Η Μέση Ανατολή εισέρχεται στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα με σημαντικές αλλαγές στις γεωπολιτικές της ισορροπίες.

Νέες προκλήσεις και προτεραιότητες, ειδικά στον δημογραφικό, ενεργειακό και περιβαλλοντικό τομέα, σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές στο εσωτερικό μεγάλων αραβικών χωρών, ανακατατάξεις παραδοσιακών συμμαχιών, αλλά και mega projects, δημιουργούν ένα νέο γεωπολιτικό σκηνικό, με ευκαιρίες αλλά και παγίδες

Οι εσωτερικοί παράγοντες που μετασχηματίζουν τη Μέση Ανατολή

Στο κατώφλι του 2021 η Μέση Ανατολή δίνει την εντύπωση μιας περιοχής που αλλάζει δραματικά.  Όλα δείχνουν ότι υφίσταται έναν ακόμη ιστορικό μετασχηματισμό. Κάποια τείχη πέφτουν, αλλά και κάποια νέα τείχη ορθώνονται.

Καταλύτες προς αυτή την κατεύθυνση αποτελεί η πτώση της ιδεολογίας του Παναραβισμού και του αραβικού εθνικισμού, η εξασθένιση του πανισλαμισμού και του ριζοσπαστικού Ισλάμ, ο ατελεύτητος εμφύλιος πόλεμος (στη ουσία proxy war) στη Συρία και στη Λιβύη, η ένταση της διαμάχης των περισσοτέρων αραβικών χωρών με το Ιράν, αλλά και την Τουρκία.

Ο κυριότερος καταλύτης όμως του μετασχηματισμού της Μέσης Ανατολής αποτελεί η προσέγγιση και η συνεργασία σημαντικών αραβικών χωρών με τον, μέχρι πρότινος «ιστορικό εχθρό» τους, το Ισραήλ, η αναγνώριση του οποίου θεωρείται δεδομένη.

Το Ισραήλ κανονικοποιεί σταδιακά τις σχέσεις του με τους Άραβες γείτονες του. Από το 1948 η ίδρυση του ισραηλινού κράτους στα εδάφη της Παλαιστίνης αποτέλεσε επί δεκαετίες «αιτία πολέμου» και συγκρούσεων με τον αραβικό κόσμο. Το Παλαιστινιακό Ζήτημα υπήρξε σημαία του Παναραβισμού και του αραβικού εθνικισμού και βασικό στοιχείο τριβής των σχέσεων του αραβικού κόσμου με τη Δύση.

Οι Παλαιστίνιοι στρέφονται στην Τουρκία, οι αραβικές χώρες προσεγγίζουν το Ισραήλ

Σήμερα, επτά δεκαετίες αργότερα, το Παλαιστινιακό δεν αποτελεί πλέον τον καθοριστικό παράγοντα στις σχέσεις Ισραήλ-Αραβικού Κόσμου. Με τους Παλαιστίνιους να στρέφονται στην Τουρκία του Ερντογάν για υποστήριξη, αλλά και στη Χεζμπολά και στο σιιτικό Ιράν, το οποίο εδραίωσε στο μεταξύ την επιρροή του στο Ιράκ, στη Συρία και στο Λίβανο, οι Αραβικές χώρες δεν δείχνουν πλέον τον ίδιο ενθουσιασμό στην στήριξη των Παλαιστινίων, ενώ ανοίγουν διαύλους επικοινωνίας με το Ισραήλ.

Τον Αύγουστο του 2020 τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) εγκαινίασαν αεροπορική σύνδεση απευθείας με το Ισραήλ και εγκατέστησαν εκεί διπλωματική αντιπροσωπεία. Είναι η πρώτη αραβική χώρα που προχώρησε σε αυτή την κίνηση. Ακολούθησαν παρόμοιες ανακοινώσεις από το Μπαχρέιν, το Ομάν, το Μαρόκο, το Σουδάν και τη Σαουδική Αραβία. Αν και από το 2005 υπήρχαν ανεπίσημες διπλωματικές σχέσεις ορισμένων αραβικών χωρών με το Ισραήλ, πλέον γίνονται βήματα για την επισημοποιησή τους.

Αραβο-ισραηλινή προσέγγιση εναντίον Ιράν και Τουρκίας

Η προσέγγιση των αραβικών χωρών με το Ισραήλ έχει ως κοινή συνισταμένη την απειλή του Ιράν. Καμιά αραβική χώρα δεν έχει από μόνη της την ισχύ και το εκτόπισμα να αντιπαρατεθεί με το Ιράν στον Περσικό Κόλπο, αλλά και στη γεωπολιτική του διείσδυσή του στον λεγόμενο «Μεσογειακό Διάδρομο» διαμέσου του Ιράκ και της Συρίας, καθώς και την εμπλοκή του στον εμφύλιο της Υεμένης.

Και επειδή και το Ισραήλ αισθάνεται την απειλή του Ιράν οι δύο πλευρές προσεγγίζουν η μία την άλλη για την αντιμετώπιση της κοινής απειλής, καθώς «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου», καθιερώνοντας διπλωματικούς διαύλους, ανταλλαγές πληροφοριών ακόμη και οπλικών συστημάτων.

Η άνοδος λοιπόν της απειλής του Ιράν και η πτώση της ιδεολογίας του παναραβισμού είναι οι βασικοί, αλλά όχι και οι μοναδικοί λόγοι, της προσέγγισης των αραβικών χωρών με το Ισραήλ.

Το άλλο είναι ο νεοουμανισμός της Τουρκίας και ο ισλαμιστικός προσανατολισμός του Ερντογάν, που θέλει να «θέσει υπό την προστασία του» τους Παλαιστίνιους, διατηρεί στενές σχέσεις με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, αλλά και τη φιλοϊρανική Χεσμπολά, επεμβαίνει στρατιωτικά στη Συρία και στη Λιβύη και επιδιώκει να έχει την πρωτοκαθεδρία στη Μέση Ανατολή, όπως και στην Οθωμανική εποχή.

Τόσο το Ισραήλ, όσο και σημαντικές αραβικές χώρες, όπως η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ δεν έχουν πλέον καλές σχέσεις με την Τουρκία, και βρίσκονται σε αντιπαράθεση μαζί της σε πολλά πεδία.

Σιδηροδρομική διασύνδεση Ισραήλ με τον Περσικό Κόλπο

Στο μεταξύ δύο mega projects, τα οποία βρίσκονται σε εξέλιξη, υπόσχονται να ενοποιήσουν γεωοικονομικά την περιοχή, μέσω του εμπορίου και της ενέργειας, αλλά και να φέρουν το Ισραήλ πιο κοντά στον αραβικό κόσμο.

Το ένα είναι η κατασκευή μιας σύγχρονης σιδηροδρομικής διασύνδεσης, που θα συνδέει το λιμάνι της Χάιφα στις μεσογειακές ακτές του Ισραήλ, με τα λιμάνια του Περσικού Κόλπου, μέσω της ερήμου της Σαουδικής Αραβίας.

Το δεύτερο είναι η κατασκευή από τα θεμέλια της τεράστιας «έξυπνης πόλης» NEOM στην επαρχία Ταμπούκ της βορειοδυτικής Σαουδικής Αραβίας, στις ακτές της Ερυθράς θάλασσας και κοντά στα σύνορα με την Ιορδανία, το Ισραήλ και την Αίγυπτο.

Το πρώτο mega project καθιστά εφικτή τη μεταφορά εμπορευμάτων από τη Μεσόγειο και την Ευρώπη στις χώρες του Περσικού Κόλπου, αποφεύγοντας τον ναυτικό περίπλου της αραβικής χερσονήσου. Αποφεύγεται έτσι η «δαμόκλειος σπάθη» των Στενών του Ορμούζ, που ελέγχονται από το Ιράν, αλλά και την προβληματική, λόγω της κατάστασης στην Υεμένη, Ερυθρά Θάλασσα, καθώς και η αργή και δαπανηρή διώρυγα του Σουέζ.

Με αυτό τον τρόπο επίσης το Ισραήλ αποκτά πρόσβαση σε μια μεγάλη αγορά, εκείνη της Σαουδικής Αραβίας και των πλούσιων χωρών του Περσικού Κόλπου, που βρίσκεται κυριολεκτικά στα «πόδια» του. Σύμφωνα με Ισραηλινούς αναλυτές το περιφερειακό εμπόριο μεταξύ των χωρών της συγκεκριμένης περιοχής, από όπου θα διέρχεται αυτή τη σιδηροδρομική σύνδεση, θα μπορούσε να φθάσει τα 250 δισ. δολάρια ετησίως μέχρι το 2030.

ΝΕΟΜ: Η «έξυπνη πόλη» που θα μετασχηματίσει την σαουδαραβική οικονομία

Το δεύτερο mega project, η κατασκευή της «έξυπνης πόλης» ΝΕΟΜ στη βορειοδυτική Σαουδική Αραβία, η οποία ανακοινώθηκε στις 24 Οκτωβρίου 2017 από τον Σαουδάραβα πρίγκιπα Μοχάμαντ Μπιν Σαλμάν, επιδιώκει να μειώσει την εξάρτηση της Σαουδικής Αραβίας από το πετρέλαιο, να διαφοροποιήσει την οικονομία της και να αναπτύξει τομείς νέων τεχνολογιών και υπηρεσιών.

Η νέα μεγάπολη ΝΕΟΜ, το όνομα της οποίας προέρχεται ρεπό το ελληνική λέξη Νέο και το γράμμα Μ, που συμβολίζει το Μέλλον (Μustaqbal στα Αραβικά), θα αναπτυχθεί σε μια έκταση σχεδόν όση το Βέλγιο, για την ακρίβεια σε 26.500 τ. χλμ., και σε μια ακτογραμμή 460 χιλιομέτρων στις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας.

Τα βουνά της ενδοχώρας είναι και τα μοναδικά στη Σαουδική Αραβία, όπου πέφτει χιόνι κατά τη διάρκεια του χειμώνα, επομένως υπάρχει και νερό.

Το όλο σχέδιο εκτιμάται πως θα κοστίσει περίπου 500 δισεκατομμύρια δολάρια και θα είναι το μεγαλύτερο αστικό κατασκευαστικό project ως σήμερα και προβλέπεται να ολοκληρωθεί το 2025. To NEOM είναι ένα νέο φουτουριστικό σχέδιο δημιουργίας μιας μέγα-πόλης που αποτελεί μέρος του σχεδίου Vision 2030 της Σαουδικής Αραβίας.

Η πόλη φιλοδοξεί να γίνει έδρα μιας βιομηχανίας νέων τεχνολογιών, κυρίως από τον τομέα της βιοτεχνολογίας, προωθημένων καινοτομιών, ρομποτικής, ψηφιακών υπηρεσιών κ.ά.

Ο βασικός στόχος της ΝΕΟΜ είναι να μεταμορφώσει την σαουδαραβική οικονομία και να προετοιμάσει τους Σαουδάραβες για την μετά το πετρέλαιο εποχή.

Για αυτό και ο πρίγκιπας Μοχάμαντ Μπιν Σαλμάν θεωρεί την κατασκευή της ΝΕΟΜ ως τη «ναυαρχίδα» όλων των σχεδίων που αποσκοπούν στο μετασχηματισμό της Σαουδικής Αραβίας μέχρι το 2030 από οικονομία εξαγωγής υδρογονανθράκων σε οικονομία υψηλής τεχνολογίας.

Τεχνολογική διασύνδεση με τους γείτονες αλλά και εκτοπισμός των Βεδουίνων

Η ΝΕΟΜ, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, θα συνδέει την Σ. Αραβία με την Αίγυπτο καθώς προβλέπεται και η κατασκευή μιας γέφυρας μήκους 10 χιλιομέτρων πάνω από τα Στενά του Τιράν, η οποία θα συνδέει την περιοχή του Ταμπούκ με την χερσόνησο του Σινά. Επίσης θα συνδέει τη χώρα με την Ιορδανία και το Ισραήλ, που είναι και η «τεχνολογική υπερδύναμη» της Μέσης Ανατολής.

Οι Σαουδάραβες επιθυμούν να προσελκύσουν ισραηλινές εταιρείες υψηλής τεχνολογίας για να επενδύσουν, ακόμη και να εγκατασταθούν στη ΝΕΟΜ.

Το μελανό σημείο στο όλο σχέδιο είναι η μεγάλης έκτασης καταστροφή και αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος και η απόφαση των σαουδαραβικών Αρχών να μετακινήσουν υποχρεωτικά 20.000 ντόπιους Βεδουίνους, οι οποίοι και έχουν ήδη αρχίσει να αντιδρούν και να ξεσηκώνονται.

Στις 15 Απριλίου 2020, οι δυνάμεις ασφαλείας της Σαουδικής Αραβίας χτύπησαν στο χωριό Αλ-Χουράιμπα, περίπου 1.400 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πρωτεύουσας Ριάντ, κοντά στα σύνορα Ιορδανίας-Σαουδικής Αραβίας-Ισραήλ και πυροβόλησαν τον Αλ Χουαϊτί, έναν βεδουίνο ακτιβιστή που αντιδρούσε στον αναγκαστικό εκτοπισμό της φυλής του.

Τα οφέλη του Ισραήλ

Για το Ισραήλ, τόσο η εξομάλυνση των σχέσεων με τη Σαουδική Αραβία, όσο και η συμμετοχή του στα δύο αυτά φιλόδοξα mega projects, δεν συνιστά απλώς μια κερδοφόρα οικονομική επένδυση και συνεργασία, αλλά εξασφαλίζει μακροπρόθεσμα την ύπαρξη του κράτους του Ισραήλ, μέσω της διάχυσης της ευημερίας σε μια παραδοσιακά ασταθή περιοχή.

Η λογική πίσω από αυτή τη στρατηγική είναι ότι όσο οι άνθρωποι γίνονται πλουσιότεροι, τόσο περισσότερα έχουν να χάσουν και επομένως το σκέφτονται δύο και τρεις φορές πριν εμπλακούν σε κάποια πολεμική σύγκρουση.

Το σημαντικότερο πρόβλημα πάντως για την ώρα είναι ότι η πλειοψηφία της κοινής γνώμης στις αραβικές χώρες αντιτίθεται στην εξομάλυνση των σχέσεων των χωρών τους με το Ισραήλ και θα χρειαστούν πολλά χρόνια για πεισθούν περί του αντιθέτου.