεση του 2009 που προειδοποιούσε για τον κίνδυνο ενός τσουνάμι με κύματα έξι μέτρων. Το κύμα που προκλήθηκε μια ώρα μετά τον σεισμό του 2011 ήταν 14 – 15 μέτρα. Το ρεύμα κόπηκε και οι γεννήτριες που θα τροφοδοτούσαν τις αντλίες ψύξης πλημμύρισαν. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τρεις από τους έξι αντιδραστήρες της Φουκουσίμα να καταρρεύσουν με αποτέλεσμα τη διαρροή ραδιενέργειας. 

Σήμερα η κλίμακα και το κόστος του καθαρισμού, της αποσυναρμολόγησης του σταθμού και της απολύμανσης του εδάφους και του νερού – είναι τεράστια. Η πρόσληψη εργαζομένων είναι δύσκολη επομένως η Tepco χρησιμοποιεί όλο και περισσότερους υπεργολάβους. Οι εργοδότες, μερικοί ελεγχόμενοι από τη γιακούζα (ιαπωνική μαφία), δίνουν την εντύπωση ότι εξυπηρετούν όλα τα συμφέροντα. Στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει ότι ορισμένοι εργαζόμενοι διακινδυνεύσουν τη ζωή τους για να κερδίσουν λίγα χρήματα παραπάνω δουλεύοντας σε μια μολυσμένη ζώνη και τα διευθυντικά στελέχη αναζητούν εργαζόμενους, οι οποίοι είναι όλο και πιο δύσκολο να βρεθούν εξαιτίας των πολλαπλών κινδύνων στους οποίους ενδέχεται να εκτεθούν. 

Περισσότεροι από 60.000 άνθρωποι εργάστηκαν στο εργοστάσιο από το 2011. Κάθε μέρα περίπου 6.000 εργάτες βοηθούν στη διάλυση των τριών αντιδραστήρων που καταστράφηκαν από την έκρηξη. Ο περιορισμός του ραδιενεργού υλικού (corium) που μοιάζει με λάβα και δημιουργείται στον πυρήνα του αντιδραστήρα παραμένει η μεγαλύτερη πρόκληση. Περνώντας από όλα τα στρώματα των αντιδραστήρων το ραδιενεργό υλικό έχει φτάσει στην τελευταία γραμμή άμυνας πριν η ρύπανση περάσει στα υπόγεια ύδατα που χύνονται στον Ειρηνικό. 

Στον τομέα της υγείας έχει υπάρξει μια πολύ σοβαρή υποτίμηση και υποβάθμιση των συνεπειών της Φουκουσίμα. Οι επίσημες ιαπωνικές και διεθνείς αναφορές αποδίδουν την μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης καρκίνων στους πιο αποτελεσματικά προγράμματα ελέγχων. Από το 2011, η Σεσίλ Ασανούμα Μπρις, ερευνήτρια αστικής κοινωνιολογίας από το Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας περιοδεύει στην πληγείσα περιοχή. Η επιδημιολογική μελέτη σε 380.000 παιδιά στο νομό της Φουκουσίμα εντόπισε 197 περιπτώσεις καρκίνου του θυρεοειδούς. 

Σύμφωνα με Μπρις, «η λειτουργία καθαρισμού και οι επισκέψεις στις πληγείσες περιοχές εξυπηρετούν έναν στόχο: να καθησυχάσουν τους κατοίκους ώστε αυτοί να επιστρέψουν στα χωριά τους, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει την αύξηση του επιτρεπόμενου επιπέδου ακτινοβολίας, κάτι που έκανε η κυβέρνηση από τον Απρίλιο του 2011. Το επιτρεπόμενο γενικό όριο αυξήθηκε από 1 mSv σε 20 mSv (που είναι το κανονικό επίπεδο για τους εργαζόμενους σε πυρηνικά εργοστάσια) και το επίπεδο των εργαζομένων στους σταθμούς αυξήθηκε πρώτα σε 100 mSv και στη συνέχεια 250 mSv.

Υπάρχουν αμφιβολίες ως προς το κατά πόσον θα συνεχίσουν να προσλαμβάνονται εργαζόμενοι. Η διαδικασία αποσύνθεσης του εργοστασίου στη Φουκουσίμα μπορεί να διαρκέσει άλλα 40 χρόνια. Η ρομποτική έρευνα συνεχίζεται, αλλά τρεις εκατοντάδες τόννοι νερού αντλούνται – και μολύνονται – καθημερινά για την ψύξη των τετηγμένων πυρήνων των αντιδραστήρων. Αρκετοί χιλιάδες τόνοι μερικώς επεξεργασμένου νερού που εξακολουθεί να περιέχει τρίτιο έχουν ήδη ριχτεί στον Ειρηνικό. Πάνω από 1 εκατομμύριο κυβικά μέτρα νερού αποθηκεύονται επί του παρόντος, και αναμένεται να απορριφθούν παρά τις αντιδράσεις των κατοίκων της περιοχής. 

Περίπου 600 τετραγωνικά χιλιόμετρα γης γύρω από τον σταθμό ηλεκτροπαραγωγής επίσης απολυμαίνονται. Η κυβέρνηση αποκτά Γη από πολλούς ιδιοκτήτες για να τοποθετηθούν εκεί εκατομμύρια κυβικά μέτρα αποβλήτων. Με τον τρόπο αυτό συνδέονται σταδιακά οι εγκαταλελειμμένες κοινότητες κοντά στον πυρηνικό σταθμό. Παράλληλα το έδαφος που αποξέεται αποθηκεύεται συχνά λίγα χιλιόμετρα μακριά. Με τον τρόπο αυτό διακινδυνεύεται η διάδοση της ραδιενέργειας. Τουλάχιστον 50 εκατ. κυβικά μέτρα μολυσμένου εδάφους και άλλα απόβλητα βρίσκονται ήδη σε μαύρους σάκους που έχουν διάρκεια ζωής τριών ή τεσσάρων ετών αν δεν ανοιχτούν. Οι σάκοι αυτοί επαναχρησιμοποιούνται στην δημιουργία ασφάλτους σε δρόμους και γέφυρες.

Στις 31 Μαρτίου 2017, η κυβέρνηση σταμάτησε την άνευ όρων βοήθεια για επανεγκατάσταση προκειμένου να πιέσει τους απρόθυμους κατοίκους που ζουν εκτός της πληγείσας ζώνης να επιστρέψουν. Περίπου 27.000 δεν είχαν άλλη επιλογή από το να επιστρέψουν. Υπάρχουν κι άλλες στρατηγικές, όπως η καμπάνια Ethos που έχει στόχο την εκπαίδευση των όσων ζουν σε μολυσμένες ζώνες: διανέμονται σχολικά εγχειρίδια, δημιουργούνται τηλεοπτικά σποτ για την πώληση φρέσκων προϊόντων από τις περιοχές αυτές ή σποτ που προωθούν την (μη αποδεδειγμένη) απολύμανση της περιοχής. 

Η καμπάνια επιδιώκει να πείσει ότι το μολυσμένο περιβάλλον είναι λιγότερο επιβλαβές για τους ανθρώπους από το «φόβο της ακτινοβολίας» ή το άγχος που προκαλείται από την απώλεια της εστίας. Ένας από τους κατοίκους λέει: «Μας είπαν ότι δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα. Το μόνο που θα έπρεπε να κάνουμε θα ήταν να αποφεύγουμε τα ‘καυτά σημεία’. Αλλά δεν μπορούμε να πάμε στα βουνά ή κοντά στα ποτάμια. Δεν μπορούμε να πάμε από δω ή από εκεί. Πως θα ζήσουμε εδώ;». Αυτό τον Μάρτιο η εφημερίδα Fukushima Minpo ανέφερε ότι από την καταστροφή, 2.211 άνθρωποι έχουν αυτοκτονήσει ή έχουν χάσει τη ζωή τους εξαιτίας της αποτυχίας τους να αναζητήσουν βοήθεια ή φάρμακα.

Η Tepco θεωρήθηκε τελικά υπεύθυνη για το πυρηνικό ατύχημα της Φουκουσίμα το Σεπτέμβριο του 2017, αλλά σύμφωνα με την Μπρις, η φήμη της Ιαπωνικής κυβέρνηση ξεπλύθηκε κι έτσι θα μπορούσε να συνεχίσει να παράγει παραπληροφόρηση, ώστε οι άνθρωποι να μην γνωρίζουν την πραγματική ζημιά που δημιούργησε ή προκαλεί η πυρηνική ενέργεια. Η κυβέρνηση και το πυρηνικό λόμπι αυξάνουν τον έλεγχό τους επειδή ο πρωθυπουργός Σίνζο Άμπε επιμένει ότι η Ιαπωνία δεν μπορεί να κάνει χωρίς πυρηνική ενέργεια, η οποία παρήγαγε το 30% της ηλεκτρικής ενέργειας της Ιαπωνίας έως και πριν από το δυστύχημα της Φουκουσίμα. 

Σήμερα, πέντε αντιδραστήρες λειτουργούν και πάλι και ακόμη 19 περιμένουν έγκριση για την επανεκκίνησή τους. Τον Μάρτιο του 2017, η εκτελεστική επιτροπή της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής που είναι υπεύθυνη για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Τόκιο το 2020 ενέκρινε πρόταση για εκδηλώσεις στο γήπεδο μπέιζμπολ Ατζούμα της Φουκουσίμα, μόλις 90 χλμ βορειοδυτικά του πυρηνικού σταθμού. Το γήπεδο θα ανακαινιστεί για τους αγώνες. Ένας από τους εκτοπισμένους κατοίκους της Φουκουσίμα μου είπε: «Ίσως υπάρξουν μειωμένες τιμές για ανθρώπους από το Τοχόκου. Ή μήπως όχι. Έχουμε γίνει παρίες της Ιαπωνίας. Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ακόμη ότι θα τους μεταδώσουμε κάτι».