Οι εταιρείες καπνού ισχυρίζονται ότι θέλουν να απομακρυνθούν από τα τσιγάρα και να επικεντρωθούν στην επέκταση της αγοράς για υγιεινότερα καπνικά προϊόντα. Την ίδια ώρα εκτός της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών, εξακολουθούν να εργάζονται για να γαντζώσουν όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους στα τσιγάρα, ακόμα κι αν παραβιάζουν τον νόμο.

Στη συνεδρίαση των επενδυτών της κατασκευάστριας των Malboro που πραγματοποιήθηκε πριν λίγες εβδομάδες στην Ελβετία, ο μεγαλύτερος κατασκευαστής τσιγάρων στον κόσμο, Philip Morris, ανακοίνωσε ένα ασυνήθιστο βήμα που μπορεί να περιγραφεί από μερικούς ως μια προσπάθεια μιας μεταρρυθμισμένης καπνοβιομηχανίας να σώσει τους καπνιστές του κόσμου. Ο κατασκευαστής τσιγάρων δεν θέλει να παράγει τσιγάρα πια. Ο ήρωάς της, ο Αντρέ Καλαντζόπουλος, ο Έλληνας που από το 2013 είναι ο Διευθύνων Σύμβουλος της Philip Morris International, λέει ότι εγκατέλειψε το συμβατικό κάπνισμα γιατί ανακάλυψε κάτι καλύτερο και υγιέστερο, δηλαδή το iQos .

Το θερμαινόμενο καπνικό προϊόν θεωρείται ότι εμποδίζει την καύση καρκινογόνων ουσιών, τα οποία απαντώνται στον κανονικό καπνό τσιγάρων. Εκπέμπει κατά 95% λιγότερες βλαβερές ουσίες από τα συμβατικά τσιγάρα. Το Iqos είναι μια συσκευή μινιμαλιστικής εμφάνισης, με μπαταρία, παρόμοια σε μορφή με ένα ηλεκτρονικό τσιγάρο, αλλά με μπαταρία ιόντων λιθίου, ρυθμιστή θερμοκρασίας και θερμή πλάκα από χρυσό, πλατίνα και κεραμικό.

Οι συσκευές Iqos διατίθενται στη Γερμανία, τη Μεγάλη Βρετανία, την Ιαπωνία, την Ιταλία, την Ελλάδα και 38 άλλες χώρες. Σύμφωνα με τη Philip Morris, ικανοποιούν ένα παλιό όνειρο των καπνιστών και των μη καπνιστών: έναν τρόπο κατανάλωσης του καπνού χωρίς τη μυρωδιά του καπνού και τις σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία. Ένα εισιτήριο για την απόλαυση. Ταυτόχρονα και μια απάντηση στον υφόβο της κρίσης, καθώς η καπνοβιομηχανία πρέπει να επαναπροσδιοριστεί εάν προτίθεται να επιβιώσει. Από τη μία πλευρά, 1,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να καπνίζουν περίπου 5,7 τρισεκατομμύρια τσιγάρα ετησίως. Το 2017, οι πέντε μεγαλύτερες εταιρείες καπνού κέρδισαν σχεδόν 27 δισεκατομμύρια δολάρια.

Παράλληλα όμως, χάνουν πελάτες σις αναπτυγμένες χώρες, όπου λιγότεροι άνθρωποι αποκτούν τη συνήθεια. Σε αντίθεση με τη γενιά των γονιών τους, οι νέοι σήμερα ενδιαφέρονται περισσότερο για την καλή και υγιή διαβίωση. Για παράδειγμα, σύμφωνα με μία έρευνα, μόνο ένας στους 13 ανθρώπους ηλικίας 12 έως 17 ετών στη Γερμανία καπνίζει τσιγάρα. Και μεταξύ των ατόμων ηλικίας 18 έως 25 ετών, το 40% δεν καπνίζουν ποτέ.

Έτσι, σχεδόν κάθε μεγάλη καπνοβιομηχανία επενδύει στα αποκαλούμενα «προϊόντα επόμενης γενιάς», τα οποία βασίζονται στη θέρμανση (Philip Morris), στον ατμό (Imperial Brands) ή και στα δύο (British American Tobacco). Γι’ αυτό και η Philip Morris International Inc. στοχεύει σε περαιτέρω ανάπτυξη του iQos τα επόμενα χρόνια, μετά και τις συμμαχίες που συνάπτει συνεχώς με ξενοδόχους, οδοντιάτρους, φαρμακοποιούς και ασφαλιστές ζωής οι οποίες σκοπεύουν να πείσουν ακόμα περισσότερους καπνιστές να αλλάξουν τις κακές συνήθειες και να εμπιστευτούν το προϊόν που θερμαίνει αντί να καίει τον καπνό.

Όπως αναφέρθηκε στην Ελβετία οι αποστολές ράβδων καπνού, που χρησιμοποιούνται σε προϊόντα όπως η συσκευή iQos, θα υπερδιπλασιαστούν μέχρι το 2021 κι υπολογίζεται να φτάσουν τα 100 δισεκατομμύρια τεμάχια. Η εταιρεία αναμένει ότι οι αποστολές θερμαινόμενων καπνικών προϊόντων θα φτάσουν φέτος τα 42 δισ. από τα 36 δισ. που ήταν πέρυσι, καθώς παρουσίασε μια νέα συσκευή πιο συμπαγή από την παλιά αλλά και περισσότερες γεύσεις καπνού. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάθε 2 εκατ. άνθρωποι που μεταβαίνουν στο iQos προσθέτουν περίπου 900 εκατομμύρια δολάρια στα ετήσια έσοδα, δήλωσε η Philip Morris. Σύμφωνα μάλιστα με τους υπολογισμούς της περίπου 5,8 εκατ. άνθρωποι εγκατέλειψαν το παραδοσιακό τσιγάρο και χρησιμοποιούν μόνο iQos.

Από την άλλη πλευρά ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κάνει έκκληση προς τις κυβερνήσεις να σταματήσουν κάθε επαφή με τις καπνοβιομηχανίες αφού γεννώνται αμφιβολίες κατά πόσο τέτοιου είδους εναλλακτικές, όπως το iQos ή το άτμισμα, απομακρύνουν τους ανθρώπους από το κάπνισμα ή ενθαρρύνουν του νέους να το δοκιμάσουν.

Η αλήθεια είναι ότι στο παρελθόν, η βιομηχανία καπνού αρνιόταν ότι το κάπνισμα ήταν επικίνδυνο για την υγεία. και ότι η νικοτίνη δεν ήταν εθιστική. Σήμερα, όλοι αποδέχονται ότι το κάπνισμα μπορεί να μειώσει δραματικά το προσδόκιμο ζωής και οι προειδοποιήσεις είναι σε κάθε πακέτο τσιγάρων ή καπνού. Τώρα η καπνοβιομηχανία χρειάζεται ειδικούς να επιβεβαιώσουν ότι τα νέα προϊόντα είναι λιγότερο επικίνδυνα από τα τσιγάρα. Έτσι, οι εταιρείες καπνού ξεκίνησαν μια εκστρατεία ειλικρίνειας. Δεν αρνούνται πλέον ότι το κάπνισμα είναι κακό για την υγεία. Αντ’ αυτού, προειδοποιούν ενάντια στους κινδύνους των τσιγάρων – ίσως γιατί πλέον προσφέρουν νέα καπνικά προϊόντα ως εναλλακτική λύση. Έχουν μάθει από τα λάθη τους στο παρελθόν, λένε, και υπόσχονται να δημοσιεύουν όλα τα ερευνητικά ευρήματα από τώρα και στο εξής.

