Η γυναικοκτονία στο Μενίδι πριν από λίγες μέρες ήταν η έβδομη στην Ελλάδα το 2024. Πέντε γυναίκες ή κορίτσια σκοτώνονται κάθε ώρα κατά μέσο όρο σε όλο τον κόσμο, μέσα στην ίδια τους την οικογένεια, σύμφωνα με δεδομένα του ΟΗΕ. Τις περισσότερες φορές οι δολοφονίες τους συνδέονται άρρηκτα με το γεγονός ότι είναι γυναίκες. Αρκετές είναι, πλέον, οι χώρες νομοθετούν για να ποινικοποιήσουν τη γυναικοκτονία ως μια συγκεκριμένη ακραία εκδήλωση έμφυλης βίας.

Η γυναικοκτονία ορίζεται ευρέως ως η δολοφονία μιας γυναίκας, ενός κοριτσιού ή μίας θηλυκότητας λόγω του φύλου της. Στα αφανή αυτά σεξιστικά εγκλήματα συμπυκνώνονται κραυγαλέα έμφυλα στερεότυπα για την ανδρική κυριαρχία πάνω στο γυναικείο σώμα και ύπαρξη.

Η πρώτη τεκμηριωμένη χρήση του όρου «γυναικοκτονία» ήταν σε ένα βιβλίο του Ιρλανδού συγγραφέα John Corry το 1801, με τίτλο «A Satirical View of London at the Commencement οf the Nineteenth Century» (Σατιρική Άποψη του Λονδίνου στην Αρχή του Δέκατου Ένατου Αιώνα), όπου χρησιμοποιήθηκε για να αναφερθεί στη δολοφονία μιας γυναίκας. Ο όρος επανήλθε στη δεκαετία του 1970 από την Diana E.H. Russell, ειδική στη βία κατά των γυναικών, η οποία ανέδειξε τις διαστάσεις της βίας των ανδρών και οι διακρίσεις κατά των γυναικών.

Νομική κατοχύρωση

Από τότε που ο ΟΗΕ υιοθέτησε το ψήφισμα 68/191 το 2013, καλώντας τα έθνη να λάβουν μέτρα κατά των έμφυλων δολοφονιών γυναικών και κοριτσιών, πολλές χώρες έχουν εισάγει ειδικούς νόμους για τη γυναικοκτονία.

Το 2022, η Κύπρος ενσωμάτωσε τη γυναικοκτονία στον ποινικό κώδικα ως ξεχωριστό έγκλημα και θεωρεί τις ανθρωποκτονίες που σχετίζονται με το φύλο επιβαρυντικό παράγοντα κατά την επιβολή ποινών. Την ίδια χρονιά, η γυναικοκτονία εισήχθη στον ποινικό κώδικα της Μάλτας όπου τώρα πια μπορεί να θεωρηθεί ως επιπλέον κίνητρο για το έγκλημα της ανθρωποκτονίας και, σε τέτοιες περιπτώσεις, μπορεί να επιβληθεί η βαρύτερη ποινή της ισόβιας κάθειρξης.

Η Κροατία είναι η τελευταία, μέχρι στιγμής, χώρα που ψήφισε ειδικό νόμο για την γυναικοκτονία, καθιστώντας το ξεχωριστό αδίκημα που τιμωρείται με φυλάκιση δέκα ετών ή περισσότερο.

Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Γυναικοκτονία, στην Ελλάδα, όπως και στην Ευρώπη, οι γυναικοκτονίες διαπράττονται κυρίως από συντρόφους, άλλοτε σε συνθήκη γάμου, διάστασης ή διαζυγίου και άλλοτε σε συνθήκη γονεϊκότητας. Συχνή είναι και η γυναικοκτονία από μέλος της οικογένειας. Πιο σπάνια οι γυναίκες δολοφονούνται από άγνωστους άντρες μετά από σεξουαλική κακοποίηση.

Στην Ελλάδα η οποία κατέχει τα σκήπτρα στην αύξηση των καταγεγραμμένων περιπτώσεων τα τελευταία χρόνια με μια αύξηση 187% την περίοδο της πανδημίας, η γυναικτοκτονία δεν έχει αναγνωριστεί ως ξεχωριστό αδίκημα. Η κυβέρνηση κωφεύει στην ανάγκη νομικής κατοχύρωσης του όρου «γυναικοκτονία» με τον υφυπουργό υγείας Δημήτρη Βαρτζόπουλο, μάλιστα να δηλώνει πως η γυναικοκτονία έχει μια βάση βιολογική.

Η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική έχουν από τα υψηλότερα ποσοστά δολοφονιών από μίσος κατά κοριτσιών και γυναικών. Σε απάντηση, 18 από τις 33 χώρες της περιοχής έχουν θεσπίσει νέα νομοθεσία που κατατάσσει τη γυναικοκτονία ως ξεχωριστό έγκλημα μίσους.

Η πρώτη χώρα που νομοθέτησε ώστε η γυναικοκτονία να θεωρείται νομικά συγκεκριμένο και ξεχωριστό έγκλημα ήταν η Κόστα Ρίκα το 2007. Ένας άνδρας που δολοφονεί τη σύζυγο ή τη σύντροφό του μπορεί να τιμωρηθεί με φυλάκιση από 20 έως 35 χρόνια. Υπάρχουν επίσης συγκεκριμένες ποινές για σωματική κακοποίηση και βία με σκοπό τον περιορισμό και τη χειραγώγηση.

Οι νόμοι από μόνοι τους δεν αρκούν

Μια έκθεση από το Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου χρησιμοποίησε τo Μεξικό ως μελέτη περίπτωσης για να αποδείξει ότι ο νόμος από μόνος του δεν αρκεί και δεν έχει οδηγήσει στη μείωση των γυναικοκτονιών εκεί. Τα βασικά ευρήματα της μελέτης μπορούν να συμβάλουν όχι μόνο για την κατανόηση της πολυπλοκότητας της γυναικοκτονίας ως ακραίας μορφής βίας λόγω φύλου, αλλά και στην αύξηση των προσπαθειών για την καλύτερη αντιμετώπισή της.

Ένα από τα κύρια προβλήματα σήμερα είναι η εννοιολόγηση, η κατηγοριοποίηση και η ανάλυση των δεδομένων από τους επίσημους φορείς και υπηρεσίες. Συνήθως ως γυναικοκτονίες καταγράφονται μόνο οι δολοφονίες που σχετίζονται με το φύλο και διαπράττονται από στενό σύντροφο ή μέλος της οικογένειας.

Για παράδειγμα, στην Ελλάδα όπου δεν υφίσταται ξεχωριστή διάταξη νόμου για τη ποινική δίωξη του εγκλήματος της γυναικοκτονίας η οποία συνήθως αντιμετωπίζεται ως ανθρωποκτονία. Οι δράστες διώκονται βάσει των γενικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα. Η αποτύπωση της διάστασης του φαινομένου στη χώρα γίνεται μέσω της συγκέντρωσης του συνολικού αριθμού των γυναικών θυμάτων ανθρωποκτονίας με πρόθεση (άρθρο 299 του Ποινικού Κώδικα), ενώ η σχέση τους με τον δράστη προκύπτει σε συνδυασμό με τον νόμο για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας (Ν. 3500/2006).

Αυτό οδηγεί σε χαμηλότερες καταγραφές των γυναικοκτονιών που συμβαίνουν στο πλαίσιο επιβλαβών πρακτικών, όπως τα εγκλήματα μίσους που συνδέονται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τα σεξουαλικά εγκλήματα, οι διασυνδέσεις με μορφές οργανωμένου εγκλήματος ή σε κάποιες χώρες ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων ή οι δολοφονίες αυτόχθονων γυναικών.

Για να αντιμετωπίσει το ζήτημα αυτό, η Κόστα Ρίκα διεύρυνε τον ορισμό της γυναικοκτονίας και για τις δολοφονίες οι οποίες διαπράττονται από άτομα που έχουν σχέση εμπιστοσύνης, φιλίας, εξουσίας ή δύναμης με τα θύματά τους. Με αυτό τον τρόπο τα εγκλήματα κατά των γυναικών μπορούν να χαρακτηριστούν ως γυναικοκτονία και να τιμωρηθούν ως τέτοια ακόμη και αν δεν υπάρχει “στενή” σχέση ανάμεσα στο δράστη και το θύμα.

Το ίδιο και η Ισπανία, η οποία ήταν η πρώτη χώρα στην Ευρώπη η οποία συμπερίλαβε στην επίσημη καταμέτρηση των γυναικοτονιών και εκείνες που που διαπράχθηκαν εκτός συντροφικής ή ενδοοικογενειακής σχέσης.

Σήμερα, η Κόστα Ρίκα έχει χαμηλότερο ποσοστό γυναικοκτονιών σε σύγκριση με τις γειτονικές της χώρες, τη Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ και το Μεξικό.

Πολιτικές προεκτάσεις

Αν και οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στις διάφορες χώρες του κόσμου δεν είναι ίδιες τα συμπεράσματα για την καταπολέμηση των γυναικοκτονιών είναι καθολικά.

Ο όρος «γυναικοκτονία» έχει πάρει και πολιτικές προεκτάσεις.

Στη Λατινική Αμερική χρησιμοποιείται για να αναφερθεί στην ανεπάρκεια των κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν την έμφυλη βία. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, ιδιαίτερα εκεί όπου ο βιασμός και η δολοφονία γυναικών και κοριτσιών χρησιμοποιούνται συνήθως ως εργαλεία πολέμου, όπως αποδειχθεί ότι έγινε πρόσφατα στην Ουκρανία, αλλά και σε συγκρούσεις στην Αφρική, για παράδειγμα.

Δεδομένου ότι οι περισσότερες γυναικοκτονίες διαπράττονται από νυν ή πρώην συζύγους ή συντρόφους, είναι ύψιστης προτεραιότητας η αντιμετώπιση του τοξικού «ανδρισμού» και η προώθηση της ισότητας των φύλων. Είναι σαφές ότι το νομικό πλαίσιο για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών δεν αρκεί. Χρειάζεται συμπαράσταση, υποστήριξη και ενεργή συμμετοχή των μελών μιας κοινότητας για να δημιουργηθούν μακροπρόθεσμες λύσεις για τον περιορισμό των γυναικοκτονιών.

Στην Ελλάδα

Εβδομήντα εννέα (79) γυναικοτονίες έχουν σοκάρει την ελληνική κοινή γνώμη από το 2022 μέχρι σήμερα. Πέρα από αυτό τα τα κρούσματα ενδοικογενειακής βίας με θύματα τις γυναίκες συνεχίζουν να ανεβαίνουν, αναδεικνύοντας την ανάγκη για αποτελεσματικότερα μέτρα πρόληψης και προστασίας των γυναικών. Παρόλο που η έννοια της γυναικοκτονίας αναγνωρίζεται ευρέως σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί ρητά στη νομοθεσία.

Το άρθρο 299 του Ποινικού Κώδικα αφορά την ανθρωποκτονία εκ προθέσεως και προβλέπει βαριές ποινές για τους δράστες. Όμως, δεν διακρίνει ειδικά την γυναικοκτονία. Παρομοίως και ο νόμος 3500/2006 ο οποίος θεσπίζει μέτρα κατά της ενδοοικογενειακής βίας, παρέχει προστασία στα θύματα αυστηροποιεί τις ποινές για τους δράστες, αλλά δεν περιλαμβάνει ρητά τον όρο γυναικοκτονία.

Η Ελλάδα έχει κυρώσει τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, η οποία υποχρεώνει τα κράτη μέλη να λάβουν νομοθετικά και άλλα μέτρα για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας.

Όπως, πολλοί υποστηρίζουν, η νομική αναγνώριση της γυναικοκτονίας ως ειδικού ποινικού αδικήματος θα βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση και αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών, αναδεικνύοντας τις βαθιά ριζωμένες κοινωνικές και πολιτισμικές ανισότητες που την προκαλούν.

Παρά τη θέσπιση αυστηρότερων νόμων κατά της οικογενειακής βίας και των γυναικοκτονιών, οι προκλήσεις παραμένουν, καθώς η εφαρμογή της νομοθεσίας και η παροχή υποστήριξης στα θύματα συνεχίζουν να είναι προβληματικές.

Ωστόσο παρά την τυπική συμμόρφωση της χώρας μας με το διεθνές και Ενωσιακό κανονιστικό πλαίσιο, τις αυστηρές ποινές που προβλέπονται, την εφαρμογή στρατηγικών δράσεων και τη λειτουργία υπηρεσιών και δομών για την πρόληψη της έμφυλης βίας, η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, διαπιστώνει σοβαρές ανεπάρκειες στην προστασία στην πράξη. Το ουσιαστικό συστημικό πρόβλημα που εντοπίζει αφορά κυρίως στην απουσία συστηματικής, ευαισθητοποιημένης ως προς το φύλο αξιολόγησης κινδύνου και διαχείρισης της ασφάλειας σε όλες τις περιπτώσεις βίας κατά των γυναικών.

Από την άλλη παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες έχουν αρχίσει να μιλούν και να καταγγέλλουν περιστατικά έμφυλης βίας, η αντιμετώπιση από την αστυνομία, οι μακρόχρονες διαδικασίες στα δικαστήρια πολλές φορές τις αποθαρρύνει. Η αναγνώριση και η αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί συντονισμένη δράση από την κυβέρνηση, τις αρχές επιβολής του νόμου και την κοινωνία, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον όπου οι γυναίκες θα αισθάνονται ασφαλείς και προστατευμένες.