Επιγραφές από μερικούς από τους παλαιότερους πολιτισμούς του κόσμου κρύβουν πλούσιες λεπτομέρειες για τη ζωή χιλιάδες χρόνια πριν, αλλά λίγοι άνθρωποι σήμερα μπορούν να τις διαβάσουν. Οι γλώσσες στις οποίες είναι γραμμένες είναι νεκρές, η σύγχρονη τεχνολογία όμως ίσως να μπορεί να τις φέρει πίσω στη ζωή.

Τα πυκνά σφηνοειδή σημάδια που χαράχτηκαν στις πήλινες πλάκες που σώζονται εδώκαι χιλιάδες χρόνια, είναι ίσα – ίσα ορατά κάτω από το απαλό φως, στο Βρετανικό Μουσείο. Αυτά τα μικροσκοπικά σημάδια είναι τα απομεινάρια του παλαιότερου συστήματος γραφής του κόσμου όμως, του σφηνοειδούς.

Αναπτύχθηκε πριν από περισσότερα από 5.000 χρόνια στη Μεσοποταμία, την εύφορη γη μεταξύ των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, όπου σήμερα βρίσκεται το Ιράκ και ήταν το σύστημα γραφής με το οποίο καταγράφηκε η ζωή σε ένα σύνθετο και συναρπαστικό πολιτισμό για περισσότερο από τρεις χιλιετίες. Από εξαγριωμένες επιστολές μεταξύ  βασιλικών αδελφών μέχρι τις πρακτικές για να ηρεμήσεις μωρό, οι δίσκοι αυτοί προσφέρουν μια μοναδική εικόνα για μια κοινωνία στην αυγή της ιστορίας.

Περίπου μισό εκατομμύριο τέτοιων επιγραφών έχουν έρθει στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη, αλλά αμέτρητες ακόμη είναι θαμμένες στο έδαφος.

Αν και η σφηνοειδής γραφή αποκωδικοποιήθηκε για πρώτη φορά από μελετητές πριν από περίπου 150 χρόνια, η γλώσσα έχει αποκαλύψει τα μυστικά της μόνο σε μια μικρή ομάδα ανθρώπων που μπορούν να τη διαβάσουν. Περίπου το 90% των κειμένων σε σφηνοειδή παραμένουν αμετάφραστα.

Αυτό θα μπορούσε να αλλάξει όμως, χάρη σε έναν πολύ σύγχρονο βοηθό: την μηχανική μετάφραση.

«Η επιρροή που έχει η Μεσοποταμία στην κουλτούρα μας είναι κάτι που οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν πολύ », λέει στο BBC η Émilie Pagé-Perron, ερευνητής Ασσυριολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. «Η Μεσοποταμία μας έδωσε τον τροχό, την αστρονομία, την ώρα των 60 λεπτών, τους χάρτες, την ιστορία του μεγάλου κατακλυσμού και της κιβωτού και το πρώτο έργο της λογοτεχνίας, το Έπος του Γκιλγκαμές», σημειώνει. «Τα κείμενα που σώζονται είναι όμως στην Σουμεριακή  και στην Ακκαδική γλώσσα, που μπορούν να διαβάσουν μόνο ελάχιστοι μελετητές», τονίζει.

Η Ασσυριολόγος από τον Καναδά, συντονίζει αυτή την περίοδο ένα πρότζεκτ που έχει σκοπό να μεταφράσει 69.000 αναφορές από τη Μεσοποταμία από τον 21ο αιώνα π.Χ. Ένας από τους στόχους είναι να ανοίξει το παρελθόν σε νέες έρευνες.

Η ίδια και η ομάδα της αναπτύσσουν αλγόριθμους σε ένα δείγμα 4.000 αρχαίων διοικητικών κειμένων, που αναφέρονται σε παραδόσεις προϊόντων στους ναούς, για παράδειγμα. Τα κείμενα έχουν ήδη μεταγραφεί στο λατινικό αλφάβητο από τους σύγχρονους μελετητές. Μόλις αυτοί οι αλγόριθμοι μάθουν να μεταφράζουν τα συγκεκριμένα δείγματα σε αγγλικά, θα μεταφράσουν αυτόματα και οποιοδήποτε άλλο αντίστοιχο κείμενο.

Η ερευνήτρια πιστεύει ότι το πρώτο μέρος του εγχειρήματος που έχει ξεκινήσει θα έχει ολοκληρωθεί μέσα στην επόμενη χρονιά. Σύμφωνα με την ίδια, οι επιγραφές που έχουν βρεθεί δίνουν μια εικόνα της καθημερινής ζωής στην αρχαία Μεσοποταμία, των δομών εξουσίας και των δικτύων εμπορίου, αλλά και άλλων πτυχών της κοινωνικής της ιστορίας, όπως ο ρόλος των γυναικών εργατριών. Οι μεταφράσεις με δυνατότητα αναζήτησης θα επέτρεπαν σε ερευνητές από άλλες περιοχές να εξερευνήσουν αυτές τις πλούσιες πτυχές της ζωής στον αρχαίο κόσμο, εκτιμά.

Ελάχιστοι από εμάς θα έχουν ποτέ την ευκαιρία να κρατήσουν στην παλάμη τους μια επιγραφή 5.000 ετών. Αλλά χάρη στις προηγμένες τεχνικές απεικόνισης, οποιοσδήποτε μπαίνοντας απλά στο διαδίκτυο μπορεί τώρα να αποκτήσει πρόσβαση σε θησαυρούς, όπως η παλαιότερη βασιλική βιβλιοθήκη που έχει διασωθεί και η οποία ψηφιοποιείται. Πρόκειται για ευρήματα από τη βιβλιοθήκη της Νινευή, μερικά από τα οποία εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο. Αν και μαυρισμένες από την πυρκαγιά  που κατέστρεψε την πόλη το 612 π.Χ., τα κείμενα μπορούν ακόμα να διαβαστούν. Οι νέες τεχνικές απεικόνισης καθιστούν δυνατό το να φανούν επαρκώς σημάδια που μπορεί να είναι πολύ σκοτεινά για να τα δει ανθρώπινο μάτι.

Μια άλλη ομάδα ερευνητών ψηφιοποιούν επιγραφές και σφραγίδες που εκτίθενται σε συλλογές στην Τεχεράνη, το Παρίσι και την Οξφόρδη, στο πλαίσιο του πρότζεκτ «Cuneiform Digital Library Initiative». Αυτή η τεράστια ηλεκτρονική βάση δεδομένων περιέχει ήδη το ένα τρίτο περίπου των σφηνοειδών κειμένων του κόσμου, καθώς και ορισμένες μη κρυπτογραφημένες γλώσσες. Πρόκειται για ένα σημαντικό έργο, καθώς χωρίς αυτό θα ήταν αδύνατο το επόμενο βήμα, το να γίνει δηλαδή η μετάφραση των κειμένων από αυτοματοποιημένους αλγόριθμους. Η ψηφιοποίηση είναι επίσης σημαντική γιατί βοηθά τους ερευνητές να βρουν τους δεσμούς μεταξύ  κειμένων που είναι διάσπαρτα σε συλλογές σε όλο τον κόσμο.

Οι άνθρωποι βέβαια εξακολουθούν να παραμένουν καλύτεροι από μηχανές στην αποκρυπτογράφηση, μια διαδικασία που απαιτει πνευματική ευελιξία, δημιουργικά νοητικά άλματα και κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι έζησαν και οργανώθηκαν. Ωστόσο, η τεχνολογία βοηθά σημαντικά τη διαδικασία αποκρυπτογράφησης παρέχοντας λεπτομερείς εικόνες που μπορούν να μεγεθυνθούν, να μοιραστούν και να συγκριθούν.

Ίσως μια μέρα να καταφέρουμε να διαβάσουμε όλα τα αρχαία κείμενα νεκρών γλωσσών που διαθέτουμε μεταφρασμένα – αν και πολλά από τα αινίγματα της Μεσοποταμίας είναι πιθανό να μην λυθούν, εξαιτίας του ότι πολλά κομμάτια επιγραφών που λείπουν παραμένουν στο έδαφος και αναμένουν να ανασκαφούν.

Οι βασιλιάδες της αρχαίας Μεσοποταμίας σκέφτονταν πάντως πολύ τις έννοιες του παρελθόντος και του μέλλοντος. Διατήρησαν κείμενα από προγενέστερες από αυτούς εποχές και έθαψαν ειδικές επιγραφές που καταγράφουν τα ονόματά τους και τα επιτεύγματά τους, υποσχόμενοι ανταμοιβές για έναν μεταγενέστερο άρχοντα που θα τους τιμήσει.

Κατά κάποιο τρόπο η επιθυμία τους έγινε πραγματικότητα. Οι μάχες και οι κατακτήσεις τους μπορεί να ξεχαστούν από τους περισσότερους. Αλλά η πιο ισχυρή τους εφεύρεση, η γραφή, βοήθησε την ανθρωπότητα να αναπτύξει ιδέες και τεχνολογίες για χιλιετίες – και τώρα εκπαιδεύει τις μηχανές να μάθουν από το παρελθόν.