Επετειακή σύνοδος των υπουργών Παιδείας της Ευρώπης για τη Διαδικασία της Μπολόνια, λαμβάνει χώρα σήμερα σε Βουδαπέστη και Βιέννη, στην οποία θα παραβρεθεί και η Ελληνίδα υπουργός Παιδείας, Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, Αννα Διαμαντοπούλου.

Με το βλέμμα στραμμένο στις τρέχουσες ανάγκες της αγοράς, η διαδικασία της Μπολόνια πυροδοτεί από το 2000 πλήθος διαλόγων, δράσεων και αντιδράσεων στην Ευρώπη. Με στόχο το διαχωρισμό των επιστημών σε νέους κλάδους, την είσοδο των αποφοίτων στην αγορά εργασίας και την επέκταση της ιδιωτικής και διακρατικής ανώτατης εκπαίδευσης, το 2010 έρχεται να επισφραγίσει το πέρασμα στην εποχή, όπου η Μπολόνια γίνεται πραγματικότητα με μια σειρά από ρυθμίσεις που πραγματοποιούνται σε όλες τις χώρες της Ευρώπης.

«Το κόκκινο πανί και οι ταύροι της Μπολόνια»

Η συνθήκη της Μπολόνια, σε συνέχεια της Διακήρυξης της Σορβόννης (1998), υπογράφηκε στις 19 Ιουνίου 1999 από 29 κράτη-μέλη της ΕΕ, όταν οι αντίστοιχοι υπουργοί παιδείας συνήλθαν στην ομώνυμη πόλη με σκοπό να θέσουν τις βάσεις ενός Ενιαίου Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης και προώθησης αυτού σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι συνυπογράφουσες χώρες -μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα- ήταν οι: Μ. Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Βέλγιο, Αυστρία, Ελβετία Ισπανία, Σουηδία, Πορτογαλία, Βουλγαρία, Τσεχία, Δανία, Εσθονία, Φιλανδία, Ουγγαρία, Ισλανδία, Ιρλανδία, Λιθουανία, Μάλτα, Ολλανδία, Νορβηγία, Πολωνία, Ρουμανία, και Σλοβακία. Έκτοτε, η «λίστα της Μπολόνια» διευρύνεται με ολοένα και πρόσθετα μέλη.

Το Ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα που θεσμοθετήθηκε σε πρώτη φάση δεσμεύει τις συμμετέχουσες χώρες να προχωρήσουν σε αναπροσαρμογές, οι οποίες μπορεί να φτάσουν μέχρι και την ολική αναδιάρθρωση, των εθνικών εκπαιδευτικών τους συστημάτων, έτσι ώστε να εναρμονιστούν πλήρως με το ευρωπαϊκό μοντέλο που περιγράφει η συνθήκη της Μπολόνια.

Παράλληλα με την οικοδόμηση του Ευρωπαϊκού Συστήματος Ανώτατης Εκπαίδευσης, σκοπός της Μπολόνια είναι η δυνατότητα ανεμπόδιστης κινητικότητας σπουδαστών και φοιτητών (μετέπειτα εργαζομένων) στην ενωμένη Ευρώπη, καθώς και η κατοχύρωση της ευρωπαϊκής συνεργασίας στη διασφάλιση της ποιότητας σπουδών.
Προς υλοποίηση των παραπάνω η Μπολόνια προαπαιτεί:

-Θεμελίωση συστήματος εύκολης ανάγνωσης και σύγκρισης των τίτλων σπουδών.
– Εισαγωγή δύο κύκλων σπουδών (προπτυχιακό / μεταπτυχιακό). Τρίτος κύκλος θεωρείται το διδακτορικό.
– Υιοθέτηση κοινού συστήματος αξιολόγησης των σπουδών και των πτυχίων (σύστημα πιστωτικών μονάδων ECTS: European Credit Transfer System).

Τα χρονικά περιθώρια που θέτει η Διακήρυξη της Μπολόνια για την επίτευξη της παραπάνω ακαδημαϊκής ομοιογένειας λήγουν το 2010. Ενόψει της δεκαετούς προθεσμίας, οι αρμόδιοι υπουργοί συναντιούνταν κάθε δύο χρόνια (Πράγα 2001, Βερολίνο 2003, Μπέργκεν 2005 κοκ), με σκοπό να ενημερώσουν αλλήλους για την πρόοδο εφαρμογής της Συνθήκης στη χώρα τους και τα βήματα που υπολείπονταν για την ολοκλήρωση του σχεδίου.

Στο πλαίσιο των παραπάνω συναντήσεων, εν τέλει, εξειδικευτήκαν και ορισμένες ασαφείς πτυχές που άφηνε η Μπολόνια ως προς τις διακηρύξεις που περιείχε. Ενδεικτικά, προσδιορίστηκε η έννοια της Δια Βίου Μάθησης, κατά την οποία τα «υποκείμενα της αγοράς εργασίας» υποχρεώνονται σε διαρκή επαγγελματική κατάρτιση, η οποία θα καθιστά αποτελεσματική την εργασιακή τους αποδοτικότητα, καθότι «οι ταχείς εξελίξεις γρήγορα υποβιβάζουν την επάρκεια των ακαδημαϊκών πτυχίων». Παράλληλα, καθορίστηκε ότι η ακαδημαϊκή εκπαίδευση σπάει σε Δύο Κύκλους Σπουδών (3 + 1 ή 2), ώστε οι σπουδές να έχουν διαφορετικό προσανατολισμό και προφίλ για να καλύπτεται η ποικιλότητα των προσωπικών και ακαδημαϊκών αναγκών αλλά και των αναγκών της αγοράς εργασίας.

Κίνδυνοι και αντιδράσεις

Μπροστά στις προθέσεις αυτές των Υπουργών της Ευρώπης σύντομα ανέκυψαν σημαντικές ανησυχίες και έντονες αντιδράσεις στους κόλπους των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων.

Οι «αγνές και προς το ευρωπαϊκό συμφέρον» αλλαγές που προωθούνται αποκωδικοποιήθηκαν και μεταφράστηκαν από πολλούς σε ριζική ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης της ανώτατης εκπαίδευσης και των επαγγελματικών δικαιωμάτων. Έγινε λόγος για το τέλος της εποχής που το δίπλωμα του πανεπιστημίου αρκούσε για να ασκήσει κανείς ανώδυνα το επάγγελμα του για όλη την ενεργό ζωή του. Τα πτυχία θα είναι αναλώσιμα και θα αποτελούν το πρώτο σκαλοπάτι μιας δια βίου μαθησιακής διαδικασίας.

Ειδικότερα, τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα ουσιαστικά θα παρέχουν κατάρτιση, η οποία –στο όνομα της ανταγωνιστικότητας– θα αποτιμάται σε πιστωτικές μονάδες, παραμερίζοντας έτσι την ολοκληρωμένη έρευνα και εκπαίδευση έναντι των αποσπασματικών γνώσεων. Για τη συγκέντρωση περισσότερων πιστωτικών μονάδων «θα φροντίζουν» ιδιωτικοί και δημόσιοι φορείς (ΙΔΒΕ, ΚΕΚ, επιχειρήσεις κα) που θα οργανώνουν πάσης φύσεως ολιγόωρα σεμινάρια κατάρτισης, τα οποία θα χορηγούν πιστοποιητικά επιμόρφωσης, οι μονάδες των οποίων θα εμπλουτίζουν το «ειδικό βάρος» του κάθε βιογραφικού. Ο στόχος του φοιτητή θα μετατοπιστεί από την επιστημονική εμβάθυνση στο δια βίου κυνήγι μονάδων. Καθώς η δια βίου επανα-κατάρτιση δεν εμπίπτει στο αγαθό της δωρεάν παιδείας, συνεπακόλουθα, το σύστημα θα ευνοήσει όσους μπορούν να πληρώνουν τα προαναφερόμενα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια που θα τους πουλάνε το συνονθύλευμα των αποσπασματικών γνώσεων που ζητά η Ευρώπη της Γνώσης.

Όσον αφορά στη χώρα μας, η τριτοβάθμια εκπαίδευση ουδεμία σχέση είχε ποτέ με το αγγλικό πρότυπο που –κατά βάση- προωθείται από τη Μπολόνια. Έτσι, προς ευθυγράμμιση των συστημάτων, άνοιξαν οι δρόμοι και για την ιδιωτικοποίηση των πανεπιστημίων. Εξ ου και τα πρόσφατα γεγονότα με τις άδειες λειτουργίας των κολλεγίων. Προς το παρόν, το άρθρο 16 του Συντάγματος προστατεύει τη δημόσια και δωρεάν παιδεία εξασφαλίζοντας σε κάποιο βαθμό, σε συνδυασμό με τη διαδικασία του ΔΟΑΤΑΠ, την «υπεροχή» των πτυχίων των ελληνικών πανεπιστημίων. Ωστόσο, οι εξαγγελίες περί αναθεώρησης του άρθρου 16 παραμένουν ισχυρές. Και αν κάτι τέτοιο όντως συμβεί, δίνεται, επίσης, το ελεύθερο στη διαδικασία της αξιολόγησης να εντάξει στο παιχνίδι της επιφανειακής ανταγωνιστικότητας και τα ελληνικά πανεπιστήμια, που μέχρι τώρα απολαμβάνουν ακαδημαϊκής και διοικητικής αυτοτέλειας. Πρόκειται, εν ολίγοις, για αλλαγή που θα επιτρέψει την είσοδο του ιδιωτικού τομέα στο κομμάτι της χρηματοδότησης.

Ελλάδα

Στην Ελλάδα, οι προσπάθειες εναρμόνισης με την Μπολόνια συνάντησαν σοβαρή εναντίωση, τόσο ακαδημαϊκών προσωπικοτήτων, όπως καθηγητές και πρυτάνεις, όσο και φοιτητών και σπουδαστών στο σύνολό τους. Οι πολύμηνες καταλήψεις και οι μαζικές διαδηλώσεις του 2006 είχαν αιτία την εκκίνηση εφαρμογής του περίφημου «νόμου-πλαισίου», ο οποίος υπήρξε το πρώτο βήμα υλοποίησης των ρυθμίσεων της Μπολόνια στη χώρα μας. Αν και στην αρχή ο δημόσιος διάλογος δεν απέδωσε, με συνέπεια τροποποιηθεί ο «νόμος-πλαίσιο», καμία κυβέρνηση δεν εγκατέλειψε το σχέδιο Μπολόνια, αποκαλώντας το «αναγκαιότητα».

Σήμερα, λοιπόν, παρά τις όποιες καθυστερήσεις και τα τεχνικά κωλύματα που παρουσιάζονται, η κυβέρνηση –συνηγορώντας στις προθέσεις των προκατόχων της– κατατάσσει την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση υπό το φως της Μπολόνια σε πρωτεύον ζήτημα της ατζέντας της. Προς τούτο, άλλωστε, και η μετονομασία του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων σε Υπουργείο Παιδείας, Δια βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων.

Γαλλία

Η Γαλλία, χώρα με πλούσια ακαδημαϊκή παράδοση, μπήκε και εκείνη στον αγώνα προσαρμογής στη Διακήρυξη της Μπολόνια. Παράλληλα, στην πορεία προς σύντομα, «ευέλικτα» και συνδεδεμένα με την αγορά προγράμματα, το γαλλικό υπουργείο Παιδείας στοχεύει στην εισαγωγή προγραμμάτων σπουδών μέσα στα πανεπιστήμια, με διετή διάρκεια, τα οποία δε θα οδηγούν σε πτυχίο αλλά σε δίπλωμα, το οποίο θα καλύπτει προσωρινά τις ελλείψεις σε εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Φυσικά, οι γάλλοι σπουδαστές δεν άργησαν να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους με τις ρυθμίσεις της κυβέρνησης Σαρκοζί τον περασμένο Μάιο (περικοπή θέσεων εργασίας, ενθάρρυνση της ιδιωτικής χρηματοδότησης, μεγαλύτερη οικονομική αυτονομία των πανεπιστημίων), προχωρώντας στην κατάληψη πανεπιστήμιων (βλ. Σορβόννη). Πρόταγμά τους ότι το κέρδος και οι επιδόσεις μπαίνουν πάνω από την παιδεία.

Ιταλία και Ισπανία

Στην Ιταλία η Συνθήκη της Μπολόνια έχει αρχίσει να τίθεται δυναμικά σε ισχύ. Λειτουργούν κανονικά αρκετά μη κρατικά πανεπιστήμια, των οποίων οι τίτλοι αναγνωρίζονται ισότιμοι με των κρατικών πανεπιστημίων, ενώ έχει ήδη υιοθετηθεί και το σύστημα αξιολόγησης των πτυχίων και των σπουδών (ECTS). Παράλληλα, την πανεπιστημιακή έρευνα χρηματοδοτεί, πλέον, ο ιδιωτικός τομέας.

Οι Ιταλοί φοιτητές δεν αποδέχθηκαν με απάθεια τις μεταρρυθμίσεις αυτές. Η κινητοποίησή των φοιτητών υπήρξε σημαντική, ενώ το 2006 και το 2008 οργανώθηκαν συλλαλητήρια και καταλήψεις σχολών σε όλη τη χώρα (Ρώμη, Μιλάνο, Τορίνο, Πάντοβα κλπ).

Το ίδιο συνέβη και στην Ισπανία, όπου τα μέτρα για τη Μπολόνια υιοθετούνται σταδιακά από το 2000.

Αυστρία

Η Αυστρία δεν άργησε να βάλει πλώρη για τη «νήσο Μπολόνια», καθώς από το 2004 τα πανεπιστήμια της χώρας θεωρούνται νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Σήμερα, τη στιγμή που οι προθεσμίες μικραίνουν και η άμεση εναρμόνιση γίνεται επιτακτική, τα συνθήματα «η παιδεία δεν είναι για πούλημα» και «λεφτά για την παιδεία και όχι για τις τράπεζες» έχουν γεμίσει τα πανό των πανεπιστημίων που έχουν καταλάβει οι φοιτητές.

Γερμανία

Στα ίδια βήματα πορεύονται και οι φοιτητές στη Γερμανία, όπου συναντάται μία συντονισμένη προσπάθεια αναπροσαρμογής του εκπαιδευτικού συστήματος με φόντο τα προβλεπόμενα από τη Μπολόνια. Τον περασμένο μήνα, οι γερμανοί φοιτητές διαμαρτυρόμενοι για τον μικρό αριθμό των καθηγητών, τον ανεπαρκή εξοπλισμό, τα υποχρεωτικά και αυξανόμενα δίδακτρα και την εντατικοποίηση των σπουδών, προχώρησαν σε μαζικές αντιδράσεις κατά της «διαδικασίας Μπολόνια». Στις αρχές Δεκεμβρίου τα πανεπιστημιακά ιδρύματα που τελούσαν υπό κατάληψη έφταναν τα 50, ενώ οι διαδηλώσεις συγκέντρωναν χιλιάδες αγανακτισμένων φοιτητών.

Το 2010 ο Ενιαίος Χώρος Ανώτατης Εκπαίδευσης αποκτά σάρκα και οστά, καθώς Μπολόνια και Λισαβόνα δεν αφήνουν άλλα περιθώρια. Η απόλυτη εφαρμογή της Συνθήκης της Μπολόνια αναμένεται εν μέσω μίας γενικευμένης κρίσης, εξαιτίας της οποίας φοιτητές και εργαζόμενοι στην Ευρώπη έρχονται αντιμέτωποι με εκτεταμένη εργασιακή ανασφάλεια.

Το ερώτημα που εδώ και μια δεκαετία μένει αναπάντητο είναι: τελικά προς τίνος το όφελος προωθούνται οι τόσες αλλαγές, όταν κανείς από τους άμεσα επηρεαζόμενους δεν τις καλωσορίζει;

Ρεπορτάζ: Αγγελική Χαλικιά