Στο πλαίσιο της νέας στρατηγικής, κι αφού ολοκληρώσουν όλες τις απαραίτητες μελέτες και έρευνες, θα ήθελαν οι ρυθμιστικές αρχές να επιτρέπουν στις εταιρείες καπνού να διαφημίζουν τα νέα προϊόντα τους ως «ασφαλέστερα».

Μια αμφιλεγόμενη στρατηγική

Όπως αναφέρει σε εκτενές ρεπορτάζ, το Spiegel, η νέα στρατηγική του Philip Morris δεν είναι αδιαμφισβήτητη στη βιομηχανία καπνού. Η εταιρεία δίνει «υποσχέσεις που δεν μπορεί να κρατήσει» και που θα πλήξουν ολόκληρο τον τομέα, λέει ο Jan Mücke, επικεφαλής της γερμανικής καπνοβιομηχανίας (DZV). Θέτει σε κίνδυνο την αξιοπιστία ολόκληρης της βιομηχανίας τσιγάρων, λέει ο Mücke.

Η αλήθεια πάντως είναι ότι στην πράξη, η Philip Morris δεν προσπαθεί να απελευθερώσει ολόκληρο τον κόσμο από τα τσιγάρα, όπως υπόσχεται, αλλά μόνο ένα μέρος του, ειδικότερα τους «μορφωμένους» καταναλωτές που έχουν αγοραστική δύναμη.

Στην Αφρική, για παράδειγμα, η καπνοβιομηχανία έχει μια πολύ διαφορετική αποστολή. Εκεί, η Philip Morris δεν χρειάζεται να ανησυχεί τόσο για τη δημόσια εικόνα της, όπως συμβαίνει στην Ευρώπη. Αφενός, η Αφρική θεωρείται από τη βιομηχανία τσιγάρων ως μία από τις σημαντικότερες μελλοντικές αγορές της. Ο αριθμός των καπνιστών στην ήπειρο εξακολουθεί να είναι σχετικά χαμηλός και αναμένεται να διπλασιαστεί, αν όχι τριπλασιαστεί, τα επόμενα χρόνια. Aπό την άλλη πλευρά, πολλές αφρικανικές χώρες έχουν επιβάλει αυστηρούς κανονισμούς κατά του καπνίσματος τα τελευταία χρόνια. Με εξαίρεση κάποιες εξαιρέσεις, οι κατευθυντήριες γραμμές της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) εφαρμόστηκαν σχεδόν παντού.

Στην Αφρική υπάρχει ωστόσο και η Αφρικανική Συμμαχία για τον έλεγχο του καπνίσματος (ATCA), μια κοινοπραξία με περισσότερες από 120 οργανώσεις με κοινό στόχο να καταστήσει την ηπειρωτική χώρα απαλλαγμένη από καπνό. Στα τέλη Φεβρουαρίου, η ATCA δημοσίευσε τα αποτελέσματα μιας μελέτης που διεξήχθη σε 10 μεγάλες αφρικανικές πόλεις με στόχο να διαπιστωθεί εάν τα τσιγάρα θα μπορούσαν να αγοραστούν μεμονωμένα. Κάτι τέτοιο καθιστά το κάπνισμα οικονομικά προσιτό για τους φτωχούς και τους νέους, γι ‘αυτό και η μελέτη ήταν τόσο σημαντική.

Σε καθεμία από τις 10 αφρικανικές πόλεις, τα ευρήματα της έρευνας της ATCA ήταν τα ίδια: Μπορεί κάποιος να αγοράσει μεμονωμένα τσιγάρα παντού. Τα τσιγάρα προέρχονται από κατασκευαστές όπως οι εταιρείες BAT, Philip Morris και Imperial Brands, καθώς και από εγχώριες εταιρείες. Με άλλα λόγια, προέρχονται κυρίως από τις ίδιες τις εταιρείες που υπόσχονται να βοηθήσουν τους πελάτες των αναπτυγμένων χωρών να εγκαταλείψουν το κάπνισμα.

Οι εταιρείες ακολουθούν μια διττή στρατηγική, λέει ο Lars Lusebrink, αναλυτής της Independent Research. Στις αναπτυγμένες χώρες, οι εταιρείες καπνού επενδύουν σε λιγότερο επιβλαβείς εναλλακτικές λύσεις από τα συμβατικά τσιγάρα, ενώ σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες διαφημίζουν τα κλασικά τσιγάρα όπως πάντα. Την ίδια ώρα επεκτείνονται στην Αφρική και τη Νοτιοανατολική Ασία για να αντισταθμίσουν τις μειώσεις στις εγχώριες αγορές.

Σχεδόν ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν σήμερα στην Αφρική, αλλά μέχρι το 2025 ο αριθμός αυτός αναμένεται να αυξηθεί κατά 500 εκατομμύρια επιπλέον. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολογίζει ότι περίπου το 10% των ατόμων ηλικίας άνω των 15 ετών καπνίζουν, οπότε η αναμενόμενη αύξηση του πληθυσμού αντιπροσωπεύει – τουλάχιστον για τις εταιρείες καπνού – ένα δυνητικό κέρδος.

Γιατί οι εταιρείες καπνού πωλούν τσιγάρα στην Αφρική, ενώ στην Ευρώπη, την Αυστραλία και τις ΗΠΑ στρέφονται σε μια νέα στρατηγική για να κηρύξουν τον μετριασμό του κινδύνου και τη διαφάνεια; Υπάρχουν τρεις λόγοι για τους οποίους οι κανονισμοί στην Αφρική είναι αναποτελεσματικοί. Πολλά αφρικανικά έθνη βασίζονται σε φόρους καπνού για να χρηματοδοτήσουν τους προϋπολογισμούς τους. Οι κυβερνήσεις πρέπει να ρυθμίσουν μια βιομηχανία, στην οποία στηρίζονται για επιβίωση. Αυτό συσχετίζεται και με το ότι πολλοί πολιτικοί έχουν μια συντριπτικά θετική γνώμη για τη βιομηχανία καπνού. Επίσης, οι αφρικανικές χώρες είναι εξαιρετικά καλές στο να περάσουν ισχυρούς νόμους και πολύ κακές στην εφαρμογή τους.

Η ATCA δημοσίευσε άλλη μια παρόμοια μελέτη στα τέλη του 2016. Η ένωση κατέδειξε, με τη βοήθεια φωτογραφικών στοιχείων, ότι οι εταιρείες καπνού πωλούσαν τσιγάρα και άλλα προϊόντα καπνού κοντά σε σχολεία στο Καμερούν, τη Μπουρκίνα Φάσο, το Μπενίν, τη Νιγηρία και την Ουγκάντα, παραβιάζοντας τις επίσημες απαγορεύσεις.

Παράλληλα βέβαια, υπάρχουν και οι δύο μαγικές λέξεις είναι «κοινωνική ευθύνη». Ένα νοσοκομείο χρειάζεται ανακαίνιση; Δεν υπάρχει πρόβλημα, η εταιρεία πληρώνει για νέα κρεβάτια. Ένα σχολείο χρειάζεται χρήματα; Σίγουρα, η εταιρεία θα πληρώσει τους μισθούς των εκπαιδευτικών.

«Δεν προωθούμε ούτε επιδοκιμάζουμε την ατομική πώληση των προϊόντων μας μέσω εμπόρων», λέει η Imperial Brands. Οι αγορές στη Νοτιοανατολική Ασία και στην Αφρική δεν είναι έτοιμες για την καινοτομία στο κάπνισμα, λένε οι εταιρείες καπνού. Την ίδια ώρα στην αναπτυγμένη Δύση, σύμφωνα με τις εταιρίες καπνού, λαμβάνει χώρα η «4η Βιομηχανική Επανάσταση» και στα τσιγάρα